ANIA NGAMIN, AYA, TI NATIONAL ARTIST AWARD?

APAY nga adu ti mayat nga agbalin a National Artist, uray awan ti karbenganda iti kangatuanen a nailian a pammadayaw para kadagiti Filipino a pudno nga adipen iti Arte?

Saan laeng ngamin a sinsinan daytoy a pammadayaw. Saan a premio no di ket titulo ti maikawwes iti asino man a nakaipaayen ti naindaklan a kontribusion, a bigbigen dagiti kabaddungalanda iti Arte, tapno mapabileg ken ad-adda a dumur-as dagiti nadumaduma nga agpang ti Arte: musika, panagsala, teatro, literatura, pelikula, arkitekto, brodkasting, fashion design, ken kapadana nga arte.

Malaksid iti naindaklan a pannakaital-o ti nagan ti mapili a National Artist, maparaburan pay daytoy iti P24,000 a binulan a pension, medical ken life insurance, pannakaipumpon a gastuan ken padayawan ti gobierno, ken agnanayon a panangbibigda dagiti gapuananna kadagiti pasken ti estado. Sabali pay ti maysa a milion a “grant” wenno pundo a maited kenkuana.

Ken ti napateg pay ditoy, maibilin kadagiti pagadalan a mayadal dagiti gapuananna kadagiti asignatura iti literatura ken historia, iti kasta, agpaay nga inspirasion kadagiti sumarsaruno a henerasion, partikular dagiti agtutubo a sumrek met iti Arte. Mabalin pay a pagiinnagawan dagiti unibersidad tapno mangisuro (no sibibiag pay) daytoy kadagiti kampusda, ken mabalin a maipanagan pay kenkuana ti maysa a kalsada wenno pasdek ti gobierno.

Ti ababa a pannao, ibagian ti asino man a maipaayan iti titulo a National Artist ti sibubukel a gapuanan dagiti natatakneng ken mapagraraeman nga umili a nakaited ti dayaw ken regta ti pagilian iti agpang ti Arte.

Ngem no agbasartayo iti napasamak kadagiti napalabas a tawen, aglalo iti agdama nga administrasion, kasla naikompromison ti titulo a National Artist iti pudno a kaipapananna.

Nupay adda dagiti pudno nga adda karbenganda iti titulo, ad-adu latta met dagiti naalas wenno nababa ti kalidad dagiti gapuananda iti arte, wenno dagiti agpampammarang laeng nga adipen daytoy, a mangaramid iti amin a pumuspusan tapno magun-oda ti titulo. Ngem uray pay gayam mairaman ti sumagmamano kadakuada iti maudi a listaan a maidatag iti autoridad a mangkompirma kadakuada, mabalin a maregregda pay no kayat ti Presidente, ket ipullatna dagiti nadekketka kenkuana, wenno dagiti inkalbit dagiti tao iti asidegna.

AYAN TI DELIKADESA?

Daytoy ti napasamak idi rimmuar ti kaudian a listaan dagiti pito a National Artist. Adu ti nakaunget ken nadismaya, imbes koma a palakpakanda ti baro manen a grupo dagiti Filipino a mabigbig dagiti gapuananda iti arte. Agingga kadagitoy nga aldaw, nabara pay laeng a mapagpapatangan kadagiti forum iti Internet ti makapasugkar a pannakapili iti sumagmamano kadagiti naiproklama a National Artist iti daytoy a tawen. Wen, ta no agbataytayo iti legal a proseso, tallo laeng ditoy ti adda karbenganna iti titulo.

Kadagiti pito, tallo ditoy ti aggapu iti orihinal a listaan ti National Commission for Culture and the Arts (NCCA) ken Cultural Center of the Philippines (CCP): da Manuel Urbano (film and broadcast arts), Lazaro Francisco (literature, posthumous), ken Federico Aguilar Alcuaz (visual arts, painting, sculpture and mixed media). Kayatna ngarud a sawen, naiselsel laeng dagiti uppat: da Carlo J. Caparas (visual arts and film), Francisco Mañoza (architecture), Jose "Pitoy" Moreno (fashion design), ken Cecille Guidote-Alvarez (theater).

Ken kadagiti uppat a naisingit, da Alvarez ken Caparas ti nangnangruna a pakasuronan dagiti kameng dagiti adu a gunglo dagiti pintor ken artista, dagiti propesor ken estudiante kadagiti unibersidad, dagiti blogger ken agus-usar iti Twitter ken Facebook iti Internet, ken sumagmamano a patron iti arte. Awan ti delikadesa ni Alvarez, kunada, gapu iti impluwensia ti posisionna, idinto nga awan met ti karbengan ni Caparas iti kategoria a nangabakanna.

Gapu ta ni Alvarez ti agdama nga hepe ti NCCA a kangrunaan a nanggamulo tapno mapili dagiti kandidato, rumbeng laeng koma nga inlisina ti bagina tapno maikkat ti panagduadua ti publiko nga inusarna ti posisionna ken ti kinadekketna iti Presidente tapno magun-odna ti titulo. Saan ngarud nga isyu ti kualipikasionna, ta pudno met nga adun ti naawatna a pammadayaw a kas koma iti Ramon Magsaysay public service award for the arts, iti CCP Gawad Sining Award for Literature, ken iti Outstanding Women in the Nation’s Services. Ngem naguray koma iti rumbeng a panawen, wenno uray naglusolos laeng koma iti puestona apaman a naamuanna (no pudno man a kasta) ti nominasionna.

Ita ketdi ngarud, maikapet metten kenkuana ti titulo a SNAG (wenno “Singit National Artist ni Gloria”) a panglaisda a mangipalagip ti kontrobersia ti pannakagun-odna iti titulo a National Artist.

Nupay kasta, saan laeng a ni Alvarez ti maawagan iti SNAG. Malaksid kenkuana, ken tallo pay a nairaman iti listaan para iti 2009, naisingit met idi ti nagan da Alejandro Roces (literature) ken Abdulmari Asia Imao (visual arts) iti listaan dagiti National Artist nga improklama ni Presidente Arroyo idi 2003 ken 2006, kas iti panagsaganadda.



“PRESIDENTIAL PREROGATIVE?”

Ngem segun iti Malakanyang, adda karbengan ti Presidente a mangiraman ti kayatna a tao iti listaan. Ta daytoy met ti nabayagen a masursurot kas iti napalabas, ken awan met kano ti nagrekreklamo. Maipalagip nga inusar met ni Erap Estrada ti nasao a presidential prerogative idi ital-ona a National Artist (music) ti paboritona a kompositor, ni Ernani Cuenco idi 1999, uray di pay naileppas ti delibarasion idi para kadagiti kandidato. Inusar met daytoy ni Fidel Ramos idi intal-ona ni Carlos Quirino a National Artist iti kategoria a pinartuatda para kenkuana, ti historical literature.

Ngem no agbataytayo iti Proclamation No. 1001 a pinirmaan ni Presidente Ferdinand Marcos idi 1972 a nangipasngay iti National Artist Award, awan ti ibagbagna ditoy a presidential prerogative. Segun ken ni Lorna Kapunan, abogado ken miembro ti CCP Board of Trustees, malimitaran laeng ti akem ti Presidente a mangkompirma, mangiwaragawag ken mangyawat iti titulo a National Artist kadagiti indibidual a nairaman iti listaan nga idatag ti CCP ken NCCA iti Presidente.

Ken maysa, rumbeng nga ammo ni Alvarez wenno ti Malakanyang ti probision a mangiparparit kadagiti konsultant ken kameng ti Board of Directors ti NCCA ken CCP, ken uray pay dagiti opisial kas ken ni Alvarez, ken dagiti kameng iti staffna iti nasao a pammadayaw.

Ngem ti kadakkelan a babak iti daytoy a kontrobersia, isu ti kaadda ni Carlo J. Caparas, ti makunkuna a “Komiks King” iti listaan. Ni Gerry Alanguilan, nalatak a writer-artist a nagtrabaho iti DC ken Marvel Comics, ti nangibutaktak ti kaawan karbengan ni Caparas para iti kategoria a Visual Arts. “Kasano nga agbalin a National Artist iti Visual Arts?” sinaludsod ni Alanguilan iti blog-na. “Saan met nga illustrator daytoy. Iti kada estoria a sinuratna, sabali a tao ti mangidrowing para kenkuana.”

Ammo ni Alanguilan daytoy ta paset met isuna iti industria ti komiks. Am-ammona ngarud dagiti sumaganad a nangidrowing kadagiti nalatak a nobela iti komiks ni Caparas: Steve Gan, para iti “Pieta” ken “Panday,” ni Nestro Malgapo para iti “Anak ng Lupa,” ni Mar Santana para iti “Bakekang,” ni Hal Santiago para iti “Kroko,” ken ni Tor Infante para iti “Totoy Bato.” Idauluan ita ni Alanguilan ti petision iti Internet kontra iti pannakapili ni Caparas a National Artist.

“MASSACRE MOVIE” PARA KADAGITI ESTUDIANTE?

Kayatna a sawen, no kolaborasion dagitoy a nobela ni Caparas a rimmuar iti komiks, a rason ti pakaidaydayawanna ita, rumbeng a mabigbig met ti gapuanan dagitoy nga ilustrador wenno dibuhista. Di rumbeng a bukodanna laeng.

Ken no dakkel a gapuanan met laeng ti komiks ti pagpapatangan, saan met a maatiw ti gapuanan da Mars Ravelo (akinpartuat ti “Darna” ken “Dyesebel”), Francisco Conching, Tony Velasquez (“Kenkoy”), kdp., a nangipasdek ti pundasion ti industria ti komiks a nagbiagan da Caparas ken ti henerasionna.

Kasano a mangabak iti visual arts ti maysa a mannurat laeng iti komiks? Agpasyo nga ammona iti agdrowing, a kas iti inuubing a panangipakitana iti telebision. Ngem saan a dayta ti nakabigbiganna iti komiks, no di ket dagiti nobelana a “patok” iti masa. Di met mabalin nga ipaay kenkuana ti kategoria a literatura, ta segun kadagiti kritiko, nababa ti kalidad dagiti nobelana.

Awan met ti karbenganna a maipaayan iti kategoria iti pelikula (Film), ta kas dagiti sinuratna a nobela iti komiks, nakurang met ti anag dagitoy. Isu met laeng ti mangipaneknek iti daytoy ta napalalo man ti panangipasawna iti kadakkel ti napastrekan dagiti pelikulana, kas iti “Maggie dela Riva Story” ken dagiti nalalatak a “massacre movie” nga indirhena.

Ania koma ti ipasawna a nagapuanan kadagitoy a “massacre movie,” kas koma iti “The Myrna Diones Story (Lord, Have Mercy!),” “The Cecilia Masagca Story: Antipolo Massacre (Jesus Save Us!),” “Lipa: Arandia Massacre (Lord, Deliver Us From Evil)”, ken “The Annabelle Huggins Story-Ruben Ablaza Tragedy (Mea Culpa),” tapno mangipaay ti inspirasion kadagiti Filipino? Ania kadagitoy ti mangyadal kadatayo iti patriotismo, kinabannuar, ti pudpudno a kababalintayo a Filipino, ken artistiko a panangiladawan iti umisu a puso, kararua ken arapaaptayo? Ania kadagitoy ti makaragpat iti kalidad ti nagapuanan da Lino Brocka ken Ishmael Bernal, nga agpada a nagbalin a National Artist iti kategoria ti pelikula? Kitaem laengen ti pelikulana a “Tirad Pass: The Story of Gregorio del Pilar,” nagallangogan ti nakaat-atiddog a “Booo!” nga impukpukkaw dagiti agbuybuya iti sine ken dagiti kritiko.

Ita, babalawenna ti “pang-masa” a kababagas dagiti gapuananna no apay a konkontraenda iti pannakaipaay kenkuana ti titulo a National Artist. Patienna a dagiti elitista wenno babaknang nga adipen ti arte ti akin-aramid kadagitoy a pananglalaisda kenkuana. Ngem rumbeng a panunotenna a para masa (para iti kaaduan) met ti gapuanan dagiti nagbalinen a National Artist a kas kada Botong Francisco, Atang de la Rama, ken Levi Celerio, ngem tumtumpuar ti kinaartistiko dagiti gapuananda. Saan nga isyu ditoy ti nabaknang kontra iti napanglaw, a kadawyan a ramen ti politika ken showbiz, a kayatna a paruaren, no di ket ti kababalin ken gapuanan ti maysa a bigbigentayo a pudpudno nga adipen ti Arte.

Iti daytoy a pannakaipaay ti titulo a National Artist ken ni Caparas, awan duadua a mayadal metten kadagiti pagadalan, wenno maital-o kadagiti telebision ken ania man a taripnong iti kultura ken arte dagiti massacre movies nga ipaspasawna. Kas sagudayen ti linteg, rumbeng nga ital-o ti gobierno dagiti gapuanan dagiti National Artist tapno iti kasta, mapataginayon iti impluwensiada iti gimong ken agserbi nga inspirasion kadagiti agtutubo iti sumaruno nga henerasion. Gastosan ti gobierno iti aniaman nga addang mainaig iti daytoy.

No adda man kalawagan a rason no apay a nagun-od ni Caparas ti titulo, iti laksid a naarus iti listaan para iti dua a kategoria idi mapinal ti listaan dagiti kandidato, isu daytoy ti kadekketna iti Presidente. Ni Caparas, a padana a cabalen wenno taga-Pampanga, ti maysa kadagiti taga-showbiz a timmulong iti kampania ni Presidente Arroyo iti eleksion idi 2004. No awan la ketdi ti balikas a delicadeza, awan koma ti dakesna daytoy a kuwalipikasion. Ngem anian.

Ti panangipaayda pay ken ni Caparas iti napagtipon a kategoria ti film ken visual arts, ti mangkipakita la unay nga agkurang ti kredensialna kadagitoy a dua nga agpang ti Arte. Kayarigan man daytoy ti dua a baria tapno mabukel ti piso. Ngarud, ti maysa a titulo ken naindaklan a pammadayaw a kas ti National Artist, di rumbeng dagiti baria-baria a gapuanan.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 24, 2009.)

DIOS TI KUMUYOG, TITA CORY

Sika ti sagut iti henerasionmi. Dakkel ngarud ti utangmi kenka. – Maysa kadagiti naisurat iti message board iti Manila Cathedral a naidaton ken ni Cory Aquino.

NAGPAKADAN ni dati a Presidente Corazon “Cory” Cojuangco Aquino, ti simbolo ti demokrasia ti pagiliantayo, no di man iti intero a lubong, iti edadna a 76, kalpasan ti nasurok makatawen a pannakirangetna iti kanser iti colon.

Idi nagsat ti angesna gapu iti cardiorespiratory arrest iti parbangon ti Agosto 1, kasla nagminatay ti sangkapagilian iti ipupusay ti ingungotenna nga ina. Manipud iti ospital agingga iti gym ti La Salle Greenhills, ken iti Manila Cathedral a nakaimassayaganna, nagdudupudop dagiti tao a simmarungkar wenno simmirip iti bangkayna, ken ad-adu pay ti simmurot kenkuana iti pumponna iti matutudo nga aldaw ti Agosto 5, agingga iti Manila Memorial Park iti Parañaque a nakaitabonanna.

Kasla nagsubli ti espiritu ken maris iti People Power iti EDSA idi 1986, kunada man. Nagparang dagiti dagiti duyaw a ribbon, confetti, bandera, lobo ken dagiti nakalalagip a musika ti EDSA.

Nadagsen nga inawat ti kaaduanna kadatayo ti kinapudno a pimmusayen ti imbilangtayo nga ina ti demokrasia, ken ti kaunaan a babai a presidente ti republikatayo, kadagitoy pay met ngarud a panawen a kasapulan unay ti pagilian ti pannarabay ken kapanunotan ti maysa a pagraraeman a lider a kas kenkuana. Ken saan laeng nga ordinario a lider, ta isu ti kangrunaan nga inspirasion ti kadakkelan a rebolusion iti kalsada a nangpadisi iti nabileg a diktadoria nga awan ti nadara a pagteng.

DAYAW TI SIBUBUKEL A PAGILIAN

Naipalagip la ket ngarud iti daytoy nga ipupusayna ti tumukno’t langit a panagraem kenkuana dagiti sabsabali a pagilian. Naipaay kenkuana ti pammadayaw a “Woman of the Year” iti Time idi 1986. Nupay saan a naipaay kenkuana ti Nobel Peace Prize idi mainominar daytoy iti isu met laeng a tawen, naawatna met dagiti napapateg a pammadayaw a nangbigbig iti gapuananna iti demokrasia. Sumagmamano kadagitoy ti Asian Heroes iti Time met laeng, ti Martin Luther King Jr. Nonviolent Peace Prize, ken ti Eleanor Roosevelt Human Rights Award.

Ngem awanen ti kapatgan a pammadayaw a naawatna, ken pammadayawtayo metten a Filipino, ti panangbigbig ti lubong ti gapuananna iti EDSA. Wen ta ditoy Filipinas ti makunkuna a nakaipasngayan ti termino a People Power, a nagbalinen nga awagda kadagiti nainkappiaan a rebolusion iti kalsada a pinarnuay ti panagkaykaysa dagiti umili a mangipeksa iti kaririknada ken tapno mapadisi ti abusado a turay. Nagbalin daytoy nga inspirasion ti adu a pagilian, kas iti sumagmamano a pagilian iti Eastern Europe ken iti South America, tapno agkaykaysa met dagiti umili a mangpadisi dagiti diktador iti bukodda a lugar.

Ngem agingga iti maudi nga angesna, saan a tinallikudan ni Cory ti pagrebbenganna iti pagilian kas iti inkarina. Uray adda idin iti ospital, dina latta naliwayan ti mangibati ti maysa a nagasang a mensahe, a binasa ti maysa kadagiti apokona, kadagiti kameng ti Kamara a nagkarkarintar a nangipasa ti maysa a resolusion tapno bukodanda, wenno awanen ti bibiang iti Senado, iti pannakabaliw iti Konstitusion. Nakababain kano daytoy a panangiparangarang iti panagabuso iti turay a mangdadael la unay iti kinasagrado ti paglintegantayo.

AGTULTULOY A PANNAKILABAN

Agingga iti maudi nga aldawna iti lubong, saan a nailisi iti imatang ni Cory ti kinaagum iti turay dagiti agdama nga ospisial a nangnangruna a mangdaddadael ita ti ania man a napateg a gapuanan ti People Power idi 1986.

Uray addan kanserna, aktibo latta a timmulong ken ni Jun Lozada, ti kangrunaan a saksi iti napno ti anomalia nga ZTE-NBN deal, tapno mapuersa ni Presidente Arroyo a mangiruar ti kinapudno. Ngem sakbayna, immun-unan a kiniddaw ni Cory ti panaglusulos ni Presidente Arroyo gapu iti nakababain nga alegasion iti panagsuitik idi eleksion ti 2004. Bay-am no naminsan tinulonganna ti agdama nga administrasion tapno magun-od daytoy ti agdama a turay.

Para ken ni Cory ken dagiti nadedekket a gagayyemna, sipupudno laeng daytoy iti pagrebbenganna a salakniban ti demokrasia. Paset ditoy ti panangipingetna a kanayon iti panagtalinaed latta koma ti dignidad, kinatarnaw ken kinapudno iti panagserbi dagiti nabutosan nga opisial iti gobierno, ta maysa a napateg nga agpang ti naregta a demokrasia, ti panangipaay kadagiti umili iti karbenganda a gobierno a sipupudno nga agserbi kadakuada.

Dagitoy ita ti malaglagipda ken ni Cory. Saan a natangkenan a politiko ken uray pay idi damo, imbilangnan ti bagina nga agserbi a kas ina ti pagilian tapno aglunit ti ania man a sugat nga imbati ti diktadoria ken tapno maiwalinen ti pannakabingaybingay dagiti umili gapu iti politika. Napasnek a nangitultuloy iti naindaklan a pammati ni Ninoy nga adda la ketdi serbina no ipaay ti bukod a biag para kadagiti padana a Filipino.

TI “CORY MAGIC”

Gapu iti milagro ti EDSA, kas kunada man iti naisangsangayan a panagkaykaysa dagiti umili iti kalsada, napadisi ti maysa a nabileg a diktadoria. Wen, uray maysa laeng a sipapanes a balo ti napasag a politiko, kas iti panangibilangda idi kenkuana sakbay ti nakalalagip nga snap election idi 1986. Maysa a nalap-it a babai ken ordinario nga agtagibalay, a napilitan laeng a naiduron iti dangadang idi awanen ti pagpilian pay a nasayaat nga aramiden dagiti kalaban ti diktadoria tapno agtultuloy ti ranget a nakaisagmakan ti biag ti asawana ken adu pay a Filipino.

Uray adu dagiti nagbalin nga aktor iti EDSA, kas koma da Defense Secretary Juan Ponce Enrile ken General Fidel Ramos, nagkaykaysa dagiti umili a nangipatugaw ken ni Cory iti Malakanyang. Ta kadakuada, ni Cory laeng ti makaawat ti kasasaadda ta biktima met daytoy iti Martial Law.

Dayta a milagro wenno ti makunkuna itan a “Cory magic” ti nagsadagan ni Cory a nangsaranget kadagiti adu a karit iti kina-presidentena, ken ti kasla nangyalikaka kenkuana ken ti republikatayo manipud iti nagsasaruno a kudeta dagiti rebelde a soldado tapno agawenda kenkuana ti turay. Malaksid iti natawidna a bangkarote a gobierno, nagbalin a sakit ti ulona ti kumarkaro a parikut iti insurhensia ken dagiti dadakkel a didigra ti nakaparsuaan, partikular ti panagbettak ti Bulkan Pinatubo, ti nakaam-ames a ginggined iti Central Luzon ken Baguio idi Hulio 16, 1990, ken ti dakkel a layus iti Ormoc, Leyte.

Ngem sitatalinaed ti dakkel a pammatina iti Dios, ken ti debosionna ken ni Our Lady of Fatima ken iti Santo Rosario. Nagtalinaed a nadekket ti pannakilangenna ken ni Cardinal Sin ken ti sibubukel a Simbaan Katoliko. Iti maysa kadagiti naudi a pananginterbiuda kenkuana iti telebision, siiinanama latta a dumtengto ti aldaw nga agbalin met laeng a nadur-as ti pagilian, no la ketdi itultuloyda a bibiagen ti klase ti panagserbi iti ili a kas iti impakita ni Ninoy.

Saan a kas iti panangipagarupda, saan laeng a sinsinan nga agtagibalay ni Cory. Nangatngato ti naturposna ngem ni Erap. Graduado ni Cory iti kurso a Bachelor of Arts in French Language (minor in Mathematics) manipud iti College of Mount Saint Vincent iti New York City. Nangirugi pay daytoy iti abogasia iti Far Eastern University ngem dinan intuloy apaman a nagkasarda ken ni Ninoy. Ken kas iti kaaduanna a politiko iti panawenna, agpada a nabaknang ti pamilia a naggapuanna. Asiendero iti Tarlac ti kaamaan ti Cojuangco a naggapuan ti amana, ken malalaki met a politiko dagiti Sumulong iti probinsia ti Rizal ti naggapuan met ti inana.

Managayat ken manangilala unay nga asawa ni Ninoy, ken ina iti lima nga annakda. Kas iti kaaduanna a Filipina, konserbatibo met daytoy, ta impangpangruna ti nasayaat a galad ti pamilia ngem ti ania man a supapak ti material a banag. Makuna ngarud nga adayo a nadaldalus ti kababalinna ngem iti kaaduanna ita a babbai a politiko, ta awan ti nakairamananna nga eskandalo iti gimong wenno narugit a milat iti naganna agingga a bimmaba iti puestona.

SAAN A PERPEKTO

Segun ken ni dati a Senate President Franklin Drilon, nagpaay idi a Justice secretary iti administrasionna, uray adda dagiti alegasion iti kurapsion, awan ti napaneknekan kadagitoy wenno nakagteng man laeng iti Sandiganbayan. Awan ti dadakkel wenno makaperdi a kaso kas iti kontrata ti PEA-Amari nga ipabpabasolda ken ni Ramos, ti hueteng ken ti plunder ni Erap, ken ti ZTE ken ti extra-judicial killing ni Arroyo.

Maipalagip a saan a nagopisina iti dati nga opisina ni Marcos iti Malakanyang no di iti maysa a simple ken basbassit a siled ti Palasio. Ken saan a nagindeg iti Palasio no di ket iti residensia ti gobierno iti Arlegui Street. Kenkuana, ti Malakanyang ti simbolo iti napasaw a panangipakita iti bileg ken ladawan ti piudal a panagturay.

Agpayso a saan met nga isu ti perpekto ti administrasion ni Cory. Ta adda met pakapilawanna, kas iti panakapapatay ti 13 a mannalon idi agmartsa dagitoy iti Mendiola idi 1987, ti saan a pannakasakup ti Hacienda Luisita a kukua ti pamilia Cojuangco iti Tarlac iti bukodna a programana iti agrario. Adda met dagiti pagkapsutanna, kas koma iti panangipalubosna latta nga agsubli iti turay dagiti elitista wenno tradisional a politiko a kaamaan. Ngem di mapunas ti kinapudno a dakel ti akemna tapno mapagkaykaysa dagiti Filipino a mangbaliw ti sistema ti gobiernotayo.

Malaksid iti Konstitusion ti 1987, impaay ni Cory kadatayo dagiti napapateg a linteg kas iti Local Government Code, ti Family Code, ti Administrative Code, ti Expanded Value-Added Tax, ti Comprehensive Agrarian Reform Program, ken adu pay a linteg ken pagalagadan para iti prensa wenno media, dagiti inna ken ubbing, agtutubo, nakabalud ken dagiti cultural minorities. Ken kangrunaanna, nangrugin ti naurnos a panagtulid ti siwawaya nga eleksion iti sidong ti demokrasia ken kas kidkiddawen ti Konstitusion. Ken sakbay ti eleksion presidensial idi 1992, sipupudno a nagkari a yawatna iti rienda ti turay ti asino man a mangabak iti dayta nga eleksion.

GAGANGAY A MAKIPAGILI

Imbilangna ti bagina a kas maysa laeng manen a gagangay a makipagili uray adda pay laeng nabatbati a maysa nga aldaw iti terminona, wenno iti mismo nga aldaw a nagsapata ni Fidel Ramos a kas baro a presidente. Imbes nga itulod ti Mercedes, ti kotse nga inted to gobierno a luganna a kas presidente, tapno saksianna ti panagsapata ni Ramos a kas baro a presidente, kinaykayatna ti naglugan iti kagatgatangna idi a Toyota Crown a napan iti seremonia iti Quirino grandstand.

Manipud ngarud idi bimmaba iti puestona idi 1992, agparang laengen ni Cory it publiko no makiddaw ti suporta ken bosesna kadagiti organisasion wenno aktibidad mainaig iti pagimbagan ti gimong. Makita laengen daytoy kadagiti anibersario iti EDSA wenno ti kaaldawan ti pannakatay ni Ninoy.

Ngem no ti demokrasia ti maapektaran, awan ti panagpamayanna a tumulong kadagiti panaggaraw. Malaksid dagiti tattao wenno mastermind iti pannakapapatay ni Ninoy a di pay laeng naibuksilan agingga ita (rason no apay nga adayo latta ti darana iti pamilia Marcos), awan ti nagbalin a mortal a kalabanna no di dagiti politiko a manger-aramid iti amin a pamuspusan uray ibaddekda ti Konstitusiontayo tapno agumanda ti turay.

Ngem gapu met laeng ti kinatarnaw ti prinsipiona ken ti kababagas dagiti ar-aramidenna, sipapakumbaba uray dagiti kalabanna iti politika a napan simmarungkar no di man nangidanon iti pannakipagladingitda iti pamilia Aquino. Adda dita ni Erap a napatatapuak gapu iti Edsa Dos, ti pamilia Marcos, ken uray pay ni Presidente Arroyo. Ngem ad-adda a nakadidillaw dagiti adu a tattao, napanglaw ken baknang, propesional ken estudiante a nangibtur iti napigsa a tudo, kettang ken bisin a pimmila tapno masiripda man laeng iti maudi a gundaway ni Cory.

Ken uray saanen a mangngeg ni Cory dagitoy a panangdaydayawda kenkuana, ammona a saanen a kasapulan dagitoy. Ti napateg kenkuana, maitultuloy ti pannakilabanna para iti demokrasia. Napatpateg dayta ngem kadagiti adu pay a pammadayaw manipud kadagiti gagayyem ken kalabanna iti politika.

“AGYAMANAK TA MAYSAAK A FILIPINO”

Ken sapay koma ta babaen dagiti impakita dagiti umili a dakkel a suportada kadagiti agassawa a Ninoy ken Cory agingga iti pannakatayda, mapabutngan ti asino man nga agpangpanggep nga agbalin a diktador wenno dagiti mangibaddek iti demokrasiatayo. Awan duaduana nga agkaykaysa manen dagiti umili a mapan iti kalsada tapno irupir ti kalinteganda no kasapulan.

Maymaysa laeng ti Cory Aquino. Ken nagasattayo ta maysa daytoy a Filipino. Ken no maysa a pagibasaran ti gapuanan ti politika ti panagbalin a santo ti maysa a tao, manmano ti politiko a makaragpat iti pagalagadan ti napudno a lider, ket ni Cory ti adda iti kaunaan a puesto.

“Agyamanak iti Dios ta inaramidnak a maysa a Filipino,” kinunana iti pananginterbiu kenkuana ti GMA-7. Anian a nagimnas a denggen! Sapay koma ta maibaga met dayta dagiti situtugaw a politiko nga awan ti panagkiremda.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 17, 2009.)

“AGINGGA ITI MAUDI NGA ALDAW”

NO dumngegtayo a nasayaat kadagiti balikas ti agsasao, mabalin a mapagkadua ti pananganagtayo iti impormasion a maidanon kadatayo: no ania ti imbaga ti nagsao ken no ania ti ibagbagana. No ania’t imbagana, mabalin a pagsangaen met daytoy iti dua: no ania ti pudno ken no ania ti saan a pudno. No ania’t ibagbagana, daytoy met ti panangamiristayo iti kaipapanan wenno kayat a sawen dagiti balikas.

Babaen ti daytoy, mabalin a mailawlawagtayo iti dua a wagas ti kaipapanan ti State of the Nation Address (SoNA) ni Presidente Gloria Macapagal-Arroyo. Daytoy ti maikasiam ken kaudian iti termino ti Presidente a panangidatagna iti reportna iti Kongreso ken kadagiti umili maipapan iti kasasaad ti pagilian.

No mayababa ti sumurok-kumurang a maysa nga oras a panagbitla ti Presidente, daytoy ti imbagana:

“Awan ti aldaw a diak aramiden dagiti pagrebbengak, ta ammok a kasapulan dagiti umili ti gobierno nga agtartrabaho a napasnek para kadakuada. Sinarangetko ti aniaman a panangkaritda iti demokrasiatayo. Ngem diak pulos nangideklara iti Martial Law, saan a kas iti pagbutbutngan dagiti kritiko nga aramidek. Saantayo a naapektaran iti krisis iti taraon, lana ken negosio kas iti nagpasaran iti kaaduanna nga ekonomia iti lubong, ken recession dagiti dadakkel a pagilian, ta nakidser dagiti economic fundamentals ti pagiliantayo. Gapu kadagiti baro a linteg iti panagbuis, dimmakkel ti pundo para iti salun-at, pagtaengan ken edukasyon iti kaaduanna a Filipino. Adda pundo para iti impraestruktura, programa kontra kinakurapay, reporma iti agrario, ken ad-adu a panggedan. Immadu ti adda trabahona, babaen ti maysa a million a panggedan nga ipapaaytayo iti tinawen; kasta met iti bilang dagiti OFW a mangpadpadakkel iti pundo ti gobiernotayo babaen ti ipatpatulodda a doliar. Addan madadaan a $3 a billion a dollar reserves ti gobierno. Bimmaba ti utangtayo iti ruar ti pagilian, kasta met ti inflation rate, kababaanen iti uneg ti tallo a dekada. Ken ti panagdakkel ti GDP ken pundo ti gobierno nga umaboten iti $186 bilion. Maysa ngarud ti Filipinas iti sumagmamano laengen nga ekonomia iti Asia a dumurdur-as iti laksid ti nasaknap a krisis iti ekonomia iti lubong. Iti agwalon a tawenko iti puesto, naibabak ti presio ti medisina, ti bayad ti kuriente, bagas, ken upa ti balay. Adda latta sobra a badyet para kadagiti kangrunaan a kasapulantayo. Adu pay ngarud met ti rumbeng a trabahuek.”

Iti biang ti administrasion, nagsadag dagiti impormasion nga inlanad ti Presidente kadagiti estatistika nga inurnong dagiti ahensia ti gobierno. Ngem adu ti agkuna a saan amin nga inlanad ti Presidente ket pudno, no di man awan ti pudno kadagitoy.

“BAGSAK” TI GRADONA

Segun ken ni Winnie Monsod, propesor iti Economics ken kolumnista iti Inquirer, “bagsak” ti itedna a grado ti pakabuklan a gapuanan ti administrasion ni Presidente Arroyo iti uneg iti walo a tawen. Nakurang a kagudua laeng iti kadagupan dagiti karina ti natungpal. Nupay adda met nagapuanna tapno dumakkel ti pundo wenno badyet ti gobierno, kaskasdi nga immadu dagiti marigrigat a Filipino. Adu latta met ti awan ti trabahona ken maluglugi a negosio. Kayatna a sawen, saan a marikrikna wenno makadkadanon kadagiti umili ti ibagbaga ti gobierno a panagdur-as ti ekonomia.

Kas ken ni Monsod, “bagsak” met ti inted ni Benjamin Diokno, padana nga ekonomista ken propesor iti UP. Ayonanna a kimmaro ti kinakurapay ti pagilian. Gapu iti nangato nga inflation rate ken presio dagiti magatgatang itay napan a tawen, ken ti panagadu latta dagiti awanan iti trabaho, umad-adunto latta dagiti marigrigat a Filipino kadagiti sumarsaruno a tawen.

Kinontra ni Diokno dagiti numero ti Presidente ta awan kano met ti manamnama a panagpangato ti GDP growth rate ti pagilian iti daytoy a tawen. No awanen ti doliar nga ipatpatulod dagiti OFW wenno dagiti madawdawat a tulong pinansial wenno puonan manipud kadagiti nababaknang a pagilian, agkaradapen Iti rigat ti gobiernotayo. Inton bumaba ni Presidente Arroyo iti puestona, tawidento ti sumublat kenkuana iti P200 bilion a budget deficit, ken ad-adda a pangdakkel ti utangtayo iti ruar ti pagilian.

Ti saan a panagpada dagiti numero iti ekonomia ti kangrunaan met a nadlaw ni Peter Wallace, maysa a business analyst. Kunana: “Ipakpakita ti iggemko a numero ti nangato a bilang dagiti marigrigat ken ti bilang dagiti awanan iti trabaho manipud 2000 agingga iti 2008… Ngem iti ibagbagana, nakissayannan dagitoy a numero.”

Ti kangrunaan ngarud koma a sungbatan ti gobierno ket no pudno met laeng a simmayaat ti panagbiag ti tunggal Filipino? Wen, ta iti maysa nga ordinario nga umili, napatpateg no mariknana ti epekto ti ekonomia iti trabahona, ti kasasaadna iti biag ken kanenna iti inaldaw, ngem dagiti numero iti GDP nga ipaspasaw ti gobierno.

Ngem saan laeng dagiti numero ti ad-adda a mapagdedebatean manipud iti SoNA ti Presidente. Ad-adda a pakasikoran dagiti kritiko ti administrasion ti umno nga ibagbagana, wenno iti baliktad (inverse) daytoy—no ania ti dina ibagbaga.

AWAN TI DIREKTA A PANANGIBALIKASNA

Manamnama a ti naudi a SoNA ti Presidente ti valedictory address, wenno pammakada a panagsaona, iti Kongreso. Inuray ngarud dagiti umili iti panangdakamatna a kalpasan iti terminona, siuurnos a yawatna ti turay iti sumublat kenkuana inton umay a tawen. Ngem agam-amak met dagiti dadduma nga ipakdaarna ditoy ti planona a mangitultuloy ti takemna iti ania man a wagas, maibatay man iti Konstitusion wenno saan.

Ngem napaayda ta awan ti direkta a balikas ti Presidente kadagitoy nga isyu. Malaksid iti nabatad a panangkanunongna iti charter change wenno cha-cha, sitatalinaed ti kasla makapnek iti bagina no di man manglalais nga isemna kadagiti kalabanna iti politika tapno pugtuanda laengen ti kayatna nga aramiden.

“Bumabaak laeng iti puestok manipud iti entablado,” kinunana, “saan ket a manipud iti kinapresidentek. Ti terminok saan nga aggibus agingga iti umay a tawen. Ket agingga iti dayta nga aldaw, ilabanko ti pagimbagan ti tunggal Filipino.” Sana innayon: “Adu pay ti mabalin nga aramidek a kas Pangulo iti Estado—agingga iti maudi nga aldaw.”

Adun a kameng ti gimong, karamanen iti Simbaan Katoliko, ti kontra iti cha-cha ta aramaten kano laeng daytoy ti Presidente tapno agpaut pay iti terminona kalpasan ti 2010. Ken mamati dagitoy nga adda dagiti nalimed nga addang ti administrasion tapno kumpet latta iti agdama a puestona.

Iti laksid ti tallo a rebelion wenno kudeta ken agsasaruno a panangpadasda a ma-impeach ti Presidente manipud pay idi 2005, sitatalinaed a nakatakder ti administrasion. Mangipakita laeng kano daytoy iti naisabsabali ken nalimed a puersa wenno mababaelan ti Presidente a mabalin nga aramatenna pay no bilang ta ipingetna ti kayatna nga agbayag iti puesto.

Daytoy ngarud ti rason no apay a nagpateg ti direkta, ken saan a palpalikaw wenno paisem-isem a panangibaga ti Presidente a bumaba iti puestona inton Hunio 30, 2010.

Ngem imbes a pagustuan ti Presidente ti kayat dagiti kalabanna, nangibati ketdi ti mensahe a saan laeng a maysa ti pagturonganna. Kunana: “Pulos a diak impeksa ti kayatko a mayatiddog ti takemko.”

Segun ken ni First Gentleman Mike Arroyo, nalawag kano nga ibagbaga ti Presidente a bumaba daytoy inton agpaso iti terminona. Dayta met ti kayat nga ipaawat kadatayo dagiti kaaliado ti Presidente.

Ngem no ni Senador Miriam Defensor Santiago ti patientayo, awan ti inako ti Presidente maipapan iti ibagbaga dagiti kritiko a naalas nga ambisionna. Ipapaawat laeng kano ti Presidente nga awan ti imbagbagana pay a kayatna a mapasamak tapno umingar dagiti kuna met laeng ti Presidente nga adda ambisionda nga agbayag iti puesto. Sitatalinaed laeng ngarud a silulukat ti opsion wenno dagiti mabalin nga aramiden ti Presidente agingga ita nga aldaw. Tumaray wenno saan, iti ania a puesto, ken kumpet wenno saan, dayta ti rumbeng a saganaan dagiti kalabanna.

Ngem gapu ta awan ti nadakdakamat ti Presidente a mangsublat kenkuana iti takem, wenno naurnos a transision para iti sumaruno nga administrasion, amangan no awan kano a talaga ti panggep daytoy nga aramiden dayta. Adayo laeng unay iti inaramid ni Presidente Cory Aquino idi maudi a SoNA iti takemna idi Hulio 1991. Direkta ken nabatad iti panangikari ni Cory a yawatna iti turay ti asino man a mangabak iti eleksion a mangsukat kenkuana. Kasta met ti panangipatalged ni Presidente Fidel Ramos idi isu met iti agsao iti Kongreso iti maudi a gundaway.

Ala, uray awan dayta a pammatalged, mapasamak man ti eleksion inton 2010, adda latta rason nga agamak dagiti kalabanna iti politika.

“NAGULBODAK!”

Maipalagip nga iti naminsan, tinallikudan ni Presidente Arroyo ti karina a bumaba iti puesto. Impakdaarna iti sanguanan ti estatua ni Jose Rizal idi 2002 a saanen nga agpailayon a Presidente. Ngem kalpasan laeng ti sumagmamano a bulan, indeklarana met laeng nga agpailayon daytoy a presidente iti eleksion presidensial idi 2004. Nangabak nga agpayso kontra ken ni Fernando Poe Jr. ngem mapagduduaan ti balligina gapu iti pammabasol a nagsuitik daytoy babaen ti pannakikumplot dagiti opisial ti Comelec a naibulgar babaen dagiti Hello Garci tape nga iggem ti Oposision.

Ngem uray pay direkta nga ibaga ti Presidente a bumaba iti puestona inton umay a tawen, nalaka laeng met manen nga ibabawina. Saanen a nakaskasdaaw no dayta met ti patien ni Senador Santiago a mabalin a mapasamak no kasapulan. Wen ta iti naminsan, linamot met ti senadora ti sinaona idi naudi a nagkandidato ken nangabak a kas senador. “Nagulbodak!” situtured a nangako ti babakna, sa nagkatawa iti nakapigpigsa a kasla awan aniamanna no agulbod dagiti politiko. Aramidento ngata met dayta ti Presidente?

Ken maysa pay, sakbay ti SoNA, rimmuar dagiti damag nga agrikrikus ni National Security Adviser Norberto Gonzales kadagiti maseknan tapno mabukel ti maysa a konseho nga agserbi a kas transition government bayat ti pannakaisurat ti baro a Konstitution sakbay ti eleksion. Kayarigan daytoy ti maysa nga junta nga awan ti kamengna a militar.

Segun iti report, inasitgan kano ni Gonzales ni Chief Justice Reynato Puno tapno idauluan daytoy ti konseho a maawagan iti Kilusang Makabansa Economiya, a pagkamengan pay ti sumagmamano nga obispo. Ngem saan a kinanunongan ti Chief Justice ti singasing. Kasta met a kalsa nagugas iti ima iti panangilibak ti Malakanyang nga adda pakainaiganda iti ar-aramiden ni Sek. Gonzales.

Pudno man wenno saan nga awan ti pakibibiangan ti Malakanyang iti panggep ni Gonzales, ti kinapudno a ni Presidente Arroyo met laeng iti agganar no matuloy ti nalimed a konseho, saan a maliklikan ti asino man ti agamak.

Kasapulan ngarud ti pammatalged manipud iti Presidente. Banag nga inggagarana a liniklikan daytoy iti naudi a SoNA.

Mabalin a bukod laeng a kapanunotan wenno pananganag daytoy ti asinoman kadagiti mapaspasamak iti politikatayo iti agdama. Wenno pananganag kadagiti ibagbaga wenno saan nga ibagbaga ti rumbeng nga agsao tapno marisut ti panagam-amak dagiti umili. Ngem ti kaudiananna, adda latta met kadatayo no asino ti patientayo.

Ngem ditay koma liplipatan nga iti baet dagitoy a panagsasanga dagiti kapanunotan ken panagrarangas manen iti politika, agsadagtayo koma a kanayon iti kinasagrado ti paglintegantayo, nangruna iti Konstitusiontayo. Ipingettayo ti pannakaituloy ti eleksion, wenno nadalus ken mapagtalkan nga automated election, inton 2010, uray ania ti mapaspasamak. Ta no agkibaltangtayo manen ita a gundaway, mapasamak manen ti gulo a mabalin a pakaisagmakan pay ti demokrasiatayo.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 10, 2009.)

AY, APO, APAY A KASTOY METTEN TI PANIEMPONA?

CLIMATE change, kunam?

Panagbaliw ti klima wenno ingangato ti temperatura ti lubong. Panagdakkel ti danum kadagiti baybay gapu iti pannakatunaw dagiti yelo iti taaw babaen ti napalalon a bara iti lubong. Yiingpis no di man nalussoken nga ozone layer, wenno ti kasla nayaplag nga abungot wenno saripda a mangsalsalaknib iti Daga manipud iti direkta a darang ti init.

Gapu daytoy kadagiti maipugpugso iti law-ang a greenhouse gas, kas iti carbon dioxide, a makadadael iti ozone layer. Kaaduanna dagiti nababaknang a pagilian kas iti Estados Unidos ti paggapuan dagiti makasabidong a gas nga aggapu kadagiti adu a pabrika, lugan ken adu a basura kadagiti sakupda.

Segun kadagiti sientipiko, no di makissayan iti agingga iti 40 a porsiento ti maipugpugso a greenhouse gas iti law-ang agingga iti 2020, saanen a maigawid pay ti nakaro nga idadagaang ti taaw, wenno agtultuloy a ngumato agingga iti 6 a degrees Centigrade ti temperatura iti intero a lubong. Resulta? Matunawto amin a yelo iti Greenland, ket ngumato aginga iti 13 a metro ti kaadalem ti baybay a pakalnedanto metten dagiti babassit wenno ababa a paset dagiti isla iti Taaw Pasipiko.

Ngem kadagiti adu a pagilian, saan laeng a parikut iti nakaparsuaan ti climate change no di pay ket iti sibubukel a seguridad ken kappia iti lubong. Segun iti United Nations, nakarkaro pay ngem iti epekto ti Maikadua a Gubat, ti terorismo ti lubong wenno panagsuek ti ekonomia dagiti dadakkel a pagilian, ta sibubukel a planeta ti maseknan ditoy.

Saan laeng ngarud a parikut daytoy iti nagbabaetan dagiti natuso a pagilian, ta uray pay dagiti awan pakabasbasolanna iti parikut, kas kadagiti babassit nga isla ti Palau ken Maldives, mairamanda latta no di man isuda ti umuna a madangran. No sobraan ti agsao, amangan no daytoyen ti pangrugian ti kadaksan a didigra iti sibubukel a pakarasitaan ti tao.

DANUM, TARAON KEN DIDIGRA

No matikagan dagiti bubon, ubbog ken irigasion, apektado ti paggapuan a taraon kadagiti umili. No kumirang ti maapit para iti tinawen a dumakdakkel a populasion, tumayok ti presio dagiti magatgatang. Amangan no mairasion laengen dagitoy kadagiti umili, a mapaspasamak laeng idi no panawen ti gubat.

Iti mapagbutbutngan a panagmaga ti lubong, ad-adda nga agsagaba dagiti pagilian iti Middle East a nakirang ti pagtaudan ti danumda. Kadagiti pagilian a Lebanon, Syria, Jordan, Israel ken ti saksakupen a teritorio dagiti Palestino, ad-adda nga igetan dagiti pagilian ti depensa wenno militarisasion kadagiti lugar iti sakupda a pagtaudan dagiti ubbog ken karayan a pangawidanda iti usarenda nga inumen ken irigasion. Dakkel ti epektona daytoy iti katulagan ti panagkakappia iti rehion, nangruna ta pulos a dida maurnos ti susikda kadagiti teritorio a pagiinnagawanda.

Ken kas iti nabayagen nga ipadpadto dagiti sientipiko, no matunaw dagiti higante a yelo iti North Pole, malayus dagiti adu a komunidad iti asideg iti baybay. Ken gapu ta napno ti makasabidong a carbon ti nadagaang la ngaruden a sang-aw ti taaw, madadael dagiti korales a nangnangruna a pagnanaedan dagiti adu a klase ti lames. Ania pay, nakirangton ti makalapan ti agarup 100 a milion a mangngalap iti lubong a mangnamnama iti panagbiagda iti parabur ti taaw.

Tuduen pay dagiti sientipiko ti nakaro a panagbara ti taaw a gapu iti irurungsot dagiti bagyo a mangsapsaplit kadagiti pagilian iti asideg dagiti taaw. Daytoy ken ti permanente a panagdakkel ti danum, ti manglamlamuten kadagiti adu a komunidad iti asideg ti baybay. Makissayanto ngarud ti teritorio dagiti pagilian, wenno dagiti daga a mabalinda koma a talonen. Ti pagilian ti Maldives, nga addaan iti 1,200 nga isla ken katangriban iti Indian Ocean, ti maysa kadagiti 40 nga isla iti Pasipiko nga agngangabiten a maibusan iti teritorio iti nakabasbassit la ngaruden a pagilianda.

Kadagiti pagilian ti Bangladesh, India ken Pakistan, agngangabit met ti panagbaba ti suplayda iti danum ken ti pannakalayus ti lugarda gapu iti pannakatunaw ti glacier (yelo a kimpet kadagiti bambantay) iti Himalayas. Wen, ta kalpasan ti mamimpinsan a dakkel a layus, agtikagton ti masakupanda a lugar ta napukawto metten ti dati a pagtaudan ti danum iti kabambantayan a mangbibiag kadagiti karayanda.

Ti tikag ken kinakirang nga apit ken inumen a danum ti mangpadpadagsen ti kasasaad dagiti agrigrigat la ngaruden a pagilian iti Somalia ken Chad iti Afrika, wenno ti mangpakaro iti gubat iti Niger ken Sudan gapu iti panangipatpatangkenda iti bukodda a karbengan kadagiti suplay iti danum ken teritorio iti sakupda.

NARUNGRUNGSOT KEN NADAWDAWEL

Kinapudnona, sagsagabaentayo itan ditoy Filipinas dagitoy a parikut iti nakaparsuaan, kas iti irurungsot dagiti bagyo sumangbay iti pagilian, ti pannakalayus dagiti dati a di malaylayus a siudad, ken ti nakaro a pudotna no tiempo ti kalgaw.



Segun iti Oxfam International, bumaba iti 10 a porsiento ti apit iti agrikultura iti Filipinas ken sumagmamano a pagilian iti Asia iti kada 1 degree Centigrade nga ingangato ti temperatura ti lubong. Awan papananna ngarud daytoy no di ti nakaro ken napaut a panagbisin. Iti balikas ti Oxfam international, daytoy ti kadakkelanen a trahedia kadagiti agindeg iti lubong iti daytoy a siglo. No awan ngaminen ti maapit kadagiti mataltalon a daga wenno makalapan kadagiti taaw, agparagapagen dagiti umili a mangrengreng iti tulong kadagiti gobiernoda.

Maysa a solusion ti panangbirokda ti nayon a daga a talonenda iti sabali a disso, wenno ti panangagumda iti lumasat a danum iti sakupda ngem mabaddekanda met ti karbengan ti kaarrubada a pagilian. Tumpuarto ngarud ti susik kadagiti agkakaarruba a pagilian.

Ken gapu ta nakirangto metten ti pagtaudan ti lana ken gas para iti kasapulan iti industrialisasion dagiti nababaknang a pagilian, ad-addanton a naiget ti kompetision tapno matengngel dagiti paset ti Artktiko a nabaknang iti natural a gas ken lana, wenno ti Spratly Islands iti asidegtayo a nabaknang met iti lana. Amangan no ditoy a mapasgedan ti mapagbutbutngan a Maikatlo a Gubat iti Sangalubongan no agkibaltang dagiti maseknan a pagilian.

BARO NGA EKSODUS


Ngem ti kadakkelan a parikut ita ket ti isyu ti migrasion wenno ti panangpanaw dagiti umili iti lugarda tapno agbirokda iti nasaysayaat a pagtaengan wenno pagsapulan. Mapaspasamaken daytoy saan laeng kadagiti lugar iti Afrika ken sumagmamano a nakurapay a pagilian iti Asia nga umad-adun ti bilang dagiti umilida nga agsapsapul iti pagnaedan ken pagsapulanda kadagiti nababaknang a pagilian, nangruna iti Europa.
Segun ken ni Jeffrey Mazo, maysa nga eksperto iti klima ken seguridad iti International Institute for Strategic Studies iti London, saan a kabaelan a sarapaen dagiti nakurapay a pagilian ti epekto ti climate change gapu ta awan ti nasiken nga istruktura ti ekonomiada. Awanen ti namnamaenda kadagiti nababaknang a pagilian a pagdawdawatanda iti tulong ta kapadada metten a mangir-irut iti barikes dagitoy.

Ngem ti rigatna, ad-adda laeng a kumaro ti parikut no saan a matengngel ti eksodus dagiti makunkuna a “climate change refugee” kadagiti pagkamanganda a lugar. Gapu ta ad-adunton ti agdudupudop kadagiti nababaknang a siudad, marigatanton ti gobierno ti siudad wenno pagilian a nangawat kadakuada ta saanton nga umanay ti serbisio sibil para kadagiti amin nga umili.

Kunada awan duma daytoy iti napasamak nga eksodus dagiti tattao iti naudi a gubat iti lubong a nangpanaw kadagiti lugarda tapno maliklikanda ti kinarungsot ni Hitler ken ti Alemania. Ngem nakarkaro ti mapaspasamak ita, ta awanto metten ti sublian a pagtaengan dagiti nagbalinen a refugee, ta no saan a limned dagiti isla a naggapuanda, awanen ti danum wenno maganabda pay kadagiti natikaganen a daga kadagiti lugarda.

Iti sumar ti International Organization for Migration, mapan a 200 milion a katao (700 a milion, kuna dagiti dadduma a panagadal) ti mapukawan iti pagtaengan gapu iti climate change inton madanon ti tawen 2050.

BAKNANG KONTRA NAKURAPAY

Babalawen ngarud ita dagiti babassit a pagilian dagiti nababaknang a pagilian iti Lumaud gapu iti panaglang-ayda nga agipugso kadagiti makasabidong a gas iti law-ang gapu iti ay-ayatda nga agnam-ay. Maysa daytoy nga aramid dagiti babaknang a mangibaddek kadagiti marigrigat, kas kuna ni Presidente Yoweri Museveni ti Uganda. Gapu ngarud daytoy a sentimiento, agtultuloy ti pananggurada ti ania man a Lumaud a pagilian. Maipalagip a maysa kadagiti dakkel nga ipabpabasol ni Osama Bin Laden kadagiti taga-Lumaud nangruna iti Estados Unidos ti panangdangdangranda ti nakaparsuaan gapu iti panagabusoda nga agaramat kadagiti makasabidong a kemikal iti nagan ti komersialisasion ken militarisasion dagiti gobiernoda.

Maysa ngarud met nga isyu iti human rights, wenno ti panangilaban ti tao iti karbenganna nga agbiag ken agnam-ay, ti climate change. Rumbeng laeng ngarud ti panangiladawan ti Greenpeace iti climate change a kas “weather of mass destruction.” Isu a kasapulan laeng a pagkaduaenda ti seguridad ken panangsalaknibda iti nakaparsuaan kadagiti panagpapatang dagiti pagilian mainaig iti parikut climate change.

Mismo a dagiti dadaulo dagiti pagilian, presidente ken prime minister, ti addan iti lamisaan nga agpapatang tapno marisut ti parikut. Kangrunaan a napagpapatangan iti panagtataripnong ti G8 wenno grupo dagiti walo a nababaknang a pagilian, iti umuna a lawas ti Hulio, ti mainaig iti climate change. Ditoy a nabukel ti katulagan nga irugidan ti agpanunot kadagiti nasamay nga addang tapno matengngel ti itatayok ti temperatura ti lubong, ken ti panangidauloda kadagitoy nga addang.

Kangrunaan a pakaseknanda ti makunkuna a “tipping point” wenno pangrugian tapno mabalinsuek ti pannakabalanse ti pasamak nga agturong iti dakkel a panagbaliw nga awanen ti pannakaibabawina. Daytoy ti pannakadanon ti 450 ppm (parts per million) a kantidad ti greenhouse gas iti law-ang, manipud iti agdama a 372 ppm. Maanagda itan ti kinapasnek ti kiddaw ti United Nations a pannakaibaba ti greenhouse gas emission iti law-ang iti kadarasan a panawen.

Napasnek ita ni Ban Ki-moon, Secretary-General ti United Nations, a mangal-allukoy kadagiti nababaknang ken nabibileg a pagilian ken amin a kaaliadoda iti komersio ken bileg-militar nga ipatungpaldan ti ania man a balabala wenno planoda tapno marisut ti parikut iti climate change. Targetda a mabukel ti maysa a katulagan iti naitudingen a panagtataripnongda iti Copenhagen, Denmark inton Disiembre. Manamnama a sukatan ti baro a katulagan ti 1997 Kyoto Protocol kalpasan nga agpaso daytoy inton 2012. Babaen ti Kyoto Protocol, napagnunumuan dagiti pagilian a nagpirma iti katulagan nga ibabada ti greenhouse gas emission kadagiti amin nga addangda. Ngem maipalagip a saan a nagpirma ti Estados Unidos babaen ti administrasion ni Presidente George W. Bush, ta imposible laeng kano unay ti kidkiddawenda a kadakkel ti panangkissayda iti carbon dioxide nga ipugso dagiti kasapulanda nga industria.

PANAGKAYKAYSA TI AMIN A PAGILIAN

Ammo dagiti sientista ken eksperto ti nakaparsuaan, ken dagiti advocacy group ti ibagbagada mainaig iti climate change ket awanen ti kasapulan nga ipalawagda, ta laklak-amentayon dagitoy a dakes nga epekto iti kinatangken ti ulotayo. Ket dayta koma ti panunoten a padapada dagiti kameng ti G8 ken aminen a pagilian iti lubong.

Manamnama a babaen ti baro nga administrasion ni Presidente Barack Obama, maysanton ti Estados Unidos a mangidaulo kadagiti addang tapno marisuten ti parikut a dagiti met laeng babaknang a pagilian a kas kadakuada ti nangirugrugi. Maipalagip a maysa kadagiti plataporma ni Obama idi agkandidato daytoy a presidente ti panangkissayna ti carbon dioxide emission iti pagilianda.

Ipapatida latta koma ngarud a salakniban dagiti nabatbati pay a kabakiran iti lubong, ti panangipaayda ti pinansial a tulong kadagiti pagilian a marigatan unay a mangsarapa iti epekto ti climate change, ti pannakaparegta ti industria nga agaramat kadagiti renewable nga enerhia, ken ti kampania ti zero-waste management kadagiti residente iti sadino man a lugar. Kadagitoy nga addang, mabalin a tumulong kadakuada dagiti amin nga umili.

Kas itay kunadan, awanen ti kasayaatan a panawen tapno masalaknibantayo ti kakaisuna a planetatayo no di itan, ken awanen ti patudonentayo no datayo met laeng nga agindeg ditoy. Ket no napasnek ti amin a pagilian para iti nasao a parikut, makitatayonto ti kadakkelanen a panagkaykaysa amin a pagilian iti lubong iti pakasaritaantayo.

Sapay koma ngarud ta sibibiagtayo pay laeng inton mapasamak dayta.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 3, 2009.)