OBAMA WENNO MCCAIN?

MAKIPUSTAKA ken ni Angkuan no sino ti mangabak kada Barack Obama ken John McCain, dagiti agkaribal para iti eleksion Iti kinapresidente iti Estados Unidos, umannugot la ketdi daytoy, ta umuna, adun iti ammona maipanggep kadagitoy a politiko; maikadua addan dagiti masumsumarna a mapasamak iti panangabak iti asino man kadagitoy.

Ken, wen, uray dagiti estambay wenno ordinario nga agtagtagibalay iti kaiskuateran iti Tondo, Manila, masasaep met ti “radarda” ti panagkamkampania da Obama ken McCain. Naduktalan daytoy ti maysa a ganggannaet a periodista a nangpadas a nangsaludsod kadagiti tattao iti pusek a komunidad iti daytoy a paset ti Manila no adda ammoda iti eleksion iti America.

Ala, saanen a pagsiddaawan ta uray adayotayo iti America, wenno uray agbuybuya laeng ti akemtayo, napalalo met latta ti panangpadpadaantayo iti eleksion sadiay. Mabalin a gapu iti nakaro a panangay-ayattayo iti politika ta uray ti risiris iti politika iti paraangan ni Uncle Sam, agbalin met a sentro daytoy ii patangan iti sadino man a lugar.

Pagay-ayat man unay ti kaaduanna a Filipino ni Obama, ta kas ibagbagada man, naisabsabali daytoy kadagiti adun a nagbalin a kandidato iti kinapresidente. Nangisit ti kudilna wenno Negro, naminsan metten a nagindeg iti Southeast Asia iti panagubingna, ken napakumbaba, naubing pay, ngem di met paatiw kadagiti debate. Ken gapu iti kasla panangibabba dagiti puraw iti naggapuan a puli ni Obama, naalana a dagus ti simpatia dagiti Filipino a naayat kadagiti maat-atiw iti atar ngem sipapasnek a makirangranget.

Ken saan laeng dagiti mannakituttot ken manangngaasi ti mangitagtag-ay iti nagan ni Obama iti pagilian, uray pay gayam dagiti negosiante iti Makati wenno dagiti babaknang, ad-adda a pilienda ni Obama ngem ni McCain. Kas iti kaaduanna nga Amerikano, nakaro ti panangbabbabalawda ti administrasion ni Presidente George W. Bush, kapartido ni McCain iti Republican Party, gapu iti agdama a krisis iti ekonomia iti pagilianda, ken ti agtultuloy a pannakapapatay dagiti adu a soldado nga Amerikano kadagiti sinerrekda a gubat iti Middle East. Kasapulan kano ngarud ti maysa a baro ken nadalus a liderato, wenno maysa a naubing ken idealistiko a lider tapno mabaliwan metten ti pagbatbatayan a prinsipio iti pannakaipataray ti gobierno ti America.

Ngem kas ‘tay nakunan, uray kasano ti panangibagbagada a nakaruk-attayon iti panangtengngel kadatayo dagiti Amerikano, kaskasdi a nagtalinaed iti kinadekkettayo ken ni Uncle Sam. Ta apay met a saan, ti Estados Unidos pay laeng ti kangrunaan a partner ti pagilian iti negosio, kangrunaan a pagdawdawatanna iti tulong mainaig iti seguridad ti pagilian, ken kangrunaanna, adu dagiti mangmangged a Filipino ditoy Filipinas wenno iti Estados Unidos (malaksid pay dagiti permanente nga agnanaeden sadiay), nga agsadsadag ti pagbiaganda iti doliar ni Uncle Sam.

Isu nga uray awan ti pannakibiangtayo a direkta iti eleksion iti America, siiinanamatayo a nasayaat para iti pagilian dagiti mabalin nga addangto ti sumaruno a presidente.

Ken no adda man direkta a rason tapno makibiangtayo iti politika iti America, maysa ditoy ti pannakataming ti kasasaad dagiti beterano a Filipino a kadua idi dagiti Amerikano a nakiranget kadagiti Hapon idi Maikadua a Gubat. Ket no agbataytayo kadagiti mairakrakurak a plataporma dagiti dua a kandidato, nalawlawag ti pagtaktakderan ni Obama mainaig iti pannakaaprobar ti linteg a mangipaay iti nabayagen a benepisio a kalkalikaguman dagiti beterano a Filipino a benepisio. Saan ngarud a pagsiddaawanen a ni Obama ti kalatakan a kandidato kadagiti Fil-Am, wenno Filipino nga agnanaeden iti America wenno adda darana a Filipino. Maibatay iti surbey sadiay kadagiti Fil-Am, 35% kadakuada ti mangibagbaga nga ibutosda ni Obama kontra iti 29% laeng ken ni McCain.

Ken no kitaentayo ngarud ti atar dagiti dua a kandidato, babaen dagiti adu a surbey ken opinion kalpasan ti panagdebateda iti sanguanan ti telebision a naipabuya iti sibubukel nga America, dakkel ti pangitartarayan ni Obama ken ni McCain. Uray kasano kano ngamin ti panangyal-alikaka ni McCain ti bagina kadagiti makita dagiti Amerikano a negatibo a rupa iti agdama a gobierno ni Bush, kaskasdi a patienda a suroten met laeng ni McCain dagiti addang ti agdama a lider. Iti kaudian a surbey iti katengngaan ti Oktubre babaen ti Pew Research Center, 52% ti nagun-od ni Obama, idinto a 38% laeng ken ni McCain. Arigna kapada laeng daytoy ti surbey met ti Wall Street Journal/NBC News a nangipaay iti 52% ken ni Obama idinto a 42% ken ni McCain.

Dakkel ngarud ti tsansa ni Obama. Ngem masaludsodtayo man: Isuna kadi ti sipupudno a makatulongto kadagiti beterano a Filipino?

Daytoy man ti naudi a damag kadagiti ibagbagada a linteg para iti pannakaipaay iti dakkel a pension kadagiti beterano a Filipino.

Idi Abril iti daytoy a tawen, inaprobaran ti Kamara ti Estados Unidos ti Filipino Veterans Equity Act of 2008 a mangipapaay iti lump-sum wenno sangagabsuon a bayad a $15,000 kadagiti beterano a Filipino a nagbalinen a US citizen, idinto a $9,000 laeng dagiti saan a citizen.
Ket idi Setiembre, binagi met nga inaprobaran ti Senado ti Estados Unidos ti Veterans’ Benefits Enhancement Act of 2007 a mangipapaay iti binulan a pension kadagiti beterano, wenno $900 kadagiti nagbalinen a US citizen, idinto a $300 dagiti saan. Ken pagsayaatanna, babaen ti singasing a linteg ti Senado, madakamatton dagiti beterano a Filipino a kas lehitimo a beterano ti Estado Unidos, ken adda pay ipapaayna a benepisio kadagiti assawa dagiti beterano nga aggatad iti $2,400 iti makatawen.

Kaaduanna dagiti kadaraantayo sadiay ti napasnek nga aggargaraw tapno mapagkaysa dagiti dua a sanga ti Kongreso tapno maisayangkaten ti conference committee meetings. Kasapulan daytoy a taripnong tapno agtultuloyen ti panagbalin a linteg ti napasayaat a pannakataming ti kasasaad dagiti beterano a Filipino.

Ngem gapu iti panangkontra dagiti dadduma a kameng ti Kongreso mainaig iti gatad nga ipaayda, ken gapu iti agdama a krisis iti panguartaan ti gobierno ti America, kasla naipaigid manen ti singasing a linteg agingga iti sumaruno manen a sesion ti Kongreso kalpasan ti eleksion.

Maipalagip nga idi mairaman ti agarup 250,000 a Filipino iti puersa ti Estados Unidos tapno tumulong a makiranget kontra kadagiti Hapones, nakarian dagitoy a makaawatdanto met iti benepisio a kas kadagiti soldado nga Amerikano. Ngem kalpasan ti gubat, nangipasa a dagus ti Kongreso ti Estados Unidos iti linteg (daytoy ti Rescission Act of 1946) a nangibabawi ti pagtaktakderan dagiti Filipino a kas beterano iti Estados Unidos, ngarud awan ti karbenganda a mangawat iti naikari kadakuada a benepisio.

Mapapati nga adda laengen agarup 18,000, karamanen ti 7,000 nga agnanaeden iti Estados Unidosm ti sibibiag pay a beterano. Dagitoy ita, a kaaduanna ti agtawen iti 80 nga agpangato, ken dagiti kakabagianda ti mangitultuloy iti panangilablabanda tapno mawaswas ti Recission Act ken tapno maipaay met laengen kadakuada ti nabayagen a karbenganda a benepisio a kas pudpudno a beterano a kameng ti puersa ti Estados Unidos.

Adda met ketdi nagudilanda kadagiti napalabas a tawen. Nangipasa ti Kongreso ti Estados Unidos iti linteg a nangipalubos kadagitoy a beterano a Filipino a mapan iti Estados Unidos ken agbalin a makipagili sadiay. Adda pay linteg a nangipalubos metten kadakuada a maitanem iti publiko a kamposanto iti America. Ket idi laeng 2003, pinirmaan ni Presidente Bush ti linteg a nangited ti karbengan kadagiti beterano a Filipino nga umawat iti libre a pannakataming ti salun-atda babaen ti federal health care a programa ti gobiernoda.

Daytoy nabayagen nga ur-urayenda ita a linteg ket isu ti pannakaidakdakkel koma ti pensionda ken ti pannakaipaay pay ti benepisio uray kadagiti beterano a nagtalinaed iti Filipinas ken dagiti assawada. Iti agdama, kaaduanna dagiti beterano a nakagteng iti America iti umaw-awat laeng iti $106 a binulan a pension. Ala, agur-uray latta agingga iti sumaruno a Kongreso. Ngem no manonto ngatan ti bilangda sakbay nga agmata ti kalkalikagumanda a benepisio, dayta ti ditay ammo.

Gapu ngarud iti kasla pannakaikuskuspil ti karbengan dagiti beterano, dagitoy ti kanayon a ramen ti pannakipatang ti gobiernotayo kadagiti lider iti America, ken maysa kadagiti kadakkelan a kondision dagiti kadaraantayo sadiay nga agpili iti sumaruno a presidente.
Ngem malaksid iti pagbanagan ti eleksion, dakkel met ti epekto ti krisis ti ekonomia ti Estados Unidos iti pannakatungpal ti arapaap dagiti beterano. Ta uray saan pay a napagkaysa dagiti bersion ti dua a gakat iti agpada a sanga ti Kongreso, ibagbaga man ti kaaduanna a politiko sadiay a didan kabaelan a bayadan dagiti beterano a Filipino kas iti dawdawatenda.

Ni Obama wenno ni McCain?

Obama ti mabalin nga ipukpukkaw ni Angkuan, idinto a siiinanama ti adu a Filipino a matungpalna dagiti karina, kangrunaan iti mainaig iti pagimbagan dagiti Filipino. Ngem amin dagitoy, maamuanto ti pudno inton Nobiembre 4, aldaw ti eleksion iti Estados Unidos.
Ala,markaanyo dayta nga aldaw iti kalendario—para man laeng ken ni Apong Beterano nga idi pay a kakaasi nga agur-uray iti karbenganna a benepisio—wenno pannakabigbig.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 3, 2008.)

MAIKADUA NGA IRARAUT DAGITI HAPONES?

NO makitulag ti Filipinas iti maysa a pagilian, kanayon kadi a maatiw iti bingayn wenno iti maawidna a pagsayaatan ken karbengan? Kasapulan kadi nga agpabus-oy a kanayon kadagiti dadakkel ken nabibileg a pagilian a katulagna, ket iramanna lattan a pagimbaganna met laeng daytoy a panagpabus-oy?

Dagitoy man ti masaludsodtayo idi pasingkedan ti Senado ti Japan-Philippines Economic Partnership Agreement (JPEPA) idi Oktubre 8. Pinirmaan daytoy da Presidente Gloria Macapagal-Arroyo ken Prime Minister Junichiro Koizumi idi Setiembre 2006.

Ngem uray pinasingkedanen ti Senado ti JPEPA iti Senado, di latta agsardeng ti panangkontra ti adu a sektor iti daytoy. Nangidatagda pay iti maysa a petision iti Korte Suprema tapno maisardeng ti pannakaipatungpal ti katulagan. Segun kadakuada, dakdakkel a pagimbagan ti itden ti JPEPAiti gobierno ti Japon ken kadagiti korporasionna ngem iti maipaayna a pagsayaatan kadagiti Filipino.

PARITY RIGHTS DAGITI AMERIKANO

Kadagiti adu a negatibo nga ibagbagda mainaig iti JPEPA, nakadidillaw ditoy ti panangipadada daytoy iti Parity Rights ti 1946.

Malagip a nagtaud ti Parity Rights iti Bell Trade Act, wenno ti linteg a nangipaay kadagiti Amerikano iti kas iti karbengan dagiti Filipino a mangaramat—no di man mangibus—kadagiti gameng ti nakaparsuaan iti sakuptayo, ti mangtagikua kadagiti daga ken adu pay a sanikua, ken mangtengngel kadagiti industria a kasapulan dagiti Amerikano iti panagdur-asda. Ti Parity Rights ngarud ti kasla insubalittayo kadagiti Amerikano iti panangipaayda kadatayo iti wayawaya.

Babaen ti Parity Rights, nabangon dagiti dadakkel nga industria a nangsukimat kadagiti adu a mineral kas iti landok, nikel ken balitok kadagiti kabambantayan tapno maaramat kadagiti adu a negosio ken pagbiagan ni Angkel Sam. Kayatna a sawen, no adda man dakkel a naganartayo iti Marcopper, Benguet Mining ken dadduma pay a kapadana nga industria a mapabpabasol ita a nangibus iti kinabaknang kadagiti kabakirantayo, isu daytoy dagiti imbayadda a sueldo kadagiti mangmangged a Filipino.

Nagbalintayo laeng ngarud a pasusueldoan iti bukodtayo a daga, ta ania ngarud, awan met ti kapasidadtayo iti teknolohia, kas koma kadagiti ramit a pagkutkot iti daga wenno mangabut kadagiti bambantay tapno masukimat dagiti kinabaknang iti sakuptayo.

Kadagidi ngamin a panawen, nakakaasi ti nagbanagan ti pagilian kalpasan iti Maikadua a Gubat. Dagiti laeng ngarud Amerikano ti ammotayo a makabael a mangalaw kadatayo. Ket di met mabalin nga agipaay dagiti Amerikano iti tulong nga awan ti maawidda a pagsayaatanda.

Maipalagip a maysa nga enmienda iti Konstitusion ti 1935 ti Bell Trade Act a nangipasngay ti Parity Rights. Da Jose P. Laurel ken Claro M. Recto dagiti kangrunaan a nangkontra ditoy ta salungasingenna kano daytoy ti Preambulo ti Konstitusiontayo a mangibagbaga a ti pannakasalaknib, pannakaaramat ken pannakapadur-as dagiti kinabaknang ti pagilian ket bukodan laeng a pagrebbengan dagiti Filipino. Ngem gapu iti rigat ti panagbiag, awan ti pagpilian dagiti adu a Filipino no di ti umanamong iti ratipikasion ti enmienda ti Konstitusion idi 1947. Nagkamang dagiti kontra iti Parity Rights iti Korte Suprema, ngem imbasura laeng dagiti mahistrado ti petision gapu ta parikut laeng kano daytoy iti politika ket awan ngarud ti karbengan ti hudikatura a mangbalusingsing iti daytoy.

“NEOCOLONIALISM”

Gapu ta nagballigi dagiti Amerikano iti gubat, kasla nagtinnag ngarud kadagiti imada ti arigna kagudua dagiti amin a kinabaknang iti lubong ket aglaplapusanan ngarud ti mabalinda nga ilako. Ditoy a kinasapulan ti Estados Unidos dagiti kaaliadona kas ti Filipinas tapno adda pangipuruakanna kadagitoy a sobra iti produktoda. Ken babaen ti paglakuanda kadagitoy, gumatangda met kadagiti nalaka a materiales kadagitoy a pagilian. Nagangayanna ad-adda a nabennat ti bilegna saan laeng iti benneg ti ekonomia no di pay ket iti militaria.

Malaksid pay iti Bell Trade Act, pinasingkedan pay ti Kongreso ti Filipinas ti Laurel-Langley Agreement, wenno ti katulagan nga inlungalong met laeng dagiti Amerikano tapno maipaay kadakuada ti karbengan a mangbangon iti maysa a dakkel a base militar iti sakuptayo, iti kasta masaluadan ti ekonomia ken seguridad saan laeng ti America no di pay ti sibubukel nga Asia.

Kadagiti ngarud simmaruno nga innem a dekada, arigna kontrol, direkta man wenno saan, ti America ti ekonomia, ken uray pay kano ti politika ti Filipinas. Ditoy a rimmuar ti termino a “neocolonialism,” wenno ti baro a wagas ti panangtengngel ti simmakup iti dati a sinakupna babaen ti bileg iti kuarta ken puersa. Masansan nga awaganda daytoy iti “dollar imperialism.” Awan duaduana ngarud a maysa ti Filipinas a neocolonial nga estado.

Ania ti epekto ti neocolonialism? Saan a balanse ti panagsinnukat dagiti produkto ta rumbeng laeng a mangpabor daytoy iti nangted ti puonan. Awan dumana daytoy ti panangguyod ti nagpautang iti apit ti maysa a mannalon tapno adda pagbayad daytoy kadagiti utangna. Gapu pay iti kastoy a sistema, awan ti nagbalin a nasiken a pagsadagan dagiti lokal a kompania tapno makaganansia iti baet ti nairut a kompetision ken immadu latta ti nautang ti gobierno, malaksid pay a napalalo a panangalimontayo dagiti kasla napait nga agas nga iresreseta kadatayo ti IMF ken World Bank tapno “sumanikar” ti ekonomiatayo. Agingga ngarud ita, arigna kagudua iti tinawen a badyet ti gobierno ti mapan laeng a pagbayadtayo kadagitoy nga utang.

MAKASABIDONG A BASURA

Daytoy kadi ti pagbanagan met ti JPEPA?

Segun iti maysa a panagadal iti Kongreso, dagitoy ti naduktalanda a saan a nasayaat nga epekto ti JPEPA: (1) maawanan iti dakkel a ganansiaen dagiti lokal nga industria gapu ta sumrekton dagiti produkto manipud iti Japon iti nalaka a presio gapu ta mawaswaston ti taripa wenno buis dagitoy a sumrek iti pagilian; (2) gapu met laeng iti naiwalin a taripa, makissayan metten ti rumbeng a mapastrekan ti gobierno; (3) saan a balanse ti panagsinnukat dagiti produkto ta nupay naibaba ti maipataw a taripa kadagiti produkto nga iluluastayo iti Japon kas koma iti ikan, saba ken pinia, awan met ti taripa dagiti angkatentayo a produkto manipud kadakuada; ken (4) madangran la unay ti nakaparsuaan iti sakuptayo gapu ta mapalubosanen ti pannakaitapuak ditoy dagiti retaso wenno tedtedda a materiales wenno nagpapausan ti industriada, no di man makuna a makasabidong a basura dagitoy.

Ibagbaga pay ti grupo nga Akbayan a mapalubosan dagiti Hapones nga agtagikua iti daga iti Filipinas iti ania man a sektor malaksid iti manufacturing ken pannakaipaay ti serbisio. Palubosan pay kano ti JPEPA dagiti korporasion nga addaan ti 40% a kapital manipud iti Japon, babaen ti maysa a joint venture, nga agkalap kadagiti naadalem ken nabuslon ti kinabaknangna a lugar iti baybay a salsaluadan ti gobiernotayo. Salungasingenna daytoy ti probision iti Konstitusiontayo a dagiti laeng Filipino ti rumbeng nga agusar wenno mangtaming ti ania man a kinabaknang iti baybay ken ti agtagikua kadagiti sanikua.

Ken gapu iti ratipikasion ti JPEPA, maamak dagiti aktibista a grupo kas ti NO DEAL! Movement a mabalin a pagibasaran met daytoy tapno sumrek pay ti pagilian iti adu a free trade agreement a pakaatiwan latta ti bingay ti pagimbagan ti Filipinas, kas ti madama a negosasion iti nagbaetan ti gobiernotayo ken ti European Union (EU).

DAGITI PABOR TI GRASIA

Ngem no denggentayo met dagiti pabor iti JPEPA, nangruna iti biang ti gobierno, imahinasion laeng dagiti ibagbagada a dakes nga epekto ti katulagan. Segun ken ni Trade Secretary Peter Favila, kasapulan ketdi dagiti free trade agreement kas iti JPEPA kadagitoy a panawen a gimminaden ti taray ti panagnegosio iti lubong, gapu met laeng iti panagsuek ti ekonomia ti America. Babaen ti JPEPA, manamnama a masalaknibantayo ti bagbagitayo ta addan maysa a nabileg a pagilian kas ti Japon nga agkarkari a mangipaay kadatayo iti negosio ken puonan no bilang ta awanen maawidtayo kadagiti sabsabali pay a trading partner ti pagilian wenno dagiti pagdawdawatantayo iti tulong, kas iti America. Ken nangruna unay a babaen ti JPEPA, naipamatmat ti Filipinas a silulukat daytoy kadagiti agpupuonan manipud kadagiti pagilian nga agbirbirok iti dakkel a gundaway tapno makaganansia.

Segun met ken ni Senador Miriam Defensor Santiago, babaen ti maysa nga exchange of notes wenno nakadokumento a patangan mainaig iti JPEPA a pinirmaan da Foreign Affairs Secretary Alberto Romulo ken Japanese Foreign Affairs Minister Masahiko Koumoura, nagkari ti dua a pagilian a respetarenda nga agpada ti Konstitusiontayo wenno ania man paglintegan ti pagilian. Kayatna a sawen, saan a mapalubosan dagiti agpupuonan a Hapones nga agupa wenno mangtagikua dagiti daga a kukua ti gobierno ti Filipinas, wenno agikut kadagiti pribado a sanikua, ken kangrunaanna, ti mangaramat kadagiti kinabaknang iti nakaparsuaan a saan nga agbatay iti paglintegan wenno regulasion ti gobierno. Ken saan kano met a masalungasing ditoy ti ania man a linteg a mangiparparit ti pannakairurumen dagiti karbengan dagiti mangmangged ken dagiti negosiante a Filipino iti uneg ken ruar ti pagilian.

No maipapan iti pagbutbutnganda a pannakaitapuak ditoy dagiti makasabidong a basura, adda met dagiti madadaanen a linteg iti Filipinas, malaksid iti Konstitusion, a mangiparparit ti kastoy nga aramid ti maysa a pagilian. Sumagmamano ditoy ti Toxic Substances and Hazardous and Nuclear Wastes Act, ti Clean Air Act, ken ti Ecological Solid Waste Management Act. Adda pay paglintegan ti lubong a rumbeng a masurot, kas ti Basel Convention wenno Convention on Transboundary Movements of Hazardous Wastes and Their Disposal.

Ken no bilang ta addanto makitada a saanen a mayannatup iti pagilian a paset ti katulagan, wenno makaapekto kadagiti sumarsaruno a mapanday a linteg ti Filipinas, adda kano met dagiti naisagana a mekanismo kas koma iti pannakinegosasion manen ti Filipinas iti Japon tapno marepaso ti katulagan iti wagas a mangipangpangruna latta ti pagsayaatan ti sapasap.

AWANEN MAARAMIDANTAYO?

Nalawag ngarud a kas kadagiti dadakkel nga isyu iti agdama, nagudua laeng ti pagilian dagiti mayat ken madi iti katulagan, wenno ti mabalin a nasayaat ken dakes nga epekto daytoy, wenno ti legal ken saan.

Ngem ti rigatna, mapaneknekan laeng ti kinapudno ti ania man nga argumento inton addan dagiti mapagteng, nasayaat man wenno madi nga epekto ti katulagan.

Ken no dakes man ti mapagtengtayo, naladawton iti amin, kas iti napasamak iti Parity Rights, wenno awanton ti maaramidantayo no di ti agbabawi.

Ken saan la ketdi a napasnek a rumaman iti isyu dagiti politiko nga adda dakkel nga ambisionna inton 2010, ta malaksid a napasingkedanen daytoy iti Senado, patiem pay nga ituloyda a kontraen daytoy. Ta amangan laeng no maipadada met iti gasat ni Claro Recto a nangkontra idi ti Parity Rights, a nupay mararaem ti gapuananna iti pagilian, nailuges laeng idi agkandidatoda a presidente iti pagilian.

Sitatalinaed latta ngarud a babassit a timek dagiti sektor a mayat a mawaswas ti JPEPA wenno dagiti mangbambantay ti mabalin a panagabuso ti Japon wenno ti gobiernotayo a mangipakat iti daytoy. Idinto a kaaduanna dagiti umili ti mangnamnama, kas kadawyan nga ar-aramidenda, iti pagimbagan a mabalin a maawidda iti ania man nga addang ti gobierno, uray no addan dagiti gundaway nga awanen ti panagtalekda kadagiti agtuturay.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 27, 2008.)

NAGGAPUAN TI PUNDO TI KALSADATAYO, ATANUD?

IDI makongkreto ti maysa a kalsada iti Meycauayan a pagpagnaak nga agawid iti pagtaenganmi iti Marilao, Bulacan, naibaskag iti karatula ti nagan ti maysa a senador a nangpundo kano iti proyekto. Ngem awan pay maysa a kilometro manipud ditoy, naibaskag met ti nagan ti sabali pay a senador a nangpundo met kano iti isu met laeng a proyekto (malaksid pay nga adda bukod a karatula ti mayor a nagkuna a prayoridad kano a proyekto daytoy ti munisipio). Panawen ti eleksion dayta a tawen, ket agpapada a kandidato ti dua a senador ken ti mayor.

Naggapuan nga agpayso ti pundo? Ni Senador A, wenno ni Senador B? Gapu ta kalsada nasional daytoy, saan kadi nga aggapu ti pundo iti Department of Public Works and Highways? Ania met ti bibiang ti mayor ditoy idinto a dina pay mapagaburan dagiti babassit a lubak ti kalsada iti lugarna?

Malagipko daytoy a banag gapu iti agdama a riri iti Senado, wenno iti panangpabpabasolda ken ni Senate President Manuel Villar a nangisengngat kano iti doble a pundo para iti maymaysa a proyekto.

Pudno nga adda pannakibiang dagiti senador kadagiti nailian a proyekto, ngem aggapu met laeng gayam ti pundo dagitoy a proyekto iti tinawen nga alokasion wenno badyet ti gobierno para kadagiti programana, saan ket nga aggapu iti bolsa dagitoy a senador. Malaksid no aggapu ti pundo iti bukodda a pork barrel, ngem naimbag la unay no ipaayda daytoy kadagiti proyekto kas iti kalsada nasional a pagrebbengan nga igastuan ti ehekutibo babaen ti DPWH.

Inako ni Villar nga isu ti akinnakem ti P200 milion a pundo para iti pannakayatiddog ti C-5 road iti Parañaque a nairaman iti National Expenditure Program (NEP) para iti daytoy a tawen. Ngem gayam addan nailatang a P200 milion iti isu met laeng a proyekto babaen ti sabali a nagan ti kalsada, wenno C.P. Garcia Highway. “Double entry” ti alokasion ti gobierno ti napasamak, wenno daytoy ti dinobleda ti pundo ti maymaysa a proyekto.

No saan a naduktalan daytoy, saan ngarud a mapagduduaanto ti karbengan ni Villar a mangibaskagto iti nagan ken rupana iti karatula ti proyekto iti C-5 a kas “nangpundo” iti proyekto. Ngem ti imasna, uray pay gayam dagiti dadduma a senador, segun ken ni Sen. Juan Ponce Enrile, chairman ti finance committee iti Senado, adda met dagiti insingngatda a bukodda a proyekto a napundoan iti General Appropriations Act (GAA) iti 2008. Legal kano daytoy nga aramid dagiti senador. Mabalin met ngarud a tagikuaenda ti kredito ti pannakapundo dagitoy, ket ibaskagda met ti nagan ken rupada iti karatula kas iti napasamak iti kalsada idiay Bulacan.

DUA A PROYEKTO, DUA A PUNDO

Ngem impalawag ni Villar a nupay kiniddawna ti pannakapundo ti nasao a proyekto, awan kano met ti naawidna a bukodna a pagimbagan kas koma iti kickback tapno kasta laeng unayen ti panangilansa kenkuana dagiti kameng ti Oposision iti isyu ti kurapsion.

Napartak met a sinalakniban ti DPWH ni Villar. Segun ken ni Undersecretary Manuel Bonoan, nagkadua nga agpang ti pannakayatiddog ti C-5, ken agpada a P200 milion ti gatad dagitoy, isu a rumbeng a dua ti agparang nga alokasion daytoy iti GAA. Ngem sabali met ti ibagbaga ti Department of Budget and Management (DBM), a nangako a maymaysa laeng ti proyekto. Kunada met ketdi nga awan ti nakaabakan ti gobierno ditoy. No nagdoble man ti pundo, saanen a mairuar daytoy para iti maikadua nga alokasion. Awiden ti DBM daydiay maikadua a pundo kas paset ti “overall savings” ti gobierno ken mabalin a mausar iti sabali a proyekto.

Panangisingit wenno “insertion” ti ibagbagada, ngem ti pudno ditoy ket “realignment” laeng, wenno panangyalis dagiti senador wenno diputado ti pundo ti maysa a proyekto iti sabali a proyekto. Kayatna a sawen, aggapu met laeng iti pundo ti gobierno, saan ket nga iti bukod a bolsa wenno iti pork barrel dagiti kameng ti Kongreso. Ket gapu ta ti Ehekutibo met laeng ti nangpundo ti maysa a proyekto, isu met laeng ngarud ti mangilungalong iti pannakaisayangkat daytoy.

ADDA ITI KONGRESO TI BILEG TI PETAKA

Ti Kamara ti napusgan iti Konstitusiontayo a mangbiding ken mangadal nga umuna ti ania man a linaon ti singasing a badyet ti gobierno, ken ti pannakaipasa wenno pannakaibasura ti GAA a pagibasbasaran ti Malakanyang iti gastuenna iti tinawen.

Kabayatan ti panangad-adal ti Kongreso iti appropriations bill, mabalin a nayonan ti Kamara wenno ti Senado ti alokasion ti pundo kadagiti proyekto a kayatda, wenno ti mangyalis iti pundo manipud iti maysa nga aytem iti appropriations bill a mapan iti sabali. Ngem rumbeng a lawlawaganda no sadino ti paggapuan ti pundo manipud iti pakabuklan a gatad a nailanad iti appropriations bill, saan ket a nayonanda daytoy ta awan ti karbenganda a mangaramid iti dayta.

Iti panagdengngeg ti Kamara mainaig iti appropriations bill, makiddaw ti idadar-ay dagiti pangulo dagiti ahensia ti gobierno nga agkasapulan iti pundo. Ket gapu ta ti Kongreso ti addaan laeng iti kakaisuna a bileg iti pitaka ti gobierno (kayatna a sawen, awan ti mairuar a pundo no awan ti pammalubos ti Kongreso), nalaka nga agtamed dagitoy a lider dagiti ahensia iti kayat dagiti diputado ta no dida aramiden dayta, marigatanda a magun-od ti kayatda a pundo, wenno mabalin a kissayanda pay daytoy babaen ti panangiyakarda iti pundo iti sabali nga ahensia. Kastoy met laeng ti aramiden ti Senado no maidatag kadakuada ti appropriations bill.

Kadagitoy a panagdengngeg a sumrek dagiti kompromiso a kas iti panagpakumbaba dagiti pangulo dagiti ahensia kadagiti nakabasbasolanda iti asino ditan a kameng ti Kongreso, wenno ti panangpaborda iti pannakapundo dagiti bukod a proyekto dagiti diputado kadagiti distritoda, no di man iramanda dagitoy kadagiti kontrata a serken dagiti ahensia para kadagiti proyektoda.

Saan a kas kadagiti ordinario a linteg, saan nga aglasat iti deliberasion ti appropriations bill iti plenario wenno iti committee level iti Kamara wenno Senado,. Ken uray maaddaan ti tunggal komite iti gundaway a dumngeg kadagiti ahensia nga agkiddaw iti pundo, mapasamak laeng ti kaaduanna nga enmienda wenno pannakabaliw dagiti aytem babaen ti pammalubos ti chairman iti appropriations committee iti Kamara wenno ti finance committee iti Senado. No maidaluston ti bersion ti appropriations bill, matamingto pay laeng daytoy iti bicameral committee a nagsugponan a binukel ti dua a sanga ti Kongreso. Naisangsangayan ti bileg daytoy a komite ta aggapu ditoy ti kaudian a bersion ti ania a linteg nga ipasa ti Kongreso. Masansan a mapasamak ditoy dagiti maisengngat a probision wenno aytem iti biang ti appropriations bill, kas iti napasamak iti kaso ti double entry a pakabbabalawan ita ni Villar.

P3.916 BILION?

Iti maysa a privilege speech ni Sen. Panfilo Lacson, imbagana a maysa a wagas ti panagkunniber ti double entry iti GAA, ta mapan laeng iti bolsa ti sabali a tao ti naitakkab a pundo—no saan a maduktalan daytoy. Malaksid iti nagdoble a P200 milion para iti C-5 road extension, kiniddaw ni Lacson a mapalutpot met dagiti dadduma a proyekto a nailanad ti GAA. Ken saan laeng dayta, umabot kano iti P3.916 bilion ti pakabuklan a gatad nga insengngat ti Senado iti agdama a GAA.

Ah, ania man ti pagbanagan daytoy a pammabasol ni Lacson, naipaayan ti publiko iti pudno a ladawan maipanggept iti pannakailatang ti pundo ti gobierno. Segun ken ni Sen. Loren Legarda, maipakita ditoy ti maysa a rason no apay a napalalo ti kainangina dagiti proyekto iti impraestruktura, no di man kagudua laeng ti pudno a proyekto ti maileppasda gapu ta immun-unan a liniksab dagiti naagum nga opisial ti gobierno ti bingayda kadagiti pundo, ken sabalinto pay ti maikissay no aglasat ti proyekto kadagiti kontratista.

ADU PAY TI PARIKUT TI PAGILIAN

Kasapulan ngarud ti sipupudno nga imbestigasion iti kaso ni Villar, umuna tapno madalusan ti naganna no pudno nga awan ti basolna, ken kas kuna ni Enrile, tapno malawlawagan dagiti umili mainaig iti alokasion kadagiti proyekto ti gobierno. Ngem ti napateg, iturongda ti imbestigasion iti panangibulgarda kadagiti naalas nga aramid dagiti kameng ti Kongreso a manggamulo iti pannakailatang ti pundo tapno maited dagiti kasapulanda iti politika wenno mapabus-oyan ti bukodda nga interes, ken wen, babaen pay ti pannakikumplot met laeng ti Malakanyang.

Adda dagiti singasing a linteg wenno gakat a minaig iti natarnaw wenno nalawag iti publiko a pannakaipasa ti GAA kas iti Senate Bill No. 2623 (wenno ti singasing a Congerssional Insertions Transparency Act of 2008) nga impila ni Senador Roxas, a mangibilbilin iti pannakaibutaktak kadagiti amin nga “insertions” wenno ania man nga isengsengngat dagiti kament ti Kongreso kadagiti mapandayda a linteg. Sabali laeng ti Senate Resolution 650 nga indatag ni Sen. Richard Gordon a nangisingasinga ti Senate Finance Committee nga idauluan ni Senador Enrile, masapul koma nga ibilinna ti “umdas ken umno” a pannakailawlawag ti tunggal paggastuan a nairaman iti singasing a GAA.

Ket no sipupudno met laeng ti liderato ti Senado a dalusan ti naganna, ipapatina koma ti aggaraw tapno maaprobaran dagitoy; iti kasta, maisardengen, no di man maksayan, ti panagkunniber iti gobierno.

Ket no maisayangkat ti imbestigasion (iti kaso ni Villar), leppasenda met laeng koma daytoy a dagus a saan ket a pagbalinenda a personal a paggugubatan dagiti senador daytoy tapno bumanglo laeng ti naganda.

Kinapudnona, adu ti dadakkel a parikut ti pagilian a yun-una koma a tamingen pay dagiti senador, kas koma iti riribuk iti Mindanao, ti panagduduada ti integridad ti hudikatura gapu iti kaso ti pasuksok iti Court of Appeals, ti krisis iti ekonomia iti Estados Unidos a mabalin a makaapekto iti kasasaad ti ekonomiatayo, ken ti parikut ti kinakirang ti taraon.

Ken kangrunaanna, no dumtengto ti panawen ti eleksion, saantayo koma a pagbasaran nga agpili ti ibutostayo dagiti naibaskag a nagan wenno rupa dagiti senador wenno diputado kadagiti karatula dagiti proyekto ti gobierno. Kinaulbod laeng dagitoy. Ta ti pudno a nangpundo dagitoy a proyekto ket datayo nga umili a situtudio nga agbaybayad ti buis.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 29, 2008.)