Kaaduanna kadagitoy ti mabaybayadan tapno mangkibur iti eleksion, mangirugi iti panagbutbuteng iti lugar tapno saan a masagid dagiti amoda. No maminsan, militar wenno polis dagitoy. Wenno saan, kameng ti NPA wenno dadduma pay a rebelde a grupo a mangkankanunong kadagiti politiko.
Gapu kadagitoy a private army, adun a biag a napatli. Nakapuesto dagiti nabileg nga opisial ti turay a kaaduanna ti awan ti karbenganda iti iggemda a posision. Pagyamananda laeng ti tartaraknenda a parivate army, ti nakapet a naganda iti politika, ken dagiti amoda iti ngato, no di man nakapuesto iti Malakanyang. Maibaddek laeng ti demokrasia ken wayawaya dagiti umili nga agpili iti liderda, ta saanen a ti timek dagiti umili ti mapaturay no di ket ti kanalbuong dagiti armas dagitoy a private army.
No sobraantayo ti agsao, dagitoy a politiko ken dagiti bukodda a private army ti rason no apay a marigrigat latta ti kasasaad ti pagilian, nangruna kadagiti probinsia nga agraraira dagiti armado. Wen, ta saan laeng a bileg ti politika ti kayat dagiti warlord no di pay ket ti bileg ti ekonomia babaen ti panangtengngelda kadagiti dadakkel a negosio kadagiti probinsiada iti bukodda a pagimbagan. Legal man wenno illegal dagitoy a negosio kas iti smuggling, operasion ti hueteng ken illegal logging.
Silulukat daytoy a kinapudno iti gimongtayo. Ken kas pagaammotayo, adda kabaelan ti Armed Forces of the Philippines (AFP) a mangparmek kadagitoy, ngem no apay ketdi a sitatalinaed latta a nabileg dagiti private army iti panaglabas dagiti tawen, nangruna iti panawen ti eleksion. Ket no napudno ti military iti pagrebbenganda, ipakatda koma a sipupudno ti ibagbaga ti lintegtayo.
Kas maibatay iti Seksion 24, Artikulo XVII ti Konstitusion, kasapulan a mawaswas amin a naarmasan a grupo a saan a bigbigen ti autoridad, ken amin a paramilitary a mangsalungasing iti ibagbaga ti paglintegan a rumbeng a mangbukel ti armada iti pagilian.
Ken ammo ti asino man a nagturay iti Malakanyang ti kaadda dagitoy a private army. Ken no apay a sitatalinaed daytoy a parikut iti gimongtayo. Uray adda dagiti naglaneden a private army, tumpuar latta dagiti baro nga armada dagiti politico. No maminsan, di madlaw ti kaadda dagitoy a private army ta kaaduanna a kamengda dagiti lokal a polisia, wenno dagiti paramilitary a kas iti Civilian Volunteers Organizations (CVO) ken Special Civilian Armed Forces Geographical Unit.
Segun ken ni Defense Secretary Norberto Gonzales, mapan a 132 dagiti armado a grupo a pagkamengan ti kadagupan a 10,000 a katao, nga adda pakainaiganna kadagiti politiko a naiwaras iti adu a paset ti pagilian. Ngem awan ketdi ti umisi a bilang dagiti private army iti listaan ti Philippine National Police (PNP).
Iti kaudian a report ti PNP agraraira latta ti private army kangrunaanna iti Maguindanao Basilan, Sulu, Lanao del Norte, Lanao del Sur, Samar,
Naungkat manen ti parikut kadagiti private army gapu iti umasidegen nga eleksion. Ken nangruna a nangkidag ti rikna ti gimongtayo gapu iti pannakamasaker ti 57 a katao iti Maguindanao idi Nobiembre 23. Daytoy ti makunkuna ita a kadakkelanen ti bilang ti napapatay gapu iti susik ti politika ken kadangkokan a gapuanan iti ania man a private army iti pakasaritaantayo. Ni Mayor Andal Ampatuan Jr. ti Datu Unsay, Maguindanao ti maitudtudo a kangrunaan nga utek ti masaker nga insayangkat dagiti mapapati a private army a buklen dagiti badigard ken kameng ti CVO ti probinsia.
Kaaduanna dagiti biktima ti masaker dagito kameng ti media, ti asawa, kabsat, ken dadduma pay a kakabagian ni Bise Mayor ismael Mangudadatu iti Buluan, Maguindanao, a manamnama a mangsango ken ni Ampatuan iti kina-gobernador iti probinsia inton Mayo, 2010.
Masasao a dakkel ti naitulong ti pamilia Ampatuan, amana ti agdama a gobernador ti probinsia ken kabsatna ti gobernador ti ARMM, iti balligi ti politika ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, partikular iti eleksion idi 2004 a pangibagbagaanda a nakapasamakan ti panagsuitik ti adu a paset ti
Dakkel met ngarud ti akem ti gobierno no apay a napasamak ti masaker iti Maguindanao gapu iti kinakapuy daytoy a mangrienda iti garaw dagiti Ampatuan ken dadduma pay a warlord a mangkankanunong iti administrasionna. Mapagduduaan pay ti kinapudno ti Presidente a mangrisut iti parikut dagiti warlord a kas kadagiti Ampatuan ta napateg ti akem dagitoy tunggal eleksion.
Segun ken ni Julkipli Wadi, propesor ti Islamic studies iti Unibersidad ti Filipinas, dakkel ti gundaway dagiti nabibileg a pamilia a manggamulo iti politika kadagiti sumagmamano a lugar gapu iti kaawan ti nabileg nga institusion iti politika ti pagilian. Panagkakadua ti napateg a ramen ti politika. No nabileg ti kaduam, nasaysayaat. Daytoy ti rason no apay a palubosan latta ti gobierno ti panagturay dagitoy a warlord, nangruna iti panawen ti eleksion ta dakkel ti maitulongda iti panangabak dagiti agtuturay.
Maipalagip nga indeklara ti Presidente ti Martial Law iti Maguindanao iti uneg ti walo nga aldaw a mabalin a saan met a kasapulan gapu ta immun-unan nga indeklarana ti State of Emergency iti probinsia, ken nangibaon metten ti sangabatalion a soldado. Ken uray pay awan ti Martial Law, naduktalanda latta met ti umabot iti 800 nga armas ken rinibu a bala dagiti kameng ti private army dagiti Ampatuan. Nagulimek metten dagiti supporter ken pasurotda, no di man nakemmegen dagitoy tapno sanguenda ti kaso mainaig iti masaker.
Binilin pay ti Presidente dagiti polis ken militar nga ipamaysada ti pannakawaswas dagiti private army sakbay ti eleksion, saan laeng iti Maguindanao no di pay iti amin a paset ti pagilian. Binilin pay daytoy ti Department of Justice tapno ipamaysada met ti panangkasoda dagiti karaman iti masaker.
Sakbay ngarud a nagserra ti kallabes a tawen, binukel ni Presidente Arroyo babaen ti Administrative Order 275 ti maysa a komision tapno mangirugi iti pannakawaswas dagiti private army iti uneg ti uppat a bulan, wenno sakbay ti eleksion inton Mayo. Panggep daytoy nga isardengen iti terorismo, kinadangkok, riribuk ken panagsuitik iti eleksion nga isaysayangkat dagitoy a private army.
Nadutokan a kameng ti komision da Butuan Bishop Juan de Dios Pueblos, Mahmod Mala Adilao iti Bishops-Ulama Conference, retirado a Heneral Jaime Echeverria, retirado a polis Virtus Gil, Brodkaster Herman Basbano ken dadaulo ti gunglo kontra iti krimen a ni Dante Jimenez.
Naipaayan ti komision iti nalawa a bileg, kangrunaanna ditoy ti karbenganda a mangbilin iti PNP, AFP, DOJ, ken dadduma pay a maseknan nga ahensia tapno tumulong a mangrisut iti parikut kadagiti private army. Adda pay karbengan daytoy nga agpalutpot kadagiti maseknan a lugar wenno imbestigaren dagiti opisial ken dadduma pay nga agsaksi mainaig iti kaso, agurnong kadagiti ebidensia ken testimonia, ken mangipamuspusan iti pannakapaadda dagiti dokumento a kasapulan.
Panggep pay ti komision nga adalen ti posible a pannakawaswas ti Executive Order 546, wenno ti linteg a mangibilbilin ti pannakaarmas ti sumagmamano a sibilian a grupo a kas iti CVO ken Special Civilian Armed Forces Geographical Unit tapno tumulong iti parikut iti insurhensia ken kriminalidad kadagiti probinsia. Dagiti ngamin CVO ti agparparang a private army ti kaaduanna a lokal nga opisial kas kadagiti Ampatuan iti Maguindanao.
Iti panagpalutpot ti Senado, naduktalanda a dagiti laeng barangay tanod koma ti maaramasan, no kasapulan, tapno adda tumulong iti pannakapatalinaed ti kappia kadagiti barangay, saan ketdi nga iti asino la ditan a kayatda nga armasan tapno umadu ti bilangda. Ket apaman a naarmasan dagitoy, isudan ti nagbalin a paspasurot ti amoda a politiko.
Ti ngarud saludsod ditoy: Kasano a mawaswas ti komision dagiti private army a no manon a dekada nga agturturay iti uneg laeng ti uppat a bulan?
Awan la’t panamati ni dati a Comelec Chairman Christian Monsod iti naipaay a bileg ti komision. Maysa laeng
Kasta met ti kapanunotan ni Bukidnon Rep. Teofisto Guingona III a nagkuna nga uliten laeng ti komision ti kangrunaan nga akem ti PNP ken AFP a mangusar iti naikawwes a bilegda tapno maisardeng ti ania man nga ilegal nga aramid iti gimongtayo.
Wen met nga agpayso, ania koma ti adalenda ken irekomendada no nakalawlawag a panaglabsing iti linteg ti ar-aramiden dagiti politiko a mangtaraken iti bukodda a private army?
Rumbeng laeng nga ipatungpal ti gobierno ti linteg. Naaramidda dayta iti Maguindanao kalpasan ti masaker, apay ketdin a saan kadagiti ammoda a private army iti dadduma a lugar?
Ala
Ket no kaanonto a mapukaw a mamimpinsan dagitoy, di ammo. Datayo a gagangay nga umili ti mabati latta ngarud nga agdandanag iti possible a pannakapasamakto manen ti masaker a kas iti napagteng iti Maguindanao.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 18, 2010.)
