ANIA’T MAADALTAYO ITI GINGGINED ITI HAITI?

GAPU iti ginggined (7.2 magnitude iti Richter Scale) iti Haiti idi Enero 12 a kimmeltay Iti agarup 150,000 a biag, karamanen ti 4 a Filipino a kameng ti United Nations peacekeeping force, sumken manen iti panunottayo ti posibilidad ti kasta ti kadakkelna a didigra iti pagiliantayo.
Segun ketdi iti Philippine Institute of Volcanology and Seismology (Phivolcs), dina kayat a sawen a no agginggined iti napigsa iti sabali a pagilian, sumaruno metten ti Filipinas a maginggined. Naiwaras dagiti faultline (dagiti kakasla rengngat iti uneg ti daga) iti nadumaduma a paset ti lubong, ket iti ania man a tawen, aggaraw ti maysa a fault nga awan ti pakaibiangan ti sabali a fault. Agtaud ketdi iti bukod a sakup ti pagilian ti ania a ginggined a marikna iti dayta a pagilian.
Awan ngarud ti rason tapno agaligagawtayo wenno butbutengtayo manen ti bagbagitayo.
Maysa a paset ti Enriquillo-Plantain Garden Fault a nagsadagan ti isla ti Hispaniola a nakairamanan ti Haiti ti pagtataudan dagiti napipigsa a ginggined iti Central America iti uneg ti adun a siglo. Napasamak ti kaudian a ginggined 13 a kilometro manipud iti rabaw ti daga. Nangibulos daytoy iti 32 a megaton nga enerhia a maipada ti kapigsana iti panagbettak ti bomba atomika iti Nagasaki, Japan idi World War II.

Ti dakkel ti bilang dagiti biktima ken ti gatad dagiti nadadael a sanikua ti mangiramanen ti ginggined iti Haiti iti listaan dagiti nakaam-ames a didigra ti nakaparsuan iti pakasaritaan ti lubong. Makaduana iti listaan ti narungsot a bagyo iti Bangladesh idi 1970 a nakatayan ti 300,000 a katao, ti ginggined iti amianan-a-laud a paset ti Tsina idi 1974 a nakatayan ti 242,000 ken ti aluyo iti Indian Ocean idi 2004 a nakalmesan iti 226,000 nga umili iti Indonesia, Thailand ken dadduma pay a pagilian.

Masarakan ti epicenter ti ginggined ti Haiti 16 a kilometro laeng manipud iti siudad ti Port-au-Prince a kabesera ti pagilian. Umabot ti 3 a milion a residente ti apektado, wenno napukawan iti kakabagian ken sanikua. Gapu ta adu dagiti opisial ti gobierno ken polis a natay iti ginggined, arigna awanen ti pulso ti gobiernoda tapno aggaraw a nasayaat a mangalaw pay dagiti nakalasat iti ginggined.

Agingga kadagitoy, dagiti laeng pannakabagi dagiti nadumaduma a pagilian a nagboluntario a tumulong iti Haiti ti nangnangruna a mangtamtaming iti kasapulan dagiti umili. Kaaduanna met ti nangipaay iti tulong a puersa tapno mapagkalma ti rikna dagiti nadidigra ta kaaduanna dagiti nakalasat ti masuron unayen iti kaginad ti idadateng ti tulong ken iti kinakirang ti taraon.

TI PHILIPPINE FAULT

Saan a mayadayo ti kasasaad ti faultline ti Filipinas kadagiti faultline a nangsarut met iti Haiti. Karaman met ti Philippine Fault iti sakuptayo kadagiti katiddogan ken mapagbutbutngan a faultline iti lubong kas iti San Andreas Fault iti California, Denali Fault iti Alaska ken ti North Antolian Fault iti Turkey.

Masarakan ti pagiliantayo iti makunkuna a “Pacific Ring of Fire,” wenno ti kasla naipalikmut nga uged kadagiti taaw ken kontinente a masansan a pakapaspasamakan ti panagtitinnim-og dagiti “continental plates” a mangpagpagaraw iti rabaw ti daga ken pakaigapgapuan ti panagbettak dagiti bulkan. Makuna ngarud a narasi unay ti crust wenno ti rabaw ti daga a nakayaplagan dagiti rinibu nga isla ti pagilian.

Segun iti Phivolcs, ti agtultuloy a panagga raw dagiti continental plates ti makaigapu ti panagsasanga dagiti faultline iti pagilian a pagtataudan ita iti umabot iti 7,000 a ginggined iti makatawen, ken mapan a 200 kadagitoy ti mariknatayo iti rabaw ti daga.

Ti Marikina Fault Line (wenno Valley Point System) ti kaasitgan iti Metro Manila a sentro ti pagilian. Mangrugi daytoy iti Sierra Madre iti asideg ti Bulacan a bumallasiw iti Kamanilaan agingga iti kabambantayan ti Tagaytay iti Cavite.

Ket gapu ta narisgo met ti nagsaadan ti sentro ti pagiliantayo, adu ti agamak a mabalin a mapasamak met ti kas iti didigra a nasaparan ti Haiti. Kinapudnona, napigpigsa ti 7.8 magnitude a ginggined a napasamak iti Luzon idi Hulio 16, 1990 ngem iti ginggined iti Haiti, ngem umabot laeng iti 1,200 a katao ti napatli kadagiti apektado a probinsia a kas iti Nueva Ecija ken iti Siudad ti Baguio.

Segun iti panagadal ti Southeast Asia Association of Seismology and Earthquake Engineering idi 1985, innem pay laeng a daras a nakapadas ti Manila iti dadakkel a ginggined manipud 1589 agnigga iti 1864. Ngem iti kaudian a panagadal, wenno agingga iti tawen 2000, addan 23 a ginggined iti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia, 13 kadagitoy ti nangipaay ti nakaro a didigra.

TRAHEDIA ITI RUBY TOWER

Ngem ti kaudian a ginggined a nangdidigra iti Manila iti kaudian a panawen ti pakasaritaantayo ti napasamak idi 1968. Immabot daytoy iti 7.3 magnitude iti Richter scale iti epicenter daytoy iti Casiguran, Aurora. Ti pannakarpuog ti Ruby Tower, maysa nga apartment iti Binondo, Manila a nakatayan ti 342 iti 600 nga agindeg ditoy ti nakallalagip nga epekto dayta a ginggined.

Kalpasan ti trahedia iti Ruby Tower, nagbalinen a naiget ti pagalagadan iti pannakabangon dagiti pasdek iti siudad ken kabangibangna a lugar. Napateg a kabaelan dagitoy a mabangon a pasdek nga ibturan uray ti kapipigsaan a ginggined. Iti napasamak a ginggined idi 1990, intensity 7 ti narikna ti Manila, ngem pagsayaatanna ta awanen ti ania a nadadael a pasdek.

Ngem segun ken ni Phivolcs director Renato Solidum Jr., mabalin nga awanen ti mapasamak a dakkel a ginggined iti nasao a Marikina Fault Line, ta uray makuna nga aktibo ti faultline, kasla nagsinnangolen ti panagtutuon dagiti “plates” ti daga isu a saanen a makapaggaraw daytoy a kas iti dati.

Nupay kasta, isagsaganaan latta ti Phivolcs ti 7.2 magnitude a ginggined nga agtaud iti Marikina Faultline a kas “worst case scenario” wenno kadaksan a mabalin a mapasamak iti Metro Manila. Wenno mabalin pay a senario ti panaggaraw ti fault a mabatogan ti Manila Bay a nagtaudan ti 6.5 magnitude a ginggined idi 1968 wenno ti ginggined nga umabot iti 7.9 magnitude iti Manila Trench a nayuged iti South China Sea iti sikigan ti Luzon.

Kas maibatay iti resulta ti Metro Manila Earthquake Impact Reduction Study a naipablaak idi 2004, mapan a 53,500 ti agbalin a biktima ken 175 a pasdek ti matulid no bilang ta mapasamak ti kasta ti kapigsana a ginggined iti sentro ti pagilian. Ken gapu ta ti Metro Manila ti sentro ti gobierno ken komersio ti pagilian, maparalisa ngarud ti taray ti gobierno ken ekonomia ti pagilian, a kas iti mapaspasamak ita iti Haiti.

Kaaduanna dagiti ginggined a pakatkatayan ti adu ti maigapu iti nakapuy nga estruktura dagiti pasdek a kas iti napasamak iti Haiti. Ti kaadu dagiti biktima kadagiti napipigsa a ginggined a kas it napasamak iti Turkey (7.4 magnitude) idi 1999 a nakatayan ti 14,000 a katao ken iti Pakstan (7.6) idi 2005 a nakatayan ti 79,000 ti maigapu met laeng iti estruktura dagiti pasdek a kaaduanna ti nagusar laeng iti napagtutuon a bato wenno adobe.

KULTURA TI PANAGSAKBAY KEN PANAGANNAD

Segun ken ni Ma. Mylene Villegas, Chief Science Research Specialist ti Phivolcs, dakkel ti posibilidadna a masalbar ti pagilian iti nakaro nga epekto ti napigsa a ginggined no la ketdi masurot a nasayaat ti National Building Code iti pannakabangon kadagiti pasdek. Napartak a nangipatalged ti Department of Public Works and Highways a kabaelan nga ibturan ti uray agingga iti intensity 8 a ginggined dagiti agdama a flyover ken rangtay iti Metro Manila.

Napateg ngarud ti panangipasnek ti gobiernotayo nga aggaraw tapno masalakniban dagiti umili iti panawen ti didigra. No ti napasamak a rescue operation idi nagsaruno a simmangbay iti Luzon da bagyo Ondoy ken Pepeng ti pagibasaran, adu pay ti rumbeng nga aramiden dagiti agtuturay tapno makapudnoda kadagiti akemda.

Ken gapu iti pisikal a kasasaad ti pagilian, napateg ngarud a parnuayen ken taginayonentayo ti kultura ti panagsakbay ken panagannad.

Segun ken ni Alfredo Mahar Lagmay ti National Institute of Geological Sciences iti Unibersidad ti Filipinas, maiparangarang ti kunana a “culture of safety” no makiraman dagiti amin a sektor ti gimong kadagiti programa ti gobierno a mangantisipar iti pannakapalag-an ti kasasaadtayo iti panawen ti didigra. Ipangpangruna koma dagiti umili ti mangammo met kadagiti pagrebbenganda sakbay, iti katengngaan ken kalpasan ti didigra. Napateg a mapanunot ti asino man a ti didigra a kas iti ginggined ket saan laeng a kas karkarna a pasamak no di ket maysa a parikut a rumbeng a risuten iti ania man a panagplano para ti panagdur-as ken pannakasaluad ti karadkad ti komunidad.

MAKABANGON KADI PAY TI HAITI?

Dakkel ita a parikutda iti Haiti no kasano a malipatanda ti trahedia. Ngem awan ti papanan ti maysa a nadidigra a tao no di ti bumangon manen ken urnosenna ti biagna.

Mabalin a gapu iti ginggined, agbaliwen ti panagbiag dagiti agindeg iti Haiti no di man nasaysayaaten daytoy ngem sakbay ti didigra. Maipalagip a sakbay ti ginggined, narikut ti kasasaad ti politika ken natamnay ti ekonomia ti Haiti. Adda agtultuloy a rebelion iti adu a paset ti pagilian, rason no apay a nabukel ti United Nations Stabilization Mission (a pakaibilangan ti puersa manipud iti Filipinas). Gapu iti ginggined, manamnama a tulongan ti pagilianda babaen ti panagkaykaysada, wenno mabalin a maipadada iti Aceh iti Indonesia a nadidigra iti dakkel nga aluyo idi 2004. Gapu iti didigra, nawaswas metten ti riribuk a parnuayen dagiti rebelde a separatista iti rehion, ken sipud idin nagtultuloyen ti panagtitinnulong dagiti adu a sektor tapno maibangonda a nasayaat ti lugarda.

Kalpasan ti dakkel a ginggined iti Kyoto, Japan idi 1995, napabaro ti pagilianda dagiti instrumento tapno maadal a nasayaat ti ginggined ken maisaganaan daytoy a nasayaat. Maysa ditoy ti naimbentoda a Shaking Table, wenno earthquake simulator device a mangtulad kadagiti nadumaduma a kapigsa ti panagkuti ti daga.

Dakkel met a nagadalan ti pagilian iti napasamak iti Ruby Tower idi 1968 tapno ipasnekda ti pannakapatibker amin a pasdek a mabangon iti pagilian.

Agpayso a nakem amin ti nakaparsuaan dagiti ginggined. Ken awan ngarud gawaytayo a manglapped kadagitoy. Tti napateg, napasnektayo nga agsagana para ti pannakasalaknib ti bukodtayo a bagi ken dagiti padatayo nga umili.

Kasapulan la unay ti siglattayo nga agbiag ken agibtur iti baet dagiti agtultuloy a karit ti nakaparsuaan. Wen, ta ti tao ti rumbeng a makibagay iti aglawlawna, saan ket a ti nakaparsuaan ti makibagay iti tao.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 25, 2010.)

KAANONTO A MAWARA DAGITI PRIVATE ARMY?

GOONS. Sakasaka idi panawen a kapigsa ti tabako iti Ilokos idi dekada 70, ken Barracuda ken Ilaga iti Mindanao. Paramilitary. Agduduma iti awagda iti sadino a lugar ken ania man a panawen. Ngem maymaysa ti kayatna a sawen. Buklen dagitoy dagiti mapagbutbutngan a private army, wenno grupo dagiti naarmasan a tattao wenno badigard dagititi politiko a kangrunaan a maar-aramat iti tunggal eleksion.

Kaaduanna kadagitoy ti mabaybayadan tapno mangkibur iti eleksion, mangirugi iti panagbutbuteng iti lugar tapno saan a masagid dagiti amoda. No maminsan, militar wenno polis dagitoy. Wenno saan, kameng ti NPA wenno dadduma pay a rebelde a grupo a mangkankanunong kadagiti politiko.

Gapu kadagitoy a private army, adun a biag a napatli. Nakapuesto dagiti nabileg nga opisial ti turay a kaaduanna ti awan ti karbenganda iti iggemda a posision. Pagyamananda laeng ti tartaraknenda a parivate army, ti nakapet a naganda iti politika, ken dagiti amoda iti ngato, no di man nakapuesto iti Malakanyang. Maibaddek laeng ti demokrasia ken wayawaya dagiti umili nga agpili iti liderda, ta saanen a ti timek dagiti umili ti mapaturay no di ket ti kanalbuong dagiti armas dagitoy a private army.

No sobraantayo ti agsao, dagitoy a politiko ken dagiti bukodda a private army ti rason no apay a marigrigat latta ti kasasaad ti pagilian, nangruna kadagiti probinsia nga agraraira dagiti armado. Wen, ta saan laeng a bileg ti politika ti kayat dagiti warlord no di pay ket ti bileg ti ekonomia babaen ti panangtengngelda kadagiti dadakkel a negosio kadagiti probinsiada iti bukodda a pagimbagan. Legal man wenno illegal dagitoy a negosio kas iti smuggling, operasion ti hueteng ken illegal logging.

Silulukat daytoy a kinapudno iti gimongtayo. Ken kas pagaammotayo, adda kabaelan ti Armed Forces of the Philippines (AFP) a mangparmek kadagitoy, ngem no apay ketdi a sitatalinaed latta a nabileg dagiti private army iti panaglabas dagiti tawen, nangruna iti panawen ti eleksion. Ket no napudno ti military iti pagrebbenganda, ipakatda koma a sipupudno ti ibagbaga ti lintegtayo.

Kas maibatay iti Seksion 24, Artikulo XVII ti Konstitusion, kasapulan a mawaswas amin a naarmasan a grupo a saan a bigbigen ti autoridad, ken amin a paramilitary a mangsalungasing iti ibagbaga ti paglintegan a rumbeng a mangbukel ti armada iti pagilian.

Ken ammo ti asino man a nagturay iti Malakanyang ti kaadda dagitoy a private army. Ken no apay a sitatalinaed daytoy a parikut iti gimongtayo. Uray adda dagiti naglaneden a private army, tumpuar latta dagiti baro nga armada dagiti politico. No maminsan, di madlaw ti kaadda dagitoy a private army ta kaaduanna a kamengda dagiti lokal a polisia, wenno dagiti paramilitary a kas iti Civilian Volunteers Organizations (CVO) ken Special Civilian Armed Forces Geographical Unit.

Segun ken ni Defense Secretary Norberto Gonzales, mapan a 132 dagiti armado a grupo a pagkamengan ti kadagupan a 10,000 a katao, nga adda pakainaiganna kadagiti politiko a naiwaras iti adu a paset ti pagilian. Ngem awan ketdi ti umisi a bilang dagiti private army iti listaan ti Philippine National Police (PNP).

Iti kaudian a report ti PNP agraraira latta ti private army kangrunaanna iti Maguindanao Basilan, Sulu, Lanao del Norte, Lanao del Sur, Samar, Masbate, Nueva Ecija ken Abra. Patien pay ti PNP nga umabot iti 800,000 dagiti iggem dagitoy nga armas nga awanan iti lisensia.

Naungkat manen ti parikut kadagiti private army gapu iti umasidegen nga eleksion. Ken nangruna a nangkidag ti rikna ti gimongtayo gapu iti pannakamasaker ti 57 a katao iti Maguindanao idi Nobiembre 23. Daytoy ti makunkuna ita a kadakkelanen ti bilang ti napapatay gapu iti susik ti politika ken kadangkokan a gapuanan iti ania man a private army iti pakasaritaantayo. Ni Mayor Andal Ampatuan Jr. ti Datu Unsay, Maguindanao ti maitudtudo a kangrunaan nga utek ti masaker nga insayangkat dagiti mapapati a private army a buklen dagiti badigard ken kameng ti CVO ti probinsia.

Kaaduanna dagiti biktima ti masaker dagito kameng ti media, ti asawa, kabsat, ken dadduma pay a kakabagian ni Bise Mayor ismael Mangudadatu iti Buluan, Maguindanao, a manamnama a mangsango ken ni Ampatuan iti kina-gobernador iti probinsia inton Mayo, 2010.

Masasao a dakkel ti naitulong ti pamilia Ampatuan, amana ti agdama a gobernador ti probinsia ken kabsatna ti gobernador ti ARMM, iti balligi ti politika ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, partikular iti eleksion idi 2004 a pangibagbagaanda a nakapasamakan ti panagsuitik ti adu a paset ti Mindanao. Dakkel ngarud ti pakababalawan ti Malakanyang gapu iti panagimbubulsek daytoy kadagiti aramid ti pamilia Ampatuan, kas koma iti pannakapaadda latta ti bukodda a private army ken ti panangurnongda kadagiti ngangato ti kalibrena nga armas.

Dakkel met ngarud ti akem ti gobierno no apay a napasamak ti masaker iti Maguindanao gapu iti kinakapuy daytoy a mangrienda iti garaw dagiti Ampatuan ken dadduma pay a warlord a mangkankanunong iti administrasionna. Mapagduduaan pay ti kinapudno ti Presidente a mangrisut iti parikut dagiti warlord a kas kadagiti Ampatuan ta napateg ti akem dagitoy tunggal eleksion.

Segun ken ni Julkipli Wadi, propesor ti Islamic studies iti Unibersidad ti Filipinas, dakkel ti gundaway dagiti nabibileg a pamilia a manggamulo iti politika kadagiti sumagmamano a lugar gapu iti kaawan ti nabileg nga institusion iti politika ti pagilian. Panagkakadua ti napateg a ramen ti politika. No nabileg ti kaduam, nasaysayaat. Daytoy ti rason no apay a palubosan latta ti gobierno ti panagturay dagitoy a warlord, nangruna iti panawen ti eleksion ta dakkel ti maitulongda iti panangabak dagiti agtuturay.

Maipalagip nga indeklara ti Presidente ti Martial Law iti Maguindanao iti uneg ti walo nga aldaw a mabalin a saan met a kasapulan gapu ta immun-unan nga indeklarana ti State of Emergency iti probinsia, ken nangibaon metten ti sangabatalion a soldado. Ken uray pay awan ti Martial Law, naduktalanda latta met ti umabot iti 800 nga armas ken rinibu a bala dagiti kameng ti private army dagiti Ampatuan. Nagulimek metten dagiti supporter ken pasurotda, no di man nakemmegen dagitoy tapno sanguenda ti kaso mainaig iti masaker.

Binilin pay ti Presidente dagiti polis ken militar nga ipamaysada ti pannakawaswas dagiti private army sakbay ti eleksion, saan laeng iti Maguindanao no di pay iti amin a paset ti pagilian. Binilin pay daytoy ti Department of Justice tapno ipamaysada met ti panangkasoda dagiti karaman iti masaker.

Sakbay ngarud a nagserra ti kallabes a tawen, binukel ni Presidente Arroyo babaen ti Administrative Order 275 ti maysa a komision tapno mangirugi iti pannakawaswas dagiti private army iti uneg ti uppat a bulan, wenno sakbay ti eleksion inton Mayo. Panggep daytoy nga isardengen iti terorismo, kinadangkok, riribuk ken panagsuitik iti eleksion nga isaysayangkat dagitoy a private army.

Nadutokan a kameng ti komision da Butuan Bishop Juan de Dios Pueblos, Mahmod Mala Adilao iti Bishops-Ulama Conference, retirado a Heneral Jaime Echeverria, retirado a polis Virtus Gil, Brodkaster Herman Basbano ken dadaulo ti gunglo kontra iti krimen a ni Dante Jimenez.

Naipaayan ti komision iti nalawa a bileg, kangrunaanna ditoy ti karbenganda a mangbilin iti PNP, AFP, DOJ, ken dadduma pay a maseknan nga ahensia tapno tumulong a mangrisut iti parikut kadagiti private army. Adda pay karbengan daytoy nga agpalutpot kadagiti maseknan a lugar wenno imbestigaren dagiti opisial ken dadduma pay nga agsaksi mainaig iti kaso, agurnong kadagiti ebidensia ken testimonia, ken mangipamuspusan iti pannakapaadda dagiti dokumento a kasapulan.

Panggep pay ti komision nga adalen ti posible a pannakawaswas ti Executive Order 546, wenno ti linteg a mangibilbilin ti pannakaarmas ti sumagmamano a sibilian a grupo a kas iti CVO ken Special Civilian Armed Forces Geographical Unit tapno tumulong iti parikut iti insurhensia ken kriminalidad kadagiti probinsia. Dagiti ngamin CVO ti agparparang a private army ti kaaduanna a lokal nga opisial kas kadagiti Ampatuan iti Maguindanao.

Iti panagpalutpot ti Senado, naduktalanda a dagiti laeng barangay tanod koma ti maaramasan, no kasapulan, tapno adda tumulong iti pannakapatalinaed ti kappia kadagiti barangay, saan ketdi nga iti asino la ditan a kayatda nga armasan tapno umadu ti bilangda. Ket apaman a naarmasan dagitoy, isudan ti nagbalin a paspasurot ti amoda a politiko.

Ti ngarud saludsod ditoy: Kasano a mawaswas ti komision dagiti private army a no manon a dekada nga agturturay iti uneg laeng ti uppat a bulan?

Awan la’t panamati ni dati a Comelec Chairman Christian Monsod iti naipaay a bileg ti komision. Maysa laeng kano ngamin daytoy a recommendatory body, wenno nabuangay laeng tapno agadal kadagiti mabalin nga aramiden dagiti agtuturay tapno marisut ti parikut. Nalawag ngarud a pammarang wenno panagpasikat laeng ti Presidente daytoy tapo maipakitana nga impangagna ti kiddaw ti adu a sektor nga agkuti tapno mapukawen dagitoy a private army.

Kasta met ti kapanunotan ni Bukidnon Rep. Teofisto Guingona III a nagkuna nga uliten laeng ti komision ti kangrunaan nga akem ti PNP ken AFP a mangusar iti naikawwes a bilegda tapno maisardeng ti ania man nga ilegal nga aramid iti gimongtayo.

Wen met nga agpayso, ania koma ti adalenda ken irekomendada no nakalawlawag a panaglabsing iti linteg ti ar-aramiden dagiti politiko a mangtaraken iti bukodda a private army?

Rumbeng laeng nga ipatungpal ti gobierno ti linteg. Naaramidda dayta iti Maguindanao kalpasan ti masaker, apay ketdin a saan kadagiti ammoda a private army iti dadduma a lugar?

Ala, saantayo a nakuneng unay tapno ibagatayo a di ammo ti Malakanyang ti kaadda dagiti adu a private army dagiti politico iti pagilian. Saantayo met nga ignorante unay tapno ditay’ ibaga nga ammo dagiti kameng ti Kamara ken Senado ti kaadda dagitoy a private army. Nga ammo dagiti appo a gobernador ken mayor ti kaadda dagitoy a grupo.

Ket no kaanonto a mapukaw a mamimpinsan dagitoy, di ammo. Datayo a gagangay nga umili ti mabati latta ngarud nga agdandanag iti possible a pannakapasamakto manen ti masaker a kas iti napagteng iti Maguindanao.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 18, 2010.)

2010: TAWEN MANEN DAGITI BOSKINGERO A FILIPINO?

TAWEN ni Manny Pacquiao ken dagiti padana a boksingero a Filipino ti 2009. Awanen ti mangsalungasing pay iti dayta.

Idi maagaw ni Pacquiao WBO welterweight title manipud ken ni Miguel Cotto babaen ti technical knockout (TKO) iti maika-12 a rikus iti nakalalagipen a rangetda iti Las Vegas idi Nobiembre, nagun-odna ti maikapito a titulo iti agduduma a dibision. Maysa daytoy a kabarbaro a rekord iti pakasaritaan iti boksing.

Ken iti panagserra ti tawen, inalunosna dagiti napapateg nga award iti Ring Magazine, ti makunkuna a bibilia iti boksing. Iti naudi a panangranggo ti magasin kadagiti boksingero para iti pound-for-pound title, ni Pacquiao latta ti nakaala iti numero uno. Ti naudi a labanda ken ni Cotto ti nakaala iti Event of the Year, ken ti Round 3 iti isu met laeng a rangetda ti nakagun-od ti pammadayaw a Round of the Year. Ti met panangpaturogna ken ni Ricky Hatton iti maikadua a round iti labanda idi Mayo ti naipaayan iti pammadayaw a Knockout of the Year. Ken adu pay a pammadayaw kas iti Male Athlete of the Year manipud iti United States Sports Academy (USSA), Best Fighter iti 2009 ESPY Awards, ken Fighter of the Year iti WBC.

Kas ken ni Pacquiao, nagrimat met ti nagan dagiti padana a Filipino a boksingero. Iti panagserra iti tawen, nairaman ti nagan ni Johnreil Casimero, 19, kadagiti kampeon a Filipino idi masukdalna ti titulo a baro a WBO interim light flyweight champ babaen ti panangpadisina iti TKO ni Cesar Canchila a taga-Colombia iti maika-11 a rikus iti labanda iti bisperas iti Paskua idiay Nicaragua.

Da ngarud Pacquiao ken Casimero ti mangbukel ti mararaem a listaan dagiti kampeon a pakaibilangan da Nonito Donaire (WBO interim world super-flyweight ken maika-6 iti pound-for-pound), Donnie Nietes (WBO minimumweight), ken Rodel Mayol (WBC light-flyweight). [Naabak ni Brian Viloria IBF flyweight champion iti panagserra ti 2008 a labanna kontra ken ni Carlos Tamara a taga-Colombia, a napasamak iti Pasay City itay Enero 23. Idinto a nadepensaan ni Nietes ti koronana kontra ken ni Jesus Silvestre iti nasao met laeng a aldaw ken lugar.]

MANGRUGIN A RAEMENDA DAGITI BOKSINGERO A FILIPINO

Ken inton Pebrero 13 iti Las Vegas Hilton, batang met a depensaan ni Donaire ti titulona kontra ken ni Gerson Guerrero ti Mexico. Napauluan ti “Latin Fury 13/Pinoy Power 3” ti nasao a laban nga inorganisa ti Top Rank a kukua ni Bob Arum. Kadua ni Donaire a makiranget ditoy dagiti padana a Filipino a boksingero, da Ciso “Kid Terrible” Morales, Gerry Peñalosa ken Mario Bernabe Concepcion. Padasen ni Morales (di pay naabak iti 14 a labanna) nga iraman ti naganna iti listaan dagiti kampeon a Filipino no mapadisina ti agdama a kampeon iti WBO bantamweight division a ni Fernando Montiel. Sanguen met ni dati a kampeon (bantamweight) Peñalosa ni Eric Morel ti Puerto Rico, kapadana a contender iti WBO bantamweight division; idinto a ni Mario Santiago ti Puerto Rico ti makasango met ni Concepcion.

Maipalagip nga iti Pinoy Power 2 nga intuyang met laeng ti Top Rank a napasamak iti Las Vegas idi Agosto 15 itay napan a tawen, nagballigi ti dua a Filipino a nangpadisi kadagiti karangetda: inatiw ni Donaire ni Rafael Concepcion ti Panama, idinto a pinatumba ni Mark Melliguen, contender iti junior welterweight, ni Ernesto Zepeda ti Cuba. Naabak ditoy ni Concepcion kontra ken ni WBO featherweight champion Steven Luevano ti Estados Unidos gapu iti disqualification, wenno gapu iti panangdanog ni Concepcion iti kalabanna uray napatiten iti kampanilia iti panagsardeng iti maika-7 a rikus.

Mamati ni Bob Arum a kas kadagiti Latino nga aggapu kadagiti pagilian iti Central ken South America, adda met inalat dagiti Filipino a boksingero. Malaksid kada Pacquiao ken Donaire, patien ni Arum nga adu pay ti nalalaing a boksingero a Filipino ket babaen ti panangirugina iti serye para kadakuada, maipakitana ti world-class a kalidad dagiti Filipino iti agpang ti boksing. Kapada daytoy ti serye dagiti Latino (Latin Fury) nga inrubuat met laeng ni Arum. Mangnamnama ngarud ni Arum a kalpasan ti panagturay ni Pacquiao iti boksing, adunto pay ti mapatanor a kampeon a Filipino iti uneg ti sangapulo a tawen.

PACQUIAO VERSUS CLOTTEY INTON MARSO 13

Ken inton Marso 13, batang met ni Pacquiao a depensaan ti titulona kontra ken ni Joshua Clottey iti Dallas. Saan a natuloy ti laban ni Pacquiao kontra ken ni Floyd Mayweather Jr., awan pay iti abakna iti 40 a labanna, nga immuna a naituding iti isu met laeng a petsa iti Las Vegas. Ni Mayweather ti dati nga ari ti pound-for-pound ngem idi agretiro daytoy idi 2008, nayawat ken ni Pacquiao ti titulo. Ket ti labanda ti mangibaga koma no asino kadakuada ti pudpudno nga ari ti boksing.

Kayat ngamin ti kampo ni Mayweather a maaramat ti pagalagadan iti United States Anti-Doping Agency (USADA) a mangisaysayangkat iti drug test kadagiti atleta iti Olympics. Ditoy, maalaan iti sampol iti dara ken isbo dagiti boksingero iti ania man nga aldaw (“random”) iti naituding a panawen a panagsanayda. Umanamong ti kampo ni Pacquiao ken ti Top Rank a promoterna a maalaan iti dara ken isbo ni Pacquiao ngem di rumbeng a mapasamak ti drug test iti uneg iti 30 nga aldaw, ta makaapekto kano daytoy iti bilegna, malaksid no ibilin ti Nevada State Athletic Commission, ti kangrunaan a komision a mangisaysayangkat ti drug test kadagiti propesional a boksingero. Kayatna a sawen, ti NSAC a kas lehitimo a komision para iti boksing, saan ket a ti pagalagadan ti USADA a kasi ti kayat a mapasamak ti kampo ni Mayweather, ti masurot.

Segun ken ni WBC Presidente Don Jose Sulaiman nadalus ni Pacquiao iti ania man a droga, ken awan ti pakaabakanna no di man mapasamak ti laban ta sitatalinaed ti dayaw ni Pacquiao ken adayo nga ad-adu ti nagapuananna ngem ni Mayweather.

Kagiddan ti negosasion ti dua a kampo a pannakarisut ti susikda mainaig iti drug test ti panangibaga ni Pacquiao nga idarumna ti Golden Boy Promotions nga akin-iggem ken ni Mayweather, ken ti boksingero a mismo ken ti amana iti kaso a slander wenno panangperdi ti dayawna gapu iti panangiwarwarasda iti damag nga agus-usar daytoy iti droga a makatulong iti pisikal a bilegna iti boksing.

Kalpasan ngarud nga awan ti nagturturongan ti negosasion, kapilitan a nangbirok ni Arum ti sabali a kalaban ni Pacquiao ket ni Clottey, a taga Ghana, a naudi a nakalaban ni Cotto idi Nobiembre ti napilida.

PACQUIAO PARA DIPUTADO ITI 2010

Kabayatanna, saan laeng a ti labanna kontra ken ni Clottey ti pakabuongan iti ulo ni Pacquiao iti agdama. Adda pay met ranget a kasapulan a maipangabakna. Daytoy ti ranget iti kinadiputado iti kakaisuna a distrito ti Sarangani kontra ken ni Roy Chiongban, negosiante ken kabsat ti situtugaw a diputado a ni Rep. Erwin Chiongbian, iti eleksion inton Mayo.

Kasla man ngarud boksing ti panagkita ni Manny Pacquiao iti politika. Uray knockout ti nasaparanna manipud iti kalabanna, ni Rep. Darlene Antonino Custodio, iti eleksion iti kinadiputado iti umuna a distritoiti South Cotabato idi 2007, mamati nga adda latta sumaruno a rikus, wenno sumaruno nga atar a pangpadasanna manen a sukdalen iti kalikagumanna a titulo.

Ken kas iti labanna iti boksing, kasapulan ti napasnek ken napaut a panagsagana. Awan duaduana a nabusbuslon ita ti pirakna ngem idi 2007, nalatlatak nga adayo ken dinan kasapulan nga ipaawat ti kinapasnekna nga agserbi kadagiti kailianna. Ken kasapulanna ti nabileg a partido a mangitag-ay kenkuana. Manipud iti Kampi, ti partido ni Presidente Arroyo nga immuna a nakikappenganna, immakaren ni Pacquiao iti Nacionalista Party ni Manny Villar, a nalatlatak nga adayo ngem ti kandidato ti administrasion.

Ngem ti saludsod ditoy: Ipalubos kadi dagiti taga-Sarangani nga ipamaysa laengen ti ingungotenda a boksingero ti agbalin a politiko babaen ti panagdiputadona? Maipalagip nga awan ti adu a nangibutos kenkuana idi damona iti sumrek iti politika iti South Cotabato iti laksid ti kinalatakna ken kaadu ti pirak nga inusarna, ta kayat ti kaaduanna a kalugaranna nga iparikna a dakdakkel ti maitulong ni Pacquiao kadakuada no ituloyna nga itag-ay ti pagilian babaen ti karkarna a siglatna iti ring.

AGBOKSING LAENGEN

Rumbeng a maanag ni Pacquiao nga iti ruar ti boksing, awan ti bileg ti kinalatakna, no di man ket ar-ramaten laeng daytoy dagiti politiko ken negosiante para kadagiti bukodda a pagimbagan. Ta kas met iti padasna iti politika ti mapaspasamak iti panagartista ni Pacquiao. Iti napalabas a Metro Manila Filmfest, nailuges laeng iti box-office ti nagbidaanna a pelikula a “Wapakman.” Adda daytoy iti kutit iti listaan iti napastrekna a P750,000 iti umuna nga aldaw ti pannakaipabuyana, idinto nga agsobsobran iti milion ti sarsarunuenna a pelikula, ken nawatiwaten ti nangitarayan dagiti pelikula nga “Ang Panday” ken “Ang Darling Kong Aswang” nga agpada a nakapastreken iti nasurok a P16-million.

Mabalin a ti tsismis kadakuada ken ni Krista Ranillo a leading lady-na iti pelikula ti makaigapu iti panagsuek ti pelikulana. Maisaysayangguseng nga adda relasionda a dua, a rason pay ti nalimed a panagriri wenno nagistayan panagsina da Pacquiao ken Jinkee. Ngem uray pay awan ti intriga, naigagara man wenno saan, awan laeng ti pangnamnamaanda a pumatok iti takilia ti pelikula ni Pacquiao. Kapada laeng daytoy iti bassit-ti-napastrekna nga “Anak ng Kumander” idi 2007 nga immuna nga insalipna iti MMFF. Ta uray pay mismo a pelikula ti biagna, “Pacquiao: The Movie” a nagbidaan ni Jericho Rosales a naipabuya idi 2006, saan met a nagustuan dagiti agbuybuya.

Ken kas iti politika, awan met ti panggep ni Pacquiao nga isardeng iti pelikula. Ngem uray pay ania ti aramidenna, ti panagboksingna ti pakaggagaran unay dagiti Filipino a buyaen. Ta kasapulantayo ni Pacquiao tapno makitatayo iti raya ti init iti nalidem a kasasaad ti politika ken ti adu a parikut iti kurapsion iti gobernio ken ti nakaro a kinakurapay iti pagilian. Ni Pacquiao ti mangibagbagi iti panangikarkarigatantayo latta a bumangon iti ania man a ranget iti biag.

Agpayso nga adda dagiti pada ni Pacquiao a kampeon a Filipino, ngem adu pay a panagsanay ken nasiken a disiplina iti ring ti kasapulanda tapno maragpat no di man maartapanda ti kalidad ti maysa a boksingero a kas kenkuana.

Ngem agingga iti kaano a mamantinir ni Pacquiao ti rimatna iti boksing tapno agtalinaed iti pakaidaydayawanna a katatan-okan a boksingero iti agdama?

Daytoy a tawen ngarud ti mangibaga no agtultuloy dayta a rimat ni Pacquiao wenno lamuten laeng ni Clottey iti labanda inton Marso 13, no di man ti narugit a politika.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 11, 2010.)

ANIAT’ MAGANABTAYO ITI KATULAGAN ITI COPENHAGEN?

COPENHAGEN. Ti kabesera ti pagilian a Denmark, ken kadakkelan a siudad ti nasao a pagilian.

Nagbalin a sabong ti dila daytoy a siudad iti napalabas a lawas. Ngamin, ditoy a nagsasarak dagiti pangulo dagiti pagilian iti lubong, nabibileg, ken babassit a kas iti Filipinas, tapno pagsasaritaanda no kasano a mapasardeng ti ibabara ti lubong (ingangato ti temperaturana, a kas itay aggurigor) a mangibungbunga met iti madmadlawtayo ita a panagbalbaliw ti paniempona.

Kasano koma a marisut dagitoy a pagilian dayta a parikut a panagbalbaliw ti paniempona (climate change) ti lubong?

Nalaka laeng met ti kunada a solusion: isu ti pannakaibaba wenno panakaikabassit ti carbon emission nga ipugpug-aw dagiti pagilian iti law-ang (kas koma iti ipugpug-aw ti tambutso ti motorsiklom) nga isu ti mangpabpabara iti lubong.

Dayta ti gapuna a napan met ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idiay Copenhagen. Kabara ti debate iti Fiipinas iti legalidad ti Martial Law iti Maguindanao idi maluktan ti negosasion para iti katulagan mainaig iti climate change idiay Copenhagen, Denmark idi Disiembre 7. Ngem sakbay a napan sadiay ti Presidente, imbabawina ti Martial Law sangapulo nga aldaw kalpasan iti deklarasion daytoy idi Disiembre 4. Iti kasta, awan koma ti pakariribukanna idiay Copenhagen a mangilawlawag met iti pakaseknan ti pagiliantayo mainaig iti daytoy a parikut iti climate change.

Kas iti kaaduanna a lider manipud kadagiti babassit a pagilian nga ad-adda nga agsagaba iti kumarkaro nga ingangato ti temperatura ti lubong, maawatanna ti kinapasnek ti isyu, a nakarkaro pay ngem iti parikutna kadagiti warlord iti Mindanao.

Global warming, kunada ti agtaltalinaed a panagbara ti lubong gapu iti kaadun dagiti greenhouse gas, kangrunaanna ti carbon, nga agdudupudopen iti law-ang a kaasitgan iti daga. Aggapu dagitoy a greenhouse gas kadagiti aramid dagiti tao kas ti panangaramat kadagiti enerhia (kas iti gasoline, krudo ken coal), panangpuor kadagiti kabakiran, ken industrialisasion kadagiti siudad.

Gapu iti karkarna a panagbaliw ti paniempona, naipapaut ken nasaknapen ti tikag kadagiti adu a lugar iti panawen ti kalgaw. Agdinakkelen ti danum iti taaw gapu iti pannakatunaw ti paset dagiti higante a yelo iti Arktiko, ket amangan no lumnedto payen ti adu a paset dagiti isla iti Pasipiko. No napudot ti panawen, napartak ti pannakasultop ti danum kadagiti kadandanuman ket no malamiisan, agsubli daytoy kadatayo a kas tudo—a no agtupak, kasla maibuyat a manglapunos kadagiti apektado a lugar.

Iti sabali a pannao, no ditay’ agsagaba iti nakato a tikag, agsagabatayo met iti nakaro a layus.

Sadiwa pay laeng iti panunottayo ti didigra nga inyeg dagiti bagyo nga Ondoy ken Pepeng a nanglayus ti dakkel a paset ti Luzon itay nabiit. Ibagbaga dagiti eksperto a maysa daytoy kadagiti nabatad nga epekto ti climate change. Iti kaudian a report ti UN, maysa ti Filipinas kadagiti 12 a pagilian a nakaro nga agpeggad gapu iti karkarna a panagbaliw ti paniempona.

Iti panagbitla ngarud ti Presidente iti taripnong idi Disiembre 19, inuyotanna dagiti amin a pagilian a pagragpinenda koma ti panangpadur-as iti ekonomia ken ti pannakasaluad ti nakaparsuaan. Daytoy met laeng ti kayat nga ipaawat dagiti lider ti nadumaduma a pagilian a nagsao sakbay kenkuana.

NAIPAKNI TI ORIHINAL A “DRAFT”?

Babaen ti immuna a “draft” ti katulagan a nanggamuluan nga insurat ti sumagmamano a delegado, nabatad ti targetda a 50% a maikissay iti agdama a carbon emission dagiti amin a pagilian agingga iti 2050. Ken sangsangkamaysada a mangibilbilin kadagiti pagilian, kangrunaanna dagiti nababaknang nga estado, nga akuen ti pakabasbasolanda iti parikut ti climate change.

Adu dagiti pagilian a kas iti Filipinas ken dagiti isla iti Pasipiko a siinanama a maaramat ti ania man koma a katulagan tapno mapilit dagiti industrialisado a pagilian a sungbatanda ti masagsagraptayo nga epekto ti global warming. Rumbeng kano koma a mangipaayda iti tulong pinansial kadagiti awan kababaelanna a pagilian a salakniban iti bagbagida, ken ti napasnek a panangikarida a kissayanda ti carbon emission kadagiti sakupda.

Ngem kalpasan ti dua a lawas (Disiembre 7 – 18) a negosasion iti nagbabaetan dagiti 194 a pagilian a karaman iti taripnong, nabukel ti katulagan nga adayo unay iti kidkiddawen dagiti environmental activist ken dagiti pagilian a kameng ti G-77, wenno babassit a pagilian, karaman ti Filipinas, a kangrunaan a maapektaran iti global warming.

Nabukel laeng ti katulagan a maawagan itan ti Copenhagen Accord, iti panagngudo ti nabara a negosiasion babaen ti kasla napilpilit a panagkaykaysa dagiti lider ti Estados Unidos, Tsina, India, Brazil ken South Africa, wenno lima a pagilian a top carbon emitter. Kayatna a sawen, imbaklaydan ti pannakaisurat ti katulagan a kayatda, iti kasta masalbar ti taripnong iti mabalin a pannakapaayna (awan ti nabukel a katulagan). Nailaksid ngarud dagiti babassit a pagilian a manipud pay iti panangrugi ti taripnong, natamingdan dagiti rumbeng a mairaman iti katulagan.

Ti ababa a pannao, saan a naglasat iti demokratiko a proseso ti pannakasukog ti katulagan, ta ti ketdi kayat ti America ti nasurot, wenno ti panangsalaknibna latta iti bukodna a pagsayaatan. Agpayso a nangikari daytoy iti pundo para kadagiti proyekto ken kampania kontra iti global warming ngem kaskasdi nga agpannuraytayo pay laeng daytoy no palubosan ti Kongreso ti America a mangiruar iti dakkel a pundo. Di met kayat ti Tsina, Brazil ken India a mangiruar iti pundo (a maited kadagiti babassit a pagilian) a mabalin a mangkissay pay ti kasapulanda a mangpadur-as iti bukodda nga ekonomiada.

Resulta: Maysa a katulagan nga awanan met iti bileg (“non-binding”), ta awan ti kabaelan daytoy a mangmandar kadagiti amin a pagilian a tungpalen daytoy; wenno, mayat laeng a pasakup dagiti sipapalubos. Nawaya ti Tsina ti kayatna nga aramiden, ken nalaka latta met nga ipapallikaw ti America iti panagpalawagna iti pagkurkuranganna iti isyu.

PINAGUSTUAN TI AMERICA TI TSINA

Agparparang a pinabus-oyan laeng ti Estados Unidos iti kayat ti Tsina a maliklikan ti pannakaituding ti targetda a limitasion iti carbon emission. No mapagnunumuan ngamin ti limitasion, addan karbengan ti UN wenno ti asino man a pannakabagi daytoy a mangsiput iti garaw ti tunggal pagilian tapno maipatungpal dayta a panggep. Pulos a di kayat ti Tsina a mabibiangan iti kayatna nga aramiden no kasta nga addanto maibaon a mangmonitor iti pagilianda.

Maipalagip nga idi damo, pilpiliten ti America ti Tsina a mangako iti responsibilidadna a kas kangrunaan a pagilian a mangipugpug-aw iti karbon, ken ipakita ti kinapudnona iti panangtamingna ti parikut. Panangiparipirip daytoy iti ugali ti Tsina a mangilemmeng dagiti napapateg nga impormasion nga adda pakainaigan ti politika wenno ekonomiada. Isu a no maminsan, mapagduduaan a nadoktor, naidalus wenno kasungani dagiti impormasion nga iruraurda a pagpiestaan ti media iti ruar ti pagilianda.

Segun iti report, pinanggep ti Tsina nga isun ti mangidaulo iti pannakasurat ti draft it maudi nga aldaw ti negosiasion, ngem gapu ta nakakamakam ni Presidente Barack Obama iti kasla naidardaras ken nailimed a taripnong ti Tsina ken uppat pay a pagilian, napilitanen a nakikompromiso ni Obama iti kayat ti Tsina tapno saan a mabainan iti imatang dagiti pagilian a mamati pay laeng iti bileg ti America kadagiti kakastoy a parikut iti lubong.

Agpayso a nailanad iti Copenhagen Accord ti kasapulan a limitasion iti carbon emission ngem awan met ti panangilawlawagna kadagiti kasapulan nga addang tapno mapilit dagiti pagilian nga agkuti tapno maliklikan ti nakaro a panagbara ti lubong. Awan man laeng ti intudingna a tawen a pagpatinggaan ti panangguduada iti porsiento ti agdama a carbon emission iti lubong.

Boluntario laeng met ti naikari a pundo a 100 a bilion a doliar, wenno awan ti pilitenna a pagilian a mangibunong iti kayatda a tulong. Mapan a 3.6 a bilion a doliar ti inkari ti America iti uneg ti tallo a tawen (2010 – 2012), a bassit laeng no maidilig iti inkari ti Japon a 11 bilion a doliar ken ti inkari ti European Union a 10.6 a bilion a doliar iti kaparehona a tawen. Ken awan met ti panangilawlawag ti katulagan no kasano a maibunong ti pundo ken no kasano ti panagbayad dagiti pagilian a makaawat kadagitoy.

POLITIKAL, SAAN KETDI A LEGAL A KATULAGAN

Maipaay ti gatad a kas tulong pinansial kadagiti kameng ti G-77. Babaen ti pundo, manamnama a maisayangkat dagiti proyekto kadagitoy a pagilian tapno masalikbayan wenno maliklikan ti tikag ken dadduma pay nga epekto ti global warming ken mabukel dagiti addang tapno makapartuat iti nadalus a pagtaudan ti enerhia.

Segun ken ni Heherson Alvarez, presidential adviser on climate change, kanunongan ti Filipinas ti Copenhagen Accord, ngem adda dagiti banag a kayatna a malawlawagan kadagiti sumaruno a negosasion. Maipakita koma ti pudpudno a datos manipud kadagiti maseknan a pagilian, maitultuloy latta ti nasaknap a konsultasion, ken agtalinaed ti panagkaykaysa dagiti pagilian iti sumarsaruno pay a negosasion tapno marisut ti di panagkikinnaawatan.

Katulagan daytoy a politikal, saan ket a legal, ta adda met dagiti pundo a naikari. Awan ngarud ti ania a rason tapno dida ituloy ti agsubli manen iti lamisaan kadagiti sumaruno a negosasion. Mapasamak ti taripnong iti kapadana a tema iti climate change iti Bonn, Germany inton Hunio ken iti Mexico City inton Disiembre 2010. Manamnama a kalpasan daytoy, maipaayanton iti kasapulan a sukog ken bileg ti Copenhagen Accord. Ngem rumbeng a partakandan ti aggaraw ta saan a sinsinan ti parikut a sangsanguenda.

Panggep dagitoy a taripnong a sukatan ti Kyoto Protocol, wenno iti immun-una a katulagan (napirmaan idi 1994) dagiti pagilian tapno maikabassit ti kaadu ti maipug-aw a karbon iti law-ang kalpasan nga agpaso daytoy inton 2012. Maipalagip a saan a nagpirma ti America iti nasao a katulagan gapu ta di met kano a napilit a mairaman dagiti padana a dadakkel a pagilian a mapilitan nga agtulnog ditoy. Ken awan panggep ti Senado ti America a manganamong iti katulagan ta maapektaran met ti adu a negosio iti pagilian, nangruna ti industria ken klase ti panagbiag ti tunggal Amerikano no ipasungalngalda ti bagida nga agtulnog. Saan ngarud a naragpat ti target ti Kyoto Protocol a kasapulan a porsiento ti pannakaibaba ti carbon emission iti intudingna a panawen.

Ngem nabukel ti Kyoto Protocol sakbay a rimmuar ti report ti Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) a mangibagbaga a kumarkaron ti panagbara iti lubong, a pinasingkedanda babaen dagiti kaudian a sientipiko a datos kas ebidensia nga indatagda iti United Nations.

Kadagitoy ngarud a panawen, dakdakkel ti rason dagiti pagilian nga agtutunos manen para iti parikut iti climate change. Ngem iti nakitatayo iti Copenhagen, sitatalinaed latta ti panagturay ti interes dagiti dadakkel a pagilian kas iti America ken Tsina. Rimmuar pay dagiti sayangguseng a saan a pudno dagiti ibagbaga ti IPCC ta adda kano pagkurkurangan dagiti ibagbagada a datos, wenno adda biddut dagiti palawag ken padtoda mainaig iti panagbaliw ti klima iti lubong iti sumaruno a 50 a tawen. Kunkunada a pammarang laeng daytoy, wenno saan a nakaro ti parikut a kas iti kayat a paruaren ti IPCC.

MASAKBAYAN TI AMIN A PARSUA TI MASEKNAN

Makita ngarud nga uray pay addan pangrugian tapno agkaykaysa dagiti pagilian para iti maymaysa a kabusor wenno parikut, kas iti climate change iti daytoy a biang, agtaltalinaed latta ti panagsisinniput dagiti agkakaribal a pagilian, ken kaskasdi a mapatpaturay ti kababalin, kultura ken epekto ti pakasaritaan ken idelohia ti tunggal maysa.

Ngem positibo ti panagkita ni Ban Ki-moon, secretary-general ti UN, iti napasamak iti Copenhagen. Segun kenkuana, mabalin nga awan ti nabukel a panagkaykaysa dagiti pagilian nangruna dagiti mangkidkiddaw iti nabilbileg a katulagan para iti climate change, ngem nasayaaten daytoy a pangrugian. Uray pay adu dagiti pagilian nga agkedked a yendorso ti katulagan, ti napateg addan nagapuanan dagiti lima a pagilian nga idauluan ti America ken Tsina tapno mangrugin nga agandar ti plano para iti agtultuloy a pannakarisut ti sangsanguentayo a parikut. Adda pay met dua a rikus ti negosasion kalpasan ti Copenhagen.

Segun ken ni Senador Loren Legarda, a timmabuno met iti taripnong iti Copenhagen a kas UN ambassador for disaster risk reduction and climate change adaptation, adda pay met nabatbati a tawen dagiti pagilian a mangbukel iti pudpudno a katulagan sakbay nga agpaso ti Kyoto Protocol.

Ngem di rumbeng nga aguray lattan dagiti pagilian iti uneg ti dayta a tawen nga agpipinnasagid. Sakbay nga agsubli manen dagiti pagilian iti lamisaan ti negosasion inton Hunio idiay Germany, ipapatida latta koma a tamingen ti parikut iti bukodda a wagas iti bukodda a sakup. Maysa ditoy ti panangpanday latta dagiti bukodda a lehislatura kadagiti nabilbileg a linteg para iti pannakasalaknib ti kakaisuna a lubongtayo. Ken ti amin a panagtignay dagiti gobierno, diktador man wenno demokratiko, ipangpangrunada latta koma ti epekto dagiti aramidenda iti nakaparsuaan.

Uray babassit dayta nga addang, no agkaykaysa dagiti pagilian a mangrisut ti parikut, dakkel la ketdi ti magapuananda.

Apay ketdin a saan? Ti masakbayan ti amin a parsua ti maseknan ditoy, uray sadino a pagilian. No madadael ti kakaisuna a planetatayo, anianto pay ti serserbi dagiti nadur-asen a sibilisasiontayo?

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 4, 2010.)