DURUGISTA TI ANAKMO?

ADDA kadi drug addict wenno durogista a kameng ti pamilitayo?

Dayta ti ditay ammo. Ngem no mangrugin a maipakat ti ibagbaga ti Department of Education a random drug test, kadagiti mapili nga agad-adal iti sekundaria, amangan la ketdi no ditoyen a maammuantayo no agus-usar wenno saan dagiti ubbingtayo iti maiparit nga agas.

Segun iti DepEd, marugian ti drug test iti daytoy a bulan ken manamnama a maileppas agingga iti Marso. Ken inton Hunio a panagseserrek manen ti klase, ituloy ti gobierno ti maikadua nga agpang ti programa.

Ngem imbilin ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo a nga agbalin a mandatory wenno inkapilitan ti panaglasat iti drug test saan laeng kadagiti adda iti sekundaria, no di pay ket kadagiti amin a bokasional a pagadalan, kolehio ken unibersidad.

Napintas daytoy a damag.

Wen, ta umuna, maduktalan a nasapa no asino dagiti nga ubbingtayo ti agus-usar iti droga; iti kasta mataming a dagus ti parikutda. Segun ken ni Vicente Sotto III, chairman ti Dangerous Drugs Board, pananglapped iti drug addiction, saan ket a panangdusa kadagiti ubbing a maduktalan nga agus-usar iti maiparit nga agas ti kangrunaan a panggep ti drug test. Isyu pay ngarud daytoy iti pannakataming ti salun-at dagiti agtutubo, a maysa a pay a napateg nga agpang ti programa ti gobierno.

SAANDA A MAKUGTARAN

Nabatad met ti panangilawlawag ni DepEd Secretary Jesli Lapus mainaig iti programa. Saan kano a rason daytoy tapno makugtaran dagiti maduktalan nga agus-usar iti droga kadagiti pagbasbasaanda, no di ket pangrugian laeng tapno mabagbagaan dagiti ubbing iti dakes nga epekto ti droga, ken iti kasta maiturongda ti rumbeng nga aramidenda tapno “makugtaranda” ti dakes a bisio. Mailimed kano met ti ania man a resulta ti drug test kadagiti ubbing. Ken ti napateg, maala nga umuna ti pammalubos dagiti nagannak sakbay nga isaangda iti drug test dagiti ubbingda.

Maikadua, nasayaat unay ti drug test a kas pangpampanunotan dagiti ubbing no agusarda pay iti droga wenno saan. Manamnama a no makitada a napasnek ti gobierno iti kampania a mangrisut iti droga, mabutengen dagitoy nga agusar pay. Ken maikatlo, no agballigi ti nasao a drug test, nasayaaten a pangrubbuatan tapno madalusan dagiti pagadalan ken ti komunidad nga akinsakup kadakuada kadagiti addict iti droga.

Saan a sinsinan a parikut ti ilegal a droga iti gimongtayo. Segun iti report itay napan a tawen ti United Nations Office on Drugs and Crime nga inruar ti Philippine Drug Enforcement Agency (PDEA), ti Filipinas ti kaaduan iti agus-usar iti ilegal a droga iti sangalubongan, no maidilig iti kaadu ti populasion. Kas kuna ti report, mapan a 6 a porsiento iti sibubukel a populasiontayo a 87.96 milion (2007) ti agus-usar iti droga. No kasta ngarud, mapan a 5 a milion a Filipino ti agus-usar iti maiparit nga agas.

Iti laengen Metro Manila, segun iti National Capital Region Police Office (NCRPO) nasurok a kagudua wenno 58% kadagiti barangay ditoy ti agraraira ti ilegal a droga. Kasla ngarud normalen dagiti madamdamagtayo nga agtutubo a mangpatay kadagiti nagannak kadakuada wenno inosente a biag a napag-tripan laeng dagiti addict iti kalsada.

Ngem ti pudno ketdi, awan ti umisu a bilang dagiti drug addict iti pagilian. Mismo a ti PDEA ti nangako iti daytoy idi naisaangda iti panagdengngeg iti Kamara mainaig iti kaso dagiti makunkuna nga “Alabang Boys,” wenno tallo nga agtutubo manipud iti nababaknang a kaamaan iti maysa nga ekslusibo a subdibision a nakemmeg dagiti ahente ti PDEA idi Setiembre itay napan a tawen.

LEGAL TI DRUG TEST

Kinapudnona, naipakaten ti random drug test kadagiti sekundaria manipud 2003 agingga iti 2005, kas sagudayen ti Dangerous Drugs Act (Republic Act 9165). Idi 2004, impakat ti DepEd ti drug test iti 17 a pagadalan iti kada rehion tapno pangadawanda iti datos no kasano iti kasaknapen ti ilegal a droga kadagiti napili a lugar. Iti kada maysa a pagadalan, 30 laeng ti naglasat iti drug test, wenno mapan a 6,630 ti kadagupan daytoy iti intero a pagilian. Idi 2003, agdagup iti 9000 dagiti naglasat iti drug test. Ken babaen dagitoy a test, mapan laeng a 0.8 a porsiento kadagiti agad-adal a na-drug test ti napaneknekan a positibo nga agus-usar iti droga.

Segun ken ni Sotto, naglasat met iti naurnos a konsultation kadagiti nadumaduma a sektor ti nagkayammet a programa ti DDB ke DepEd sakbay a naipakat ti drug test nga ibilbilin ti linteg. Ken kangrunaanna, pinasingkedan ti Korte Suprema ti legalidad ken moralidad ti drug test kadagiti estudiante, babaen ti maysa a desision a rimmuar idi Nobiembre itay napan a tawen.

Panggep ngarud ita ti DepEd nga irugi iti daytoy a bulan ti drug test kadagiti 8,000 a pagadalan iti intero a pagilian. Isu latta met a 30 nga ubbing ti pilienda nga aglasat iti drug test, ngem iti kadagupan, umabot iti 250,000, wenno adayo nga ad-adu ngem dagiti immun-una a panangipakatda ti programa.

Segun iti DepEd, saan met nga aggigiddan nga isayangkatda ti drug test, no di ket iti maipapaut ken agsasaruno a wagas a maileppas iti uneg iti uppat a tawen. Ket manamnama a P25 milion ti kasapulan para iti proyekto.

KARBENGAN DAGITI ESTUDIANTE

Ngem aguraykayo, kasla kunkuna met ti Commission on Human Rights (CHR). Segun ken ni CHR Chairman Leila de Lima, di rumbeng nga agdardarasudos ti gobierno a mangipakat iti programa iti mandatory drug testing, ta kasapulan pay nga umuna ti naan-anay a panagadal kadagiti mekanismo a kasapulan tapno maipakat ti programa. Segun ken ni De Lima, awan pay ti nalawag nga assessment wenno ebaluasion mainaig iti insayangkatda a drug test kadagiti tawen 2003 agingga iti 2005 tapno maibaga a kasapulan unay ti programa ngem dagiti dadduma pay nga addang tapno marisut ti parikut ti droga. Wen, ta di met kano nalawag no addan dagiti nasiken nga addang ti gobierno tapno mamimpinsan a maikupinen ti parikut ti drug addiction kadagiti eskuela, wenno nabantayan man laeng dagiti agtutubo nga agar-aramat iti droga ken nailasat dagitoy iti naan-anay a rehabilitasion.

Kayat ngarud ni De Lima a saan koma a dagiti agad-adal ti agsakripisio a mabiangan ti karbenganda nga agbiag iti pribado, ta isuda ket ngarud ti pudno a biktima ditoy, tapno maiturong laeng ti gobierno ti kasla aleng-aleng a kampaniana kontra iti droga. Ad-adda nga ipapati koma ngarud ti gobierno ti panangiwarasna iti naan-anay nga impormasion tapno mayadal kadagiti agtutubo dagiti dakes nga epekto ti droga.

Sumurok-kumurang a 7 a milion dagiti agad-dal iti sekundaria iti sibubukel a pagilian. Ket no maysa a porsiento laeng ti agus-usar iti droga kadakuada, mapan a 700,000 ti kadagupanda. Ken mapan met a P7 milion ti kasapulan tapno marehab amin dagitoy.

Ngarud, imbes nga aggastos ti gobierno iti dakkel para iti drug test, apay kano a saan nga usaren pay nga umuna ti pundo tapno matulongan dagiti nagannak wenno institusion a mangsaranay dagiti ubbing a nailumlomen iti droga, wenno mapundoan dagiti programa tapno mailasatda ti naan-anay a rehabilitasion?

Napateg daytoy a puntos ti CHR ken dadduma pay a saan a pabor iti panagdardaras ti gobierno a mangipakat iti drug test. Ket daytoy ti maysa pay koma nga ikkan ti importansia ti gobierno.

Ken awan met ti dakesna, no mairugin ti drug test kadagiti pagadalan, no la ketdi maipakat a nasayaat ti programa. No adda man dakes a mapasamak ditoy, isu ti posibilidad a paggapuan manen ti kurapsion, ta kas iti padastayon kadagiti nadumaduma nga ahensia ti gobierno, saan nga amin a pundo ti maysa a proyekto ket maidanon iti rumbeng a pakaidanonanna. Resulta, agkurang ti pannakaipakat ti proyekto; pagangayanna, awan ti marisut a parikut ti pagilian.

KURAPSION, PASUKSOK KEN DADDUMA PAY

Ngem ti kadaksen a partena, sayang laeng ti gastosen ti gobierno no uray pay dagiti agtuturay ket ap-aponeranda met ti panagraraira ti droga, direkta man wenno saan, gapu iti kurapsion. Kitaem laengen ti kaso ti “Alabang Boys,” umabot iti P50 milion ti ibagbagada a pasuksok tapno mairuar laeng iti pagbaludan dagiti tallo nga agtutubo a natiliwan iti droga. Ken asino dagiti agtitinnaul ditoy no di met laeng dagiti polis, ahente ken abogado iti gobierno?

Ket maysa pay, ania ti kadawyan a mapaspasamak kadagiti matilitiliwan iti droga? Kaaduanna ditoy iti maibasura laeng dagiti kasoda gapu iti simple a rason a kinakurang iti ebidensia. Idinto nga idi natiliwan dagitoy, addada met iti parupa kadagiti diario. Iti rekord ti PDEA, umabot iti 600 a kaso iti droga manipud 2000 agingga iti 2008 ti imbasura laeng ti korte ken ti piskalia, gapu laeng iti saan a naurnos a panangiggem dagiti polis iti kaso.

Ken ‘yanna dagiti natiliwda nga ebidensia? Masansan a maiwaras met laeng daytoy kadagiti nakaisangratanna nga agus-usar babaen ti panangipuslit met laeng dagiti rinuker nga ahente ti gobierno. Ket no awan ti matiliwda, agimulada kadagiti ebidensia kadagiti inosente a biktima sadanto pespesen a mangiruar iti dakkel a gatad tapno saanen a mayuli ti kaso iti korte.

Adda pay agkuna a sakuptayon ti masasao a narco-politics, wenno ti pannakaipataray ti gobierno ket agsadsadagen iti kayat dagiti sindikato iti droga, kas koma ti panangpundoda kadagiti kandidato iti eleksion, wenno panangipapaayda latta ti grasia kadagiti agtuturay tapno agtultuloy ti dakes a negosio iti droga. No pudno daytoy, awanen ti pagturturongan ti republikatayo.

Ngarud, no kayat met laeng ti gobierno a pungtilen ti panagraira ti panagaramat iti droga ti pagilian, wenno liklikan ti panagamaktayo a sakupnatayon ti narco-politics, pungtilenna koma ti kurapsion iti paraanganna, dusaenna dagiti maduktalan nga agipuslit kadagiti ebidensia a droga, dagiti piskal wenno abogado ti gobierno nga agawat iti pasuksok, ken dagiti lokal nga opisial a protektor dagiti sindikato iti droga. Ken manayonan koma ti bileg ti polisia tapno matiliw ken madusan dagiti dadaulo dagiti sindikato iti droga.

Ta no kasta ti mapasamak, wenno agbalin a napudno ti kampania kontra iti droga, nalawag laeng met siguro ti rikna dagiti nagannak nga ilasat dagiti annakda iti drug test. No ar-arigen met ngamin, no idi damo pay laeng ket nagpasneken ti gobierno, awan koma ti kastoy a kadakkel a parikut iti droga iti Filipinas.

Ket no bilang ta mapaneknekan nga agus-usar iti droga dagiti ubbingtayo, adda kadi naan-anay a maitulong ti gobierno kadakuada? Dayta ti maysa pay koma a sungbatan ti gobierno, saan laeng a ti palalo a panagposposturana mainaig iti isyu, aglalo ta asideg manen ti eleksion.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 2, 2009.)

INDUSTRIA TI TABAKO: AD-ADU TI PUKAW NGEM TI GANANSIA

ADDA premiona a kanser. Mangdadael iti nakaparsuaan. Ngem kaskasdi nga im-imasen dagiti dadduma. Ken konkonsitiren met dagiti agtuturay. Wen ta mabalin met a panguartaanda pay.

Daytoy ti bisio ti panagsigarilio. Ken saanen a nasken ti adu pay a palawag. Ta sipud pay idi addan puottayo, kas kalawagen ti init dagiti mabasbasa a dakes nga epekto ti sigarilio iti salun-at—kanser iti bara, chronic obstructive pulmonary disease (COPD), ken sakit iti puso.

Segun iti Department of Health (DOH), agarup 87,600 a Filipino ti maipumpon iti tinawen gapu iti sigarilio, wenno arigna 10 iti kada oras.

Ammo met dagiti managsigarilio ti dakes nga epekto ti sigarilio ngem no apay ketdi kas man la naimas a taraon ti sigarilio a kayatda a ramramanan iti inaldaw. Idinto nga addan dagiti a mulmulagatanda a datos kadagiti matmatay iti sigarilio, ken ballaag manipud kadagiti doktor ken kakabagianda a maipulpullat kadagiti lapayagda.

Ngem ti rigatna, uray pay dagiti saan nga agsigsigarilio, mabalin met nga agsakitda iti kanser iti bara, wenno agsakitda iti puso ken bato. Isuda ti makunkuna a second-hand smoker, wenno dagiti saan nga agsigsigarilio ngem makalanglang-abda iti asuk ti sigarilio iti aglawlawda.

SECOND-HAND SMOKER

Segun ken ni Dr. Maricar Limpin iti Framework Convention on Tobacco Control Alliance Philippines (FCAP), mamin-innem a nakarkaro ti sabidong iti langlang-aben nga asuk dagiti saan nga agsigsigarilio ngem dagiti mismo agsussusop iti daytoy, ta ti asuk a maipug-aw (nga adda kemikalna a nicotine, carbon monoxide ken cyanide) ket magamgameran pay iti sabali nga elemento iti angin santo sumrek iti bara dagiti second-hand smoker. Ken nasurok 90 porsiento dagiti second-hand smoker ti makaal-ala pay iti sakit iti puso gapu iti asuk ti sigarilio.

Segun iti maysa nga opisial ti International Union Against Cancer, nakaro met ti epekto ti asuk ti sigarilio no malang-ab dagiti ubbing. Makaited daytoy iti bronchitis, pneumonia, impeksion ti lapayag, wenno sarut. Kadagiti masikog, mabalin a makaapekto daytoy iti agbalin a tagibina, wenno mabalin nga ipatay pay ti maladaga.

Ken malaksid iti polusion nga aggapu iti asuk ti sigarilio, dadaelen pay daytoy ti aglawlawtayo babaen dagiti rungrong a maipalpalladaw iti sadino la ditan a disso.

Ibalballaag ngarud ti environmentalist a grupo nga EcoWaste Coalition, nga uray kasano ti kabassit ti rungrong ti sigarilio, ngem gapu iti kaaduda a maipuruak iti daga, mabalin a mangsabidong daytoy kadagiti tattao ken ayup. Aboten kano ngamin iti 25 a tawen sakbay a marunot ti rungrong ti sigarilio gapu iti kaadda ti maysa a klase ti plastik (cellulose acetate) a masarakan iti filter daytoy. Malaksid pay a mabalin a mayanud dagiti rungrong kadagiti karayan ken baybay a mabalin a mangsabidong pay kadagiti ikan wenno tumatayab a mangpidut kadagitoy tapno kanenda.

NAIKISAP DAGITI KAYO

Ken gapu ta lutuenda kadagiti pugon dagiti bulong ti tabako (ti birhinia) sakbay a mailako kadagiti negosiante, kasapulan ditoy ti adu a kayo a pagsungrod. Gapu ngarud iti daytoy, maikiskisapen, no di man naikisapen dagiti kabakiran nangruna kadagiti lugar a tumaytayok ti kadakkel ti produksion iti tabako. Daytoy ti napasamak kadagiti adu a kabambantayan iti paset ti Ilokos ken Abra a naikisap dagiti adu a kayona idi panawen a kapigsa ti industria ti tabako iti rehion. Ken uray pay iti Brazil ken sumagmamano a pagilian iti Aprika, parikutda met ti pannakakalbo dagiti bakirda a kagiddan ti panagpaaduda iti produksion ti tabako.

Ngem uray ania ti sawentayo, adu latta met ti maguyguyugoy dagiti kompania iti tabako nga agaramat kadagiti produktoda a sigarilio.

Ken ad-adda a mangpakpakaro pay iti situasion ti kaadda dagiti amma wenno inna kadagiti pagtaengan a mangisungsungsong kadagiti ubbing, direkta man wenno saan, nga agsigarilio.
No ngamin mannigarilio dagiti nagannak, dakkel ti posibilidadna nga agbalin met a mannigarilio dagiti ubbing ta iti panagkitada, maysa a normal a kasasaad ti panagsigarilio iti pamilia, ngarud awan ti dakesna.

Adda ngarud agkuna pay a maysa met a wagas ti panagabuso kadagiti ubbing ti panagsigarilio iti pagtaengan. Wen, ta agbalin a biktima iti sakit dagitoy nga ubbing, wenno matayda nga awan ti maar-aramidanda tapno masalakiban dagiti bagbagida iti asuk nga ipug-pugaw ni tatang wenno ni nanangda.

SINGKO A GRADO

Ania met ngarud ti maar-aramidan ti gobiernotayo iti daytoy a parikut?

“Bagsak” wenno “singko” ketdi ti gradona, saan a gapu ta awan ti naaramidan dagiti agtuturay no di ket agkurang pay dagiti ipakpakatda, idinto a dakkel koma met ti maaramidanda no ipasnekda ken dagiti umili iti aggaraw tapno marisuten ti parikut iti sigarilio.

Adda met ketdin maipakpakat a linteg iti Filipinas a mainaig iti isyu iti sigarilio. Daytoy ti Republic Act 9211 wenno Tobacco Regulation Act of 2003, a mangiparpariten iti panagsusop wenno kaadda ti nasindian a sigarilio kadagiti pagluganan a para publiko, pagadalan, health center, elebeytor, pagsinean, mall ken sadino man a lugar a nalaka a makaawis iti uram. Parparitan pay daytoy ti panagsigarilio kadagiti lugar a pagpallaingan dagiti menor de edad. Ken itay laeng napan a tawen, namimpinsanen a pinaritan ti gobierno, kas sagudayen ti linteg, ti pannakayanunsio dagiti nadumaduma a produkto ti sigarilio iti telebision, radio, diario wenno dadakkel a karatula kadagiti kalsada. Ken nangruna a pawpawilandan dagiti kompania iti sigarilio nga agesponsor iti ania man nga isports.

URAY ADDAN REGULASION TI LINTEG

Ngem agkurang pay daytoy. Ta agtultuloy latta met ti panagadu dagiti agtutubo nga agsigarilio, wenno dagiti matmatay gapu iti sakit nga ibungbunga ti asuk ken kemikal ti sigarilio. Segun iti maysa a panagadal ti WHO a rimmuar itay napan a tawen, 4 a milion wenno 23 a porsiento iti 30 a milion a Filipino nga agsigsigarilio dagiti agtutubo nga agtawen manipud iti 11 agingga iti 19. Nangatngato nga adayo daytoy ngem iti 18 a porsiento idi 2005. Agasem ti panagdakkel ti bilangda iti uneg laeng ti dua a tawen, wenno uray pay addan ti linteg para iti regulasion iti sigarilio.

Napateg ngarud a mapungtilen a mamimpinsan dagiti pangawis nga impormasion tapno maisardeng metten ti panagsigirilio nangruna kadagiti agtutubo. Ngem ti dakesna, uray maipariten ti anunsio ti sigarilio iti media, adu latta met ti mapanunot dagiti kompania ti tabako a pamuspusan tapno maitag-ayda ti produkto kadagiti sukida wenno manamnama nga aggatang, kas koma iti panagiwarasda kadagiti tisert ken jacket nga adda marka ti brand ti sigarlio. Makatulong pay ti promosionda iti kaadda dagiti “takatak boys,” wenno dagiti agilaklako iti sigarilio kadagiti drayber ken pasahero iti lugan iti tengnga iti kalsada.

Maipalagip nga iti naminsan, pinadas ti Philip Morris nga esponsoran ti maysa a konsierto ti nalatak a banda tapno makatulong iti promosion ti produktoda. Kinapudnona, sakbay a napasamak ti reunion concert ti Eraserheads idi Agosto, ti kompania ti sigarilio ti nangirugrugi iti plano, ngem gapu ta kinontra daytoy dagiti adu a grupo, kas ti FCAP ken dagiti agus-usar iti Internet, gapu ta labsingen kano daytoy ti RA 9211, nagsanud met laeng ti nasao a kompania. Ngem pagsayaatanna, natuloy latta ti naballigi a konsierto ti Eraserheads uray awanen ti dakkel nga esponsor iti likudanda.

LADAWAN A BALLAAG

Iti agdama, adda pay dagiti singasing a linteg iti Kongreso tapno ad-adda a mapatibker ti regulasion iti pannakailako ti sigarilio. Maysa ditoy ti Senate Bill 2377, wenno gakat a mangibilbilin iti pannakaipigket kadagiti kaha iti sigarilio ti dakkel a ladawan a mangbalballaag iti dakes nga epekto ti sigarilio. Segun ngamin kadagiti surbey ken panagadal, dakkel a banag no adda dagiti kastoy a pangballaag a ladawan tapno mapabutngan, aglalo dagiti agtutubo nga agsigarilio pay.

Iti agdama, nakabasbassit ti ballag a naisurat kadagiti pakete ti sigarilio. Nabilbileg kano ti ladawan a ballaag tapno mapabutngan dagiti agus-usar ken agpanggep nga agusar pay.

Maysa koma pay a napintas nga addang ti gobierno no ingatona iti buis dagiti produkto ti tabako. Ngem uray pay addan dagiti rekomendasion mainaig ditoy, wenno panagpanggep iti Kamara nga ipasa ti maysa a gakat, awan ti napnapananna dagitoy. Mapapati a gapu daytoy iti naiget a panangkontra met dagiti dadakkel a kompania ti tabako a kabaelanda ti agyarasaas iti kayatda kadagiti agpampanday-linteg ken dadduma pay a nangangato nga opisial ti gobierno.

No maingato koma ti buis, saan laeng a manayonan ti pondo ti gobierno, dakkel pay ti mabalin a maikissay iti bilang dagiti mannigarilio, a kaaduanna dagiti agtutubo, ta agbalinton a nangina ti presio ti sigarilio. Kayatna a sawen, bay-anda dagiti babaknang a makabael a gumatang iti pakepakete a sigarilio a mangrunot kadagiti barada ta adda met pagbayadda iti ospital.

NAYON A BUIS

Segun iti WHO, ti Filipinas ti kababaan iti excise tax wenno buis a masingir kadagiti sigarilio kadagiti amin a pagilian iti Southeast Asia. Daytoy met ti patien ti Department of Finance nga agkuna a kasapulanen a maemiendaran ti Sin Tax Law a naaprobaran idi 2005, iti kasta maingato ti buis ti tabako babaen ti panangingatoda ti klasipikasion daytoy kadagiti produkto a mabuisan, ken iti kasta maibagay daytoy iti naud-udi a linteg (ti RA 9211) tapno maipaayan ti naan-anay a regulasion ti negosio ken produksion iti tabako iti pagilian.

Pinaneknekan ni dati a deputy prime minister ti Thailand, ni Dr. Paiboon Wattanasiritham, nga iti pagilianda, manipud naipangato ti buis ti sigarilio iti maminwalo iti dati a gatadna, bimmaban ti bilang dagiti mailako a pakete iti sigarilio iti 1.958 milion idi 2007, manipud iti 2.135 milion a pakete idi 1993. Kayatna a sawen, naibabada ti bilang ti konsumo iti sigarilio ken naliklikanda metten ti aggastos iti dakkel para iti salun-at dagiti agsaksakit gapu iti sigarilio, a saan a naapektaran ti mapaspastrekan ti gobierno, ta ngimmato pay ti nasingirda a buis. Saan ngarud a pudno ti ibagbaga dagiti kompania ti tabako a no makissayan ti gumatang iti sigarilio, bumaba metten ti maibayadda a buis para iti daytoy.

Babaen ti datos iti DOH, gumasgastos ti gobiernotayo iti P280 bilion iti tawen tapno masaluadan laeng ti salun-at dagiti agsaksakit gapu it asuk ken kemikal iti tabako. Adayo a dakdakkel daytoy ngem ti mapaspastrek ti pagilian manipud iti industria ti tabako.

PABOR LAENG KADAGITI NEGOSIANTE
Ngem kasla saan nga italtalek dagiti kameng ti Kongreso ti pannakaipakat ti sabali pay a linteg mainaig iti regulasion ti tabako. Ta umuna, kaaduanna kadakuada ti mannigarilio, adda dagiti agaw-awat iti pinansial a suporta manipud dagiti kompania ti tabako tunggal eleksion, ken sabali pay dagiti kamengna, partikular dagiti taga-Amianan a mangidurduron latta ti pannakapadur-as ti produksion iti tabako ta paset daytoy ti pamastrekan kadagiti sakupda.

Ngem no anagentayo ti situasion, mas a dagiti negosiante ti kumitkita iti dakkel, kas iti kompania ni Lucio Tan, saan ket a dagiti mannalon. Us-usarenda pay ti media a mangitagtag-ay iti napintas nga epekto ti industria iti sibubukel nga ekonomiatayo, ngem paset laeng daytoy ti panangtakkubda iti kinapudno a dagiti marigrigat nga umili ti agsagsagaba iti panagwaras ti sigarilio iti pagilian.

Saan kadi a nasaysayaat no mulaanen ti pagay dagiti daga a mamulmulaan ita ti tabako? Adun dagiti mabalin nga imula kadagitoy a lugar a saan nga agkasapulan iti adu a danum ken pannaripato—a mabalin met a panguartaan dagiti umili a di maisakripisio ti salun-at ken nakaparsuaan. Wen, a, iramantayo ti nakaparsuaan ta iti pannakaisardengen ti panagmulatayo iti birhinia iti Kailokuan, maisardeng metten ti panagpukan kadagiti kayo a pagsungrod kadagiti pugon. Nadakdakes ti epekto iti biagtayo no awanen dagitoy a kayo iti kabambantayan a nangruna kadagitoy a panawen a madlaw la unayen ti panagbalbaliw ti klima ti lubong.

Sakbay nga isubom dayta nga stick, agpanunotka koma pay.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 26, 2009.)

AGANNAD KADAGITI CYBER BULLY!

NAPADASAMON ti natsismis, wenno naibaddek ti dayawna iti text wenno iti Internet? Naaddaanka kadin ti adu a karanget, am-ammom wenno saan, gapu met laeng iti daytoy?

No wen, kunam, maysaka laeng ngarud kadagiti adun a nasilian iti daytoy a nalidem a rupa ti teknolohia—ti mangdadael iti tao, imbes a mangtulong iti daytoy. Adu ken umad-adu pay dagiti mabalin a biktima, ta ti kabaruan a teknolohia nga agiwaras iti impormasion, babaen ti selpon ken ti Internet, nagbalinen a napateg a gamigam, nangruna kadagiti agtutubo, ket ditoy metten ti kasla pagtarayan ti komunikasion iti aginaldaw a panagbiagtayo.

Idi, kunada, no daytay nalabid ket agiwaras iti naalas a tsismis maipanggep iti kaarrubana, pengngetenna la ketdi daytoy no masalawna ti nalabid iti kalsada. Pudno man dayta a tsismis wenno saan, banag nga inwarasna ken pinagpiestaan dagiti padana a nagsanga ti dilana, madadael latta met ti kinatao dayta a kaarruba.

Dagiti dadduma a matsistsismis, agkumogda lattan ket ibaindan ti agparang kadagiti tattao, wenno saan, panawanda ti purokda no kabaelanda.

Ngem kasanon no ti nagiwaras iti tsismis ket dina maasitgan ta adayo iti yanna, wenno dino pay ketdi am-ammo daytoy? Ken kasanon no ti nangiwarasanna ket saan laeng iti purok, no di pay ket iti interon a lubong. Pagkamanganna pay a mangyabut iti tengngedna?

TI LUBONG TI MYSPACE KEN DADDUMA PAY

Babaen ti text, e-mail ken babaen dagiti social networking a website a kas iti MySpace, Friendster, ken Facebook, ken uray pay kadagiti online chat room wenno forum kadagiti website, uray ania la ditan dagiti maisursurat ken maiwarwaras wenno maibaskag iti publiko, ket no pakadadaelan daytoy ti maysa a tao, nadakdakes pay ngem ti matsismis iti sangakarubaan ta malaksid a naramaram daytoy, narigat a sangduen ti pangen dagiti nalabid nga agus-usar iti teknolohia. Ken ti dakesna unay, tungpal biag nga agbalinen a dokumento ti dakes nga impormasion.

Adda met dagiti makabael a mangsaranget wenno nalaka a maawat ti bagida dagiti kastoy a pammerperdi, ta no di man mangiwaras wenno mangiposte da met kadagiti mensahe a mangilibak iti isyu ken mangsalknib iti dayawda, liklikanda laengen ti mangtutop kadagitoy a pammerperdi nga impormasion. Kas pagarigan laengen kadagiti artista, kas koma kadagiti adda sex videona, pudno man wenno saan. No kabaelanda a paglibakan ti isyu, babaen dagiti nasiglat a manedierda, awan ti epekto ti kastoy a pammerperdi iti ayatda a mangged iti industria a nastrekda.

Ngem ti dakesna, adda dagiti agtunglab no di man malmes kadagitoy a makadadael nga impormasion. Kinapudnona, adun dagiti damag a nagpakamatay gapu iti naiwaras a damag, pudno man wenno saan, iti Internet. Sumagmamano ditoy dagiti artista a Koreano, kas iti kaso ni Choi Jin-Sil, ti bida a babai iti “My Rosy Life” a naipabuya iti GMA-7 itay napan a tawen. Segun kadagiti report, dinan a naibturan dagiti adu a pammerperdi wenno panangiladditda kenkuana iti isyu a maysa daytoy a loan shark, wenno agipapautang iti dakkel ti interesna, ket maysa a biktimana ditoy ti aktor nga immun-unan a nagpakamatay gapu iti dinan pannakabayad kadagiti utangna. Uray saan a pudno, kunana ni Choi idi sibibiag pay, adun dagiti pammerperdida kenkuana kadagiti chat room wenno forum agingga a nagbalin payen a delikado ti seguridadna.

Ket no dagiti manakman, dida kabaelan ti dakes nga epekto ti teknolohia, anianto laengen dagiti agtutubo a kangrunaan nga agar-aramat iti Internet ken selpon?

ANIA TI CYBER BULLYING?

Wen, ta adu metten dagiti naipatli a biag dagiti agtutubo gapu laeng iti dakes a pannakaaramat ti selpon ken Internet. Maysa ditoy ti kaso ni Ryan Halligan, iti Estados Unidos a nagpakamatay iti tawenna a 13 idi 2003 gapu iti panagwaras ti damag a maysa a bakla daytoy. Nangrugi daytoy iti panangiruanganna iti problemana iti maysa a gayyemna iti online chat, ngem gayam inwaras ti nasao a gayyemna ti insursuratna iti chat kadagiti dadduma pay a gagayyemda. Ket dayta, naibulgaren ti sikretona.

Maysa a rupa ti cyber bullying ti kastoy a panangiwaras iti makadadael nga impormasion tapno pagpiestaan ti asino la ditan. Cyber bullying ti awagda iti wagas a panangdusa, panangbutbuteng, panangidadanes ken panangibabain iti maysa a tao babaen ti Internet wenno dadduma pay nga interactive ken digital a teknolohia. Mapaspasamak daytoy babaen ti instant messaging kas iti text, blog, websites, internet polling, interactive gaming wenno panagtakaw iti password, panagiwaras iti ladawan nga awan ti pammalubos ti akinkukua babaen ti e-mail ken selpon, panangiposte iti video nga awan ti pammalubos ti maseknan kadagiti sharing sites, panangipatulod iti porno wenno basura nga email, wenno panagpammarang a sabali a tao tapno dadaelem wenno butbutngem ti maysa a tao.

Iti cyber bully, ti biktima ket dagiti ubbing wenno agtutubo. Cyber-harassment wenno cyber-stalking met ti awagda no dagiti addaanen iti husto nga edad ti biktima.

Apay nga adda cyber bully? Dagiti ngamin ubbing, no kasta a masuronda la unay, wenno kasapulanda ti bumales wenno agbagsungot gapu iti dida pannakagun-od kadagiti kayatda, narigat a pugtuan no ania dagiti aramidenda. Napintas ngarud a wagas ti Internet kadakuada tapno maipeksada ti ir-irukenda, wenno makabalesda kadagiti tao a nangpasakit iti riknada, a dida maaramid iti sangon-sango.

Adu ngarud dagiti agtutubo, wenno dagiti naubing pay unay kas kadagiti agtawen iti 12, nga agriringgor wenno agbibinnales iti nasakit a balikas gapu iti maiposte a mensahe wenno ladawan kadagiti blog, chatroom, ken e-mail, nangruna no mainaig kadagiti kursonada a gagayyemda, wenno panagiinnayatda ken dadduma pay a paginteresanda.

Aramiden pay dagitoy nga agtutubo ti Internet tapno mabalesda met dagiti mangisursuro a mabalin a nangpabain kadakuada kadagiti klaseda wenno nangted kadakuada iti nababa a grado. Bukitkitanda ti sikreto ti maysa a mangisursuro a dida kayat, kas koma no adda durugista nga asawa daytoy wenno naalas ti dati a trabahona, sadanto iruar daytoy kadagiti social networking a website, wenno saan, punnuanda kadagiti arigna di malamot ti aso a mensahe ti inbox ti nasao a mangisursuro, wenno kadagiti makaam-ammo iti daytoy, babaen ti nailemmeng a kinatao dagitoy nga ubbing.

Ken saan laeng a ti kaso ti cyber bullying ti mapadpadasan dagiti agtutubo, ta daytoy pay ti pakaisagsagmakanda met. Kas koma iti kaso ti maysa nga agtutubo a babai iti Estados Unidos a narames iti bukodna a pagtaengan, ta sinerrek daytoy ti maysa kadagiti ka-chatna iti balayda idi ibaga ti babai nga agmaymaysa daytoy iti dayta nga oras. Wenno ti kasla aglatlatak ita a cyber suicide, wenno ti panagpakamatay dagiti agtutubo iti sanguanan iti web cam tapno mabuya dagiti naka-online iti computer.

SAAN A PAUDI NI PINOY

Awan pay met ti mapagtalkan nga estatistika mainaig iti cyber bullying kadagiti agarup 24 milion nga agus-usar iti Internet iti Filipinas. Ngem nalawag ketdi a saan met a papaudi dagiti agtutubo ditoy a mangpespes iti ania man a bentahe ti teknolohia, kas iti online communication, tapno makigayyemda iti asino la ditan, ken mangaramid kadagiti banag a dida maaramid iti pudpudno a biag.

Segun pay kadagiti panagadal, nakarkaro ti epekto ti cyber bullying iti biang dagiti biktima, ngem iti epekto ti ordinario a panag-bully dagiti miron nga ubbing kadagiti kaadalan wenno kaay-ayamda iti komunidad idi un-unana a panawen. Ta idi, no makaawid ti biktima nga ubing iti balayda kalpasan ti pannakisangona iti miron a kaadalanna, malipatannan daytoy, wenno maaddaan met laengen iti naulimek nga oras. Ngem iti cyber world a makunkuna, awan ti masnop a pagkamangan a lugar ti ubing ta ti cyber bully ket agtultuloy a mangirikrikus iti panangdadaelna iti biktimana iti Internet. Ken no mabilbilang idi dagiti miron nga ubbing, ad-aduda itan, a kas cyber bully, ta nalaklakan ti panagaramidda iti kaykayatda gapu ta mailemmengda ti kinataoda iti Internet. Ken nadangdangkokda pay ta awan ngarud ti makagaraw kadakuada.

Dagitoy ngarud nga isyu ita ti ad-adalen dagiti autoridad ken dagiti akin-iggem kadagiti social networking tapno maisardengen dagiti kastoy a kaso ti cyber bullying.

ANIA TI MAARAMIDANTAYO?

Kasano ngarud a malappedantayo iti cyber bullying?

Umuna, irugi daytoy dagiti nagannak kadagiti pagtaenganda. Adun dagiti website a mangiyad-adal kadagiti rumbeng nga aramiden dagiti nagannak. Maysa ditoy ti panangbagbagada koma kadagiti annakda a liklikan ti agipatulod kadagiti gagayyemda kadagiti retratoda a mabalin a makaperdi kadakuada wenno kadagiti sabsabali a tao no maiwaras dagitoy. Ken bagbagaanda dagitoy nga ubbing no ania ti aramidenda no agbalinda met a biktima ti cyber bullying. Nangruna unay nga maipangpangruna ti personal a komunikasion koma dagiti nagannak kadagiti annakda tapno iti ania man nga oras, madlaw wenno mariknada a dagus no adda man parikut dagitoy nga ubbing kadagiti gagayyemda wenno kadagiti sabsabali a tao.

Iti biang dagiti pagadalan, rumbeng a tumulong koma met dagiti dadaulo kadagitoy tapno madisplinaan dagiti maduktalan a cyber bully, wenno mangaramidda koma kadagiti pamuspusan tapno maliklikan ti panagwaras dagiti makaperdi nga impormasion, kas koma iti naiget a regulasion iti pannakaaramat dagiti kompiuter kadagiti pagadalan. Rumbeng pay a maipaanag kadagiti ubbing nga agpatingga ti karbenganda nga agsao a siwawayawaya iti kanito a mangrugi daytoyen a baddekan ti karbengan ti sabali a tao.

Adda met dagiti ipakpakat nga addang dagiti dadduma a sektor tapno mayadal kadagiti agus-usar iti Internet dagiti pagrebbenganda. Maysa ditoy ti website a linuktan ti Business Software Alliance (BSA) itay napan a tawen tapno maisuro dagiti nagannak ken dagiti agtutubo, nangruna iti edad 10 agingga iti 18, tapno mapasingkedan ti disiplinado a pannakaaramat ti Internet ken selpon, ken mangipaay metten iti naan-anay a pannakasalaknibda kontra kadagiti masasao a kriminal iti cyber world. Dagiti kastoy ngarud a panaggaraw dagiti sektor ti kasapulan tapno matulongan met ti gobiernotayo a mangpungtilen a mamimpinsan ti naalas a kaso ti cyber bullying.

Ala, ditay koma itulok a rumaba pay ti cyber bullying, wenno cyber harassment kadagiti addaan iti husto nga edad. Ta iti ania man a kanito, kas iti parikut ti droga, mabalin a datayo, wenno ti asino man a kameng ti pamiliatayo, ti agbalin met a biktima.

Ngem ti kapatgan ditoy, no saan a datayo ti mangirugrugi iti dakes nga aramid, saantayo koma nga agbalin met nga instrumento tapno maiwaras ti ania man nga impormasion—ladawan, sursurat wenno ania man a balikas—a makadadael iti sabali a tao.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Enero, 19, 2009.)

ARTISTA LATTA ITI ELEKSION 2010?

TUNGGAL eleksion, bida latta dagiti artista, manipud kadagiti agkanta, agsala ken agpakatawa a pangawag iti atension dagiti tattao iti plasa a pakaangayan kadagiti miting de avance, agingga a mismo kadagiti artista a kandidato ken dagiti asawa wenno nobia nga artista dagiti politiko.

Nupay normal met dagiti artista nga agbalin a politiko kadagiti dadduma a pagilian, karkarna ti situasion ti Filipinas ta sangapangenda ditoy nga agambision iti politika.

Ken uray iti daytoy a kasapana, mangrugin nga agparagapag dagiti artista ken dadduma pay a celebrity a mayat nga agkandidato, manipud iti kinapresidente, kas ken ni Erap Estrada (manen!), agingga iti kinakonsehal kadagiti babassit nga ili.

Apay a kastoy? Mabalin a gapu iti pammalubos met laeng dagiti umili. Ngem mapabasoltayo kadi ida no kastoy metten ti namulagatantayo a sistema sipud pay iti pannakaipasngay ti republikatayo? Wenno adda kadin napasamak a naisangsangayan a reporma iti politika, nangruna iti pannakaipataray ti eleksion? Kas pagarigan, awan met nagapuanan dagiti agtuturay tapno mapungtilen ti political dynasty, mairugin ti modernisasion iti eleksion, wenno mapabileg man laeng ti kualipikasion dagiti kandidato, iti laksid ti panagsukat ti Konstitusion ken ti Kodigo Lokal iti manon a dekada.

Ti ababa a pannao, sumaysayaat latta ti gundaway dagiti artista a sumrek iti politika. Kasta met nga aggagatel dagiti politiko nga aglatak met iti media, no di man ket sumrekda met iti showbiz kas iti kaso ni Rep. Mikey Arroyo ti Pampanga.



AWANEN TI MAKAIGAWID KADAKUADA

Ken sitatalinaed met ngarud dagiti rason no apay a sumrek latta dagiti artista ken celebrity iti politika inton 2010.

Umuna, isu latta met ti sistema ken pagalagadan iti eleksion nga ilunglungalong ti Commission on Elections (Comelec), wenno ti kualipikasion dagiti kandidato iti nasional ken lokal a posision, kas maibatay iti agdama a Konstitusion ken Kodigo Lokal.

Maikadua, kasapulan met dagiti artista ti baro a trabaho. Wen, ta gapu iti agtaltalinaed a krisis Iti ekonomia, apektado met ti negosio iti panagaramid iti pelikula. Kaaduanna ngarud kadakuada ti mabakante iti trabaho, no di man makiinnagawda kadagiti gundaway makapagtrabaho iti napaut iti telebision. Ket dagiti saan a makalugar, sumrekda iti politika. Idinto a dagiti narimat ti naganda wenno dagiti dadakkelen nga artista, mauyotan met a tumaray dagitoy tapno maaramat ti partido a mangawis kadakuada. Agasem met no adda Manny Pacquiao wenno asino man kadagiti nalatak ita nga artista iti telebision iti tiket ti maysa a partido.

Maikatlo, addan pangngeddeng ti Korte Suprema, mainaig iti nabayagen a petision ti Social Justice Society (SJS), maysa a bassit a partido politikal a bukbuklen dagiti abogado ken dati a hues, kontra kadagiti politiko nga artista. Dildillawen ti grupo ti panagtultuloy a panagakem iti pelikula wenno pabuya iti telebision dagiti artista a nabutosan iti lokal a posision. Segun iti SJS, labsingen daytoy ti Seksion 90 ti Republic Act 7160 wenno baro a Kodigo Lokal, a mangipawpawil kadagiti gobernador, ken mayor kadagiti siudad ken ili, a mangituloy a mangakem iti propesionda wenno agawat iti sabali a trabaho malaksid iti kiddawen ti pagrebbenganda a kas lokal a lider. Panggep ngamin daytoy a probision a maipasigurado kadagiti lokal a lider a maipasnekda nga agserbi kadagiti umili.

Maysa ngarud ti SJS kadagiti mangipapaawat kadatayo a saan nga epektibo a mayor ni Joey Marquez iti Parañaque, wenno ni Lito Lapid a kas senador wenno gobernador iti Pampanga iti siam a tawen, gapu iti panagaktiboda latta iti pelikula ken ti telebision iti laksid iti iggemda a serioso a posision.

Ngem babaen ti pangngeddeng ti Korte Suprema a rimmuar itay napan a bulan, saan pay a panawen tapno usaren ti probision ti Kodigo Lokal tapno pawilan dagiti artista nga agakem latta iti pelikula ken telebision ta saan nga umisu a partido ti SJS para iti daytoy a klase ti petision. Kayatna a sawen, naibasura ti petision gapu laeng iti teknikalidad ti linteg, saan ket nga agbatay koma iti bukod nga interpretasion dagiti mahistrado mainaig iti probision.

Resulta: awanen latta ti pakaabaakan dagiti artista a sumrek iti politika, ta uray makapueston dagitoy kadagiti lokal a gobierno, mabalinda latta iti agtrabaho a kas artista.

ILEGAL A KWALIPIKASION

Maikapat, gapu iti pannakaitungtongkua ti pannakabaliw ti Konstitusion, maigawgawid met ti mabalin a pannakareporma ti politika, kas koma iti pannakaisubli ti two-party system, ken ti panangnayonda ti kualipikasion dagiti agbalin a presidente, bise presidente, ken senador, kas koma iti panangnayonda iti kalidad wenno naragpat nga edukasion dagiti kandidato. Sayang laeng ta nalmes ti panggeptayo a reporma iti politika, gapu iti dakdakkel nga ambision dagiti agtuturay nga agpaut iti takemda. Nagangayanna, awanen ti mayat iti pannakaamendar ti Konstitusion nangruna iti sibubukel a pannakabaliw daytoy, a no ar-arigen kasapulan met ti enmienda tapno mailawlawag pay dagiti probision a mapagduduaan ti interpretasionna, kas koma iti kaso ti panagtaray manen ni Erap Estrada a presidente ti pagilian, wenno kadagiti probision a mangigawid kadatayo a dumur-as iti nagan ti globalisasion.

Maysa pay a panangpadasda a manayonan ti kualipikasion dagiti kandidato ti pannakakiddaw dagitoy nga aglasat iti maysa a drug test, kas sagudayen ti Seksion 36, iti Comprehensive Drugs Act of 2002. Panggep ti linteg a mamimpinsanen a marisut ti parikut ti panagraraira ti droga iti gimongtayo, ket makatulong a dakkel no awan ti agturay nga agus-usar iti droga, dati nga addict, wenno mangkankanunong kadagiti sindikato ti droga.

Ngem pinengdanna ti ti Korte Suprema ti Dangerous Drug Board ken ti Comelec a mangipakat daytoy kadagiti kandidato, partikular kadagiti kandidatao a senador, ta labsingen ti nasao a probision ti Seksion 3, Artikulo VI ti Konstitusion, ta kasla ninayonanna ti kualipikasion dagiti kandidato a nailanad ditoy. Ket no panggep ti Kongreso a nayonan ti kualipikasion dagiti kandidato, kas iti panangiserrekda iti mandatory drug testing, enmienda ti Konsitusion ti kasapulan, saan ket a maysa a linteg laeng.

NI ERAP, NI LOREN KEN DADDUMA PAY

Ket gapu ta awan ti napasamak a reporma iti politika, adda latta posibilidadna a tumaray manen ni Erap a presidente. Ngem no bilang ta dina ituloy ti panggepna, adda met dita da Senador Loren Legarda ken Bise Presidente Noli De Castro, agpada a nalatak a brodkaster sakbay a nagbalinda a politiko, a posible nga agkandidato.

Ken adda pay dita ni Chairman Bayani Fernando ti Metro Manila Development Authority (MMDA), nga agambision met, ta iti naudi, agbibiag metten daytoy a celebrity gapu iti panagabakna iti Celebrity Duet, maysa a salisal iti panagkanta iti telebision.

Saan met a paudi da Senador Mar Roxas (nobio ni Korina Sanchez) ken Kiko Pangilinan (asawa ni Sharon Cuneta). No ar-arigen, da Makati Mayor Jejomar Binay, ken da Senador Panfilo Lacson ken Manny Villar dagiti sumagmamano a saan nga artista wenno celebrity a natibong ti naganda nga agpangpanggep nga agkandidato a presidente.

Iti kinabise presidente, natibong met ti nagan da Senador Bong Revilla ken Jinggoy Estrada, ken Gob. Vilma Santos, nga agpapada a dadakkel nga artista iti pelikula. Iti kinasenador, mabalin a napabutnganen dagiti dadduma gapu iti napagteng da Richard Gomez ken Cesar Montano idi 2007, ngem addanto latta met maguyod dagiti partido a pangarkos iti tiketda. Mabalin a dua kadagitoy da Pacquiao ken Edu Manzano, wenno agsubli met iti dati a puesto da Robert Jaworksi ken Tito Sotto.

Kaskasdi a narimat latta met ti nagan dagiti situtugaw nga artista kadagiti lokal a gobierno, kas kada Bise Mayor Isko Moreno iti Manila ken Bise Mayor Herbert Bautista iti Quezon City.

PADACA KEN PANLILIO

Ngem kas itay kunadan, adda met dagiti politiko a mapagtalkan wenno makita a sipupudno nga agserserbi iti pagilian. Ken adda met dagiti kabarbaro iti politika ngem intag-ay ida dagiti umili gapu iti kababalinda, kas kada Gob. Grace Padaca iti Isabela ken Gob. Ed Panlilio iti Pampanga, a makuna a naisalsalumina dagiti kasoda iti dakdakamatentayo ita a kinapudno iti politika ti pagilian. Nangipaay man daytoy iti namnama, wenno iti kinapudno a kabaelantayo met la gayam iti mangpili ti napudno ken kapkapnekantayo a lider, uray awan ti panagkuti dagiti tallo a “G” (guns, goons ken gold), wenno saan nga artista.

Ken, awan met dakesna no artista dagiti ibutostayo, no la ketdi agserbi dagitoy iti napudno ken napasnek iti takemna. Ta kinaagpaysona, adda met dagiti nabutosan nga artista wenno celebrity ngem saanda a kayat a maalian iti narugit a sistema ti politika, ken nagballigida a nangakem kadagiti pagrebbenganda kadagiti iturayanda. Ngem mabilang laeng iti ramay ti kaaduda.

Iti ungto ngarud ti dalan, dagiti met laeng umili ti pudno nga addan iti bileg a mangiturong ti masakbayan ti pagilian, ta agpayso met, datayo dagiti agikur-iti iti balota tunggal eleksion. No kas iti dati ket paspasurottayo latta kadagiti mananglimlimo a kandidato wenno mabulbulsek iti kinarimat dagiti pagraraementayo ngem awan met ti mababaelanna nga artista, awan latta ti mapasamak a panagbalbaliw a nabayagen nga ar-arapaapentayo para iti pagilian.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 12, 2009.)

ANIA TI NAMNAMEN NI PINOY ITI 2009?

LIMMABAS ti 2008 nga adu ti imbatina a nakallalagip a ladawan. Kaaduanna dagiti kayattayo a tarayan a kinapudno, ken adda met dagiti sumagmamano a pasamak a kayattayo a makita manen iti simmangbay a baro a tawen.

Iti ababa a pannao, makuna a ti 2008 ti tawen dagiti dadakkel nga imbestigasion a mainaig kadagiti eskandalo iti kurapsion ti gobierno: ti kontrata iti ZTE-NBN deal, ti fertilizer scam, ti kaso dagiti Euro general, ti naibulgar a panagkunniber iti NFA a rason no apay a bimmassit ti apit a pagay, ken ti nakababain a panagsuksok iti Court of Appeals mainaig iti isyu iti Meralco.

Tawen met daytoy ti trahedia (ti pannakalned ti MV Princess of the Stars) ken dakkel a pannakapaay, kas iti pannakarakrak ti peace negotiation iti nagbaetan ti gobierno ken dagiti rebelde a Muslim gapu iti pannakaibasura ti MOA-AD a mangipaay koma iti dakkel a paset ti Mindanao kadagiti Muslim a rebelde a kas bukodda nga agwaywayas nga estado.

Ngem iti baet ti amin, tawen met daytoy ti naballigi a pannakilaban ni Manny Pacquiao iti boksing—tallo ti inlugesna a nakalabanna iti ring iti 2008. Dagitoy ti namagbalin kenkuana a kas kalaingan a boksingero libra por libra iti sangalubongan iti agdama. Asino wenno ania pay kadi pay ti mabalin ang ipagpannakkel ni Filipino malaksid kenkuana?

Ita, ania ngarud met ti agur-uray iti pagilian iti idadateng ti 2009?

EKONOMIA

Kadagiti ekonomista, daytoy a tawen ti pudpudno a pannakariknatayo iti nasakit nga epekto ti nasaknap a krisis kadagiti dadakkel nga ekonomia iti lubong kas iti recession iti America. Agduduma ketdi ti padtoda, ngem kaaduanna ditoy ti agturong iti nalidem a tawen ti ekonomia ti Filipinas, nangruna no maidasig iti nasaranta met idi a panagrubbuatna iti 2008.

Gapu iti parikut iti panagsingir kadagiti pautang a nangaron iti narikut a sasaaden ti gobierno ti America iti agdama, adu kadagiti banko ken dadduma pay nga agpapautang iti nasao a pagilian ti napilitan a mangibabawi kadagiti impuonanda kadagiti adu a merkado iti lubong a pakaibilangan ti Filipinas. Nagangayanna, naguyod a nagpababa ti salun-at ti stock market iti pagiliantayo, timmamnay ti taray ti panagnegosio, ken immadu dagiti kompania a nagkissay kadagiti trabahadorda no di man nagrikepen dagiti dadduma. Naisardeng ngarud dagiti adu a balaba ken panggep ti gobierno ken sumagmamano a sektor tapno makalung-awen ti pagilian iti narigat a sasaadenna.

Maipalagip nga iti panagserra ti tawen 2007, nagun-od ti pagilian ti 7.2% a growth rate wenno kangatuanen iti uneg ti naunday a panawen. Ken gapu iti in-inut nga isasanikar ti ekonomiatayo iti uneg ti dua a tawen, kagiddan ti idadakkel latta met ti sumsumrek a doliar it pagilian nga ipatpatulod ditoy dagiti OFW, bimmileg ti piso kontra iti doliar. Kayatna a sawen, dimmakkel ti gatad a naibayad ti gobierno kadagiti nakautanganna. Nakagun-od ngarud daytoy iti umabot iti P54.1 bilion a surplus iti badyet wenno sobra iti mapaspastrekanna.

Ngem dagdagus met laeng a naibabawi ti amin. Bimmaba ti puntiria ti gobierno a growth rate ta mapan a 4.1% laengen daytoy wenno nababbaba pay gapu iti agdama a kinapudno iti ekonomia. Ken gapu iti napartak a panagngina dagiti magatgatang gapu iti krisis iti lana iti merkado ti lubong ti katengngaan ti 2008, ngimmato ti inflation rate ti pagilian. Ti nangrugi idin a nabileg a piso (immabot daytoy iti P40 iti kada doliar), nagsubli met laeng iti ikakapsutna wenno mapanen a P47 wenno nangatngato pay ti sukat ti kada doliar.

Ken ti nasakit pay ditoy, bimmaban ti simrek a doliar iti pagilian nga aggapu kadagiti OFW iti panagserra ti tawen. Ken ti dati a surplus iti badyet ti gobierno, nagbalinen daytoy a deficit wenno agkurangen ti mapaspastrekanna; mapan a P4.3 bilion ti deficitna a nailista idi Nobiembre. Segun iti Department of Finance, gapu daytoy iti dakkel a magasgastos ti gobierno ngem bimassit met ti napastrekanna manipud kadagiti masingir a buis ken pannakailako dagiti gameng ti gobierno. Malaksid pay ditoy, nadillaw met ti panagbaba ti bilange dagiti turista nga umay agpallailang iti pagilian.

Positibo a panagkita: Napadasenen ti gobiernotayo dagiti adun a krisis a nangrugi iti ruar ti pagilian, ngem amin dagitoy, kas iti krisis ti Asia idi 1997, nabaelantayo a sitatakder wenno saantayo a napadasan iti nagparintumeng iti rigat a kas nanamnama iti maysa a napanglaw a pagilian. Daytoy met ngarud ita ti pangnamnamaan ti gobierno tapno iti daytoy a tawen a kunada a panangrugin ti ikikidag ti krisis ti ekonomia iti America ken Europa iti bakrangtayo, sisasaganan ti gobiernotayo iti mabalin nga aramidenna. Kas pagarigan, napasnek itan ti administrasion ken dagiti negosiante wenno lokal nga agpupuonan nga urnosen wenno saganaan dagiti addangda tapno masalakbiban dagiti puonanda iti pagilian.

PAGTRABAHUAN

Kagiddan met iti isyu ti agsasaruno a damag a pannakapagawid ti adu nga OFW manipud iti Europa, Taiwan, ken sumagmamano pay a pagilian gapu iti panagrikep dagiti negosio wenno panaginut dagiti dadduma a kompania kadagiti pagilian a sumsumrekanda tapno makalung-aw iti krisis.

Ngem iti laksid dagitoy a damag, mangnamnama latta met ti administrasion nga agtalinaed nga adu dagiti mabalin a sumrekan ni Pinoy a trabaho iti sabali a pagilian. Ibitbitla ni Presidente Glora Macapagal Arroyo a rinibu latta ti kasapulan a trabahador ti gobierno ti Qatar. Ken mangnamnama met unay ti Overseas Workers Welfare Administration (Owwa) iti kari ti gobierno ti South Korea a dida pagawiden dagiti OFW sadiay uray adda krisis iti ekonomiada.

Nalawag ngarud nga ar-aramiden ti gobierno ti amin tapno ipakitana a nabileg ti ekonomia ti pagilian; iti kasta, mapengdanna ti ipapanaw dagiti agpupuonan iti pagilian. Ngem uray pay ti kastoy nga addang ti gobierno, dina nabaelan nga ilimed ti pannakaikkat ti rinibu a trabahador iti maysa nga export processing zone iti pagilian. Wen, ta gapu iti krisis iti Europa ken iti America a kangrunaan a pangiluluasantayo kadagiti produkto a kas iti electronics, bimmaban ti panagkasapulan ti merkado kadagitoy a produkto. Nakaapekto pay ti pannakaisardeng ti sumagmamano a dadakkel a proyekto a makaipaay koma met iti adu a gundaway nga agtrabaho dagiti lokal a trabahador, kas koma iti pannakaipakni pay laeng ti panggep ti Hanjin a mangbangon iti dakkel a shipyard iti puerto ti Cagayan de Oro City.

Immadu ngarud dagiti awanan iti trabaho. Iti Oktubre 2008, nagbalinen a 2.52 milion ti bilang dagiti awanan iti trabaho, wenno nangatngato daytoy ngem iti 2.34 milion a bilang iti kaparehona a bulan idi 2007.

Positibo a panagkita: No adda man pangnamnamaantayo ditoy, isu ti ibagbagada a nabileg latta ti outsourcing wenno negosio iti call center ti pagilian. Ken kunada man, no marikpan ni Pinoy iti gundawayna iti maysa a pagilian, adda latta met sabali a pagilian a mangilukat kenkuana iti baro manen a gundaway.

POLITIKA

Iti biang ti politika, daytoy ti tawen panagbaddebaddek dagiti politiko ngem ti imatangda naiturong amin iti eleksion inton Mayo 2010. Kayatna a sawen, amin nga addangda, maiturong iti ania man a panggepda iti politika iti sumaruno a tawen.

Daytoy ngarud ti tawen nga isaganada ti ania man nga ambisionda iti politika. Maammuantayon no asino dagiti agkandidato, dagiti aginlalaing wenno sipupudno. Maanagtayo no asino kadakuada ti pudno nga agbalin a Barack Obama, wenno politiko a mangiturong kadatayo iti pudpudno a panagbalbaliw. Ken mabalin nga iti daytoy a tawen, nakarkaro pay ngem ti mabato iti sapatos kas iti napasamak ken ni George W. Bush ti mapagteng met ti presidente no dina annadan ti garawna, wenno ti panangipilitna iti panagbayagna iti puestona kalpasan ti 2010.

Ken kadagiti umili, daytoy ti tawen a panangituloyda latta a biroken dagiti saludsodda kadagiti adu nga isyu iti kurapsion iti gobierno, kas iti fertilizer scam ken iti ZTE-NBN deal. Wenno iti pannakarikep dagiti dadduma a kontrobersial a kaso kas koma iti pannakadukot ken pannakaiwalang ni Bubby Dacer ken ti drayberna baben ti pannakayawiden iti pagilian manipud iti Estadod Unidos dagiti kangrunaan a masuspetsa iti kaso.

Agtultuloy latta met ti panggep dagiti agtuturay a mangilungalong iti charter change (cha-cha) wenno pannakasukat ti Konstitusion. Bay-am no bumasbassiten ti orasda tapno maikamakam daytoy sakbay ti 2010. Bay-am no kaaduanna dagiti Filipino ti saan a pabor iti panggepda.

Positibo a panagkita: Gapu iti kalepleppas nga eleksion iti America, naadalantayo no kasano ti mangpili iti pudpudno a lider. No la ketdi agkaykaysa dagiti umili a suroten ti riknada ken pudno a pagayatanda, a saan ket a ti sawen dagiti politiko a mangilimlimos kadakuada iti babassit a grasia, mangabak iti eleksion ti pudpudno ken pangnamnamaan a lider a mangiturong kadatayo ti pudpudno a panagbalbaliw.

ADDA kadi rason tapno siinanamatayo iti naragsak ken nadur-as a baro a tawen?
No adda man, maysa ditoy resulta ti rimmuar a surbey ti Pulse Asia a rimmuar itay laeng Disiembre. Ibagbaga ti surbey nga uray pay kasano ti panangibabbaba ti kaaduanna a Filipino iti kasasaadda, kaaduanna pay laeng wenno 54% ti mangibagbaga a saanda kayat iti pumanaw iti Filipinas ken agnaed iti sabali a pagilian uray maaddaanda iti gundaway. Kayatna a sawen nga ad-adu pay laeng ti siinanama a maragpattayonto met laeng ti arapaaptayo nga agbalin a nabaknang a pagilian.

Napintas daytoy a pangrugian, saan kadi? Ket sapay koma ta irugidan iti daytoy a tawen a ragpaten dayta a namnama.

(Basaen iti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 5, 2009.)