DAGITI SARITA TI BIAGKO

KAS dagiti dadduma nga inkakaubinganda ti nagbasbasa iti aglinawas a magasin iti pagtaenganda, nasapa met a nariing ti essemko nga agsurat. Nangrugiak a nagsuratsurat idi addaakon iti Grado Singko. Sakbay a maturposko ti haiskul, addan sumagmamano a sarita a naikur-itko. Ngem narediek ti maysa idi ipatulodko iti Bannawag.

Agasem, pinuyatam, inaramatmo amin nga ammom a balikas ken imahinasionmo a mangiladawan dagiti pasamak—pati dagiti istilo dagiti raraemek a mannurat iti Ingles (da Steinbeck, Elliot, Dickens, Twain) ken Iluko (Bulong, Duque, Bragado, Hidalgo), inadalko tapno laeng adda mairekadok kadagiti gapuanak. Ngem, agkurang pay gayam ti kabaelak. Pinatulodannak ni Apo Johnny S.P. Hidalgo (dati a Literary Editor) ti listaan dagiti rumbeng a termino iti panagusar iti Iluko. Adda pay inragpinna a listaan dagiti libro a mabalin a pangadawan kadagiti istilo ken porma iti sarita. Adda met naikur-it ni Apo Jose Bragado (Literary Editor a simmukat ken ni Apo Hidalgo) kadagiti manuskritok nga insublina. Ngem di umdas dagitoy a nangiduron kaniak tapno rebisarek dagiti saritak. Gayam, a kas maanagko kalpasanna, naganusak pay laeng. Ket nakitak ti kinapudno ti maysa a nabasak a binatog, a dagiti laeng serioso iti trabahona ti makapartuat kadagiti banag wenno aramid, nga adda “pusona.” Daytoy a puso ti mangted ti nabagas, napudno ken agnanayon a biag iti putar wenno aramidda. Ngem pangalaak dayta a puso? sangkasaludsodko.

HOMO FRAT

Diak malipatan daydi naulimek ken awan ti bulanna a rabii, tawen 1989 iti University of Northern Philippines sakbay iti semestral break. Nasipnget ti nagnaak a pathway iti asideg iti gymnasium iti eskuela. Dagiti laeng anaraar ti bombilia kadagiti naiwaras a pasdek iti kampus ti makitak a mangsilsilnag iti aglawlaw. Makais-isemak a nakadlaw kadagiti agaasmang nga anniniwan a naigamer kadagiti nalangto a masetas wenno linged dagiti higante a palmera iti igid iti lagoon a malabsak. Ngem nagkintayegak idi masungadak ti pangen dagiti anniniwan a nakatugaw iti salakot iti maysa a paset iti ngudo ti lagoon. Nakaarianggada, ngem idi makaasidegak, nagulimekda. Timmakder ti dua ket kasla siak iti turongenda. Amangan no dagiti kameng iti frat, inkatek ti isipko. Damagko a dagiti freshman a kas kaniak dagiti puntiriaenda nga irekrut. No madika, kakaasikanto a guluenda ket surotsurotento iti amin a suli ti kampus.
Pinartakak iti nagna. Ngem nasabetko ti dua pay nga anniniwan nga immasideg kadagiti immuna a timmakder. Idi laeng a naanagko babaen iti kinatarawitwit ken karkarna a widawidda a babakla gayam dagitoy. Ummong dagiti binabai iti kampus! Ngem anian a nagdakkel ti bilangda.

Nabang-aranak a nakaruar iti gate ti unibersidad. Ngem dimmuko iti isipko: Kasanon no addict dagitoy ket napagtripandak nga agpayso? Kasanon no adda bukodda a frat (wenno sorority?) ket maaramidda iti kaykayatda? Kas iti... kaasiannakami, Apo! Ket ammok nga iti dayta a kanito, addan nabukelko a sarita.

DADDUMA PAY NGA INSPIRASION

Nabukelko ti saritak a ginamerak kadagiti agduduma a padas nga inestoria kaniak dagiti gagayyemko nga “alanganin.” Makalawas laeng a naidalusko ti manuskritok a pinauluak iti Homo Frat sakbay nga impatulodko iti Bannawag. Naipablaak daytoy iti “Benneg iti Agdadamo.” Agtawenak laeng idi iti 19. Ket iti diak ammo, ditoyen a nangrugi iti panagbaliw ti tayyek ti lubongko.

Malagipko iti daydi met laeng a tawen a panagawidmi ken ni ulitegko (buridek da nanang) iti Isabela a nakaikamangan ti maysa pay a kabsatda, adda nakalugananmi a kaing-ingas la unay ti dati a nobiak iti haiskul. Nabayagen a di nagsubsubalit kadagiti suratko ken adda payen damagko a nasikogan iti kaaddana iti Manila a pagad-adalanna. Nagkebba ti barukongko idi damok a mataldiapan iti bus ti pagarupko a ni Harmonie. Idi nariknak nga inallilawnak laeng iti panagkitak, nagtalinaed ti nagpaiduma nga emosion—iliw ken gagar a makita manen ti babai nga immuna a namagpitik ti kattungbol idi a pusok. Iti inliadko a tugawko, simken iti panunotko: ania ngata nga agpayso no ni Melody daydiay? Ket nagbulos a kasla nakagarut a kabalio dagiti imahinasionko kadagiti mabalin, wenno ing-ingpek, a mapasamak. Idi nakasangpetak iti Narvacan nga ilimi, ammok nga adda manen saritak.

Malagipko pay idi mabasak ti makapasair a balikas iti blakbord iti opisina iti publikasionmi nga agad-adal iti UNP a pagpapaayak nga editor. Naisurat ditoy iti nagdadakkel a letra nga awan kano ti karbengak iti takemko. . . Kasta met a nasadiwa latta kadagiti lagipko ti pannakatiliwmi nga umin-inum iti nasanger idi haiskul. . . ti pananglibtaw ti kakaek iti maysa a tawen iti kolehio tapno laeng maki-chess iti Manila. . . ti pannakapaayko kadagiti immun-una nga inaplayak a trabaho. . . idi damok ti mangisuro iti St. Mary’s College iti Sta. Maria. . . idi umakarkami iti pagnaedan idiay Marilao, Bulacan. . . Ken dadduma pay a padasko—amin dagitoy, nayaramidak kadagiti sarita.

BUKODKO A PAKASARITAAN

Ket naduktalak, nalaklaka a suraten ti bukod a padas. Daytoy ti pagrubuatam tapno ibisikmo ti imahinasion ken personal a kapanunotam. Ngarud, nagbalin a bukodko a pakasaritaan dagiti saritak.

Uray dagiti paspasamak wenno senario idi sinuratko dagitoy, adda ipaayna a lagip iti bukodko a napalabas. Dagiti padas, saan laeng a kas kadagiti puraw-ken-nangisit nga iskrin nga umagibas iti isipko, no di ket natibnokan iti agduduma a maris. Uray dagiti imposible ket mabalin a mapasamak. Kasla napadasakon, iti lagipko, dagiti pasamak nga inturongko, wenno pinilitko nga inturong, iti perpeksion. Dagiti pasamak a kabaelak a kontrolen. Nagsangsangitak met ngem kadagiti inkur-itko, adda kasarunona a ragsak kas iti kayatko a mapasamak wenno mapasaran. Napaayak met iti naminribu, ngem iti saritak, inayonko dagiti naadawko ken ad-adawek agingga ita a leksion ti biag. Ti birbirokek gayam a “puso” ket agtaud met laeng kaniak. Ket anian a puso a bumitbitek iti biagko agingga ita!

Ngem saan amin a gapuanak ket maipapan iti biagko. Maipapan met dagitoy dagiti gagayyemko ken dagiti ipatpategko ken mangipatpateg kaniak a paset metten iti biagko.

Ket tunggal subliak nga ukraden dagiti magasin a nakaipablaakan dagiti saritak, kasla metten palpalabsak ti maysa a diary a nangrugi kadagidi a panawen a damok ti dumap-aw iti unibersidad. Ngem ketdi, amin dagitoy itundanak kadagiti panawen iti dati a tailoring shopmi idiay Narvacan a pumilpilaanmi nga agkakabsat ti batangmi a mangbasa ti kasla kallingta a mais a magasin.

Addan nasurok uppat a pulo a saritak a naipablaak iti Bannawag, malaksid kadagiti salaysay, maysa nga ababa a nobela, ken lima a daniw, manipud idi naipablaak ti Homo Frat idi Disiembre 1990. Amin dagitoy ket bunga laeng ti panagsawarko daydi a “puso” a nangbiag kadagiti balikas nga inab-abelko, ken nangpataginayon dagiti padas ken kapanunotak.

APAY A NASKEN A BANTAYANDA TI KORTE SUPREMA

OPERATION: Stop GMA-Forever.

No maysa koma nga operasion ti militar, mabalin a dayta ti yawagda iti napagkaysa nga addang ken panaggaraw iti kalsada, Kongreso, ken dadduma pay a lugar a pagpapatangan a naipasurot iti maymaysa a panggep—ti pannakalapped ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo a mangituloy iti takemna kalpasan a malpas ti terminona inton Hunio 2010.

Ken kas maysa a lehitimo nga operasion, no mabalin amin a suli, tugot ti kalaban, ken amin nga addang ken balikas ket masapul a pagatapan, mapugtuan, maunaan ken masalikbayanda.
Kas pagarigan, ti ania nga addang ita ti Kongreso a mangbaliw ti Konstitusion, uray adda nasayaat a rason para iti daytoy, nalaka a sawen a pagayatan daytoy ti Malakanyang. Wen, ta no mabaliwan ti Konstitusion kadagitoy a panawen, di la ketdi maliklikan dagiti agtuturay ti mangiserrek kadagiti probision a mangyatiddog iti termino, saan laeng ti presidente no di pay ket dagiti amin a nakatugaw ita a nabutosan a lider.

Ken ti ania man a panangbalasa ti Malakanyang kadagiti taona, kadagiti ahensia ti gobierno ken uray pay iti Senado, nalaka a sawen a paset met amin daytoy iti panagsagsagana ti administrasion tapno mailugarna dagiti taona a makatulong iti panggep daytoy a pagpauten ti takem dagiti opisial.

Napateg ngarud nga agatap, agannad ken agparagapag dagiti umili, nangruna ta ti Malakanyang a mismo ti mangikarkararagen ti panagpaut ti presidente kalpasan ti 2010. Ni Press Secretary Jesus Dureza ti nangilualo a kasta iti maysa a panagtataripnong dagiti gabinete itay napan a bulan. Agang-angawak laeng, kuna ni Dureza. Minurduotan ti Presidente ti inaramid ti sekretario, ngem awan man ti panangipalawagda no gapu daytoy iti kasla impug-aw lattan ti angin nga “angaw” ni Dureza wenno gapu iti panangipalgak daytoy iti agraraira ita a karirikna ken ambision ti agdama a turay.

ANGAW A KARARAG?

Ngem uray rabrabak dayta (nagalas man a pagaangawanda ti maysa a kararag), awan ti mamati a kasta. Ta kunada, uray pay pudno a sinao ti Presidente a saan nga interesado nga agtakem iti labes ti 2010, apay koma a dina manen mabaliktad dayta? Inaramidna idin. Insapatana (saanna nga inyangaw) iti sanguanan ti monumento ni Rizal a saanen nga agtaray a presidente iti eleksion idi 2004. Ngem ania ti napasamak?

Ken asino ti mamati nga angaw ti amin, no mismo a ti anak ti Presidente ken ti bukodna a partido a Kampi, ken dagiti kaaliadoda a makaramraman iti grasia manipud iti administrasion, napalalon ti pangkutikutida tapno maaprobaran ti maysa a resolusion para iti maysa a constituent assembly wenno Con-ass tapno masurat ti baro a Konstitusion?

Ti Con-ass ti maysa kadagiti tallo a wagas tapno masukatan ti Konstitusion (ti people’s initiative ken ti Constitutional Convention dagiti dua), babaen ti maysa a resolusion, ken maipakat daytoy babaen ti panangdutok dagiti kameng ti Kongreso—Kamara ken Senado—iti bagbagida a kas maysa nga assembly tapno isudan ti mangtaming iti cha-cha (charter change).

Ti ngarud panagkarkarintar dagiti diputado nga ag-cha-cha ti rason ti dakkel a rally a napasamak idi Disiembre 12 idiay Makati. Segun kadagiti nangorganisa iti daytoy, ad-adu pay ti aramidenda a rally agingga a saan a maisardeng ti ania nga addang ti Malakanyang ken ti Kamara mainaig iti cha-cha kadagitoy a panawen. Ngem ketdi, bassit laeng ti akem dagiti kastoy a panaggaraw iti kalsada (nauman dagiti umili iti maysa a people power, kunada), ta adda iti korte ti pudno a laban. Kayatna a sawen, agsadag ti pannakarisut ti ania man a susik iti politika babaen ti panangikeddeng ti korte a legal wenno moral daytoy. Wenno iti nalawlawag a sao, agsadag iti bilang dagiti tao a mangibaga no legal ti maysa a panggep tapno matuloy ti pannakaipakatna.

PUNDASION TI DEMOKRASIA

Ditoy ngarud a sumrek ti dakkel nga akem ti Korte Suprema, wenno dagiti indibidual a mahistrado a mangbukbukel iti daytoy. Maipalagip a kadagiti immun-unan nga addang tapno mabaliwan ti Konstitusion, a kas koma iti petision ti PIRMA idi dekada 90 ken ti naudi, iti petision ni Raul Lambino idi 2006 para iti people’s initiative, impaisardeng nga agpada ti Korte Suprema dagitoy gapu ta awan ti pagbatbatayanda iti linteg.

Ken maipalagip pay a dakkel a banag ti panangikeddeng ti Korte iti legalidad ti saan a panagtimek ni Romulo Neri mainaig iti kontrobersia ti NBN-ZTE deal, banag a nangiddep ti isyu mainaig iti kadakkelan a pammabasolda a kurapsion iti agdama nga administrasion. Agasem no baliktad ti rimmuar a desision kadagitoy nga isyu, amangan no sabalin ti nagtarayan ti pakasaritaan ti republikatayo.

Nakatulong met ti pangngeddeng ti Korte a nangrikep iti kaso a plunder ni dati a Presidente Erap Estrada, wenno iti immun-una ditoy, ti panangipatalged ti Korte iti kinalehitimo ti administrasion ni Arroyo kalpasan ti People Power 2 idi 2001.

Adda met dagiti addang ti gobierno a binangenan ti Korte kas koma iti pannakaipakat ti MOA-AD a mangipapaay iti dakkel a sakup ti Mindanao kadagiti rebelde a Muslim para iti bukodda nga estado, ti pannakaibasura ti EO 464 wenno ti panangiparit dagiti opisial ti gobierno nga agatendar iti panagdengngeg iti Kongreso.

Makita ngarud ditoy ti kinapateg ti ania a desision ti Korte Suprema tapno matengngel ti ania man a riribuk, mairikep dagiti kontrobersial nga isyu iti politika, ken malapdan ti administrasion a mangisagmak ti republikatayo. Dakes man wenno naimbag dagitoy a desision ti Korte iti biang ti administrasion ken dagiti oposision, ti napateg agwaywayas ken nadalus ti kredibilidad ti hudikatura ken daytoy ita ti kangrunaan a mangpabpabileg iti demokrasiatayo.

Awan ngarud papananna ita no di ti agkamang dagiti pabor wenno madi iti cha-cha iti Korte Suprema tapno iti kasta, maammuan a mamimpinsan no agbatay met laeng iti Konstitusion ti ania man ga addangda mainaig itoy.

CONSTITUENT ASSEMBLY

Naiget ti panangkontra ti Senado wenno sumagmamano a sektor kas iti simbaan, estudiante ken dagiti negosiante iti resolusion nga agrikrikus iti Kamara. Babaen ti pagalagadan ti Kamara, rumbeng a maalada ti 178 a pirma manipud iti 238 a bilang dagiti kameng ti Kamara tapno maipatugawda ti bagbagida a kas constituent assembly, uray pay madi dagiti 23 nga agdama a situtugaw a senador. Ngem segun kadagiti senador, nalawag ti ibagbaga Konstitusion nga iti panangbukelda ti constituent assembly para iti rebision wenno enmienda ti Konstitusion, rumbeng a pagbutosan daytoy ti Kamara ken Senado iti agsina a panagbubutosda, saan ket a ti panagtipon dagiti butosda tapno magun-od ti mayoria a kas kiddawen ti probision ti linteg; kayatna a sawen, ti mayoria a butos iti kada sanga ti Kongreso ti kasapulan tapno maaprobaran ti ania man nga emienda iti Konstitusion.

Adu ti mangibagbaga nga iti pannakabaliw ti Konstitusion babaen ti Con-ass ken iti panagbalin ti gobierno a kas parliamentario manipud iti presidensial a sistemana iti agdama, mapalubosan ti Presidente a tumaray iti eleksion a kas pannakabagi ti probinsia a naggapuanna iti parliamento ti pagilian ket inton mangabak daytoy, isunto met laeng ti patudonen dagiti kaaliadona (nga isu met laeng dagiti agari-ari iti agdama a Kongreso) a kas Prime Minister. Ken gapu ta panggepda nga awan ti limitasion ti kapaut ti panagtakem ti Prime Minister, matungpalton ti arapaap ni Presidente Arroyo nga agbayag pay iti puestona.

Daytoy ken dadduma pay nga isyu nga adda pakainaigan ti aramid ken panggep ti liderato ti Malakanyang nga agtakem uray kalpasan ti 2010 dagiti rason no apay a napasnek ngarud ita a bambantayan dagiti adu a sektor ti mabalin a komposision ti Korte Suprema kalpasan ti panagretiro iti daytoy umay a tawen ti pito kadagiti 15 a kamengna. Mamatida ngamin nga asino man nga ipatugawto ti Presidente a kameng ti Korte ket dakkel ti akemna tapno masurot ti pagayatan ti Malakanyang.

Sakbay ngarud a madanon ti tawen ti eleksion, makuna nga aminton a mahistrado ket siuutangda iti Presidente ti pannakadutokda iti Korte (karaman ditoy ni Chief Justice Reynato Puno a nupay dinutokan daytoy ni Presidente Fidel Ramos a kas Justice idi 1993, ni Presidente Arroyo met ti nangdutok kenkuana a kas Chief Justice). Saan met a kayatna a sawen, a gapu ta dinutokan ti presidente ti maysa a mahistrado ket agtameden daytoy iti Malakanyang iti ania man nga oras. Ngem segun ti pammaliiw ni Fr. Joaquin Bernas, dean emeritus ti Ateneo School of Law, kaaduanna dagiti mahistrado ti agbutos iti maysa a legal nga isyu babaen ti kinapudnoda iti agturay a nakautanganda iti naimbag a nakem. Kasla naglaka man ngarud a mapugtuan ti pangngeddeng ti Korte babaen ti galad ken naggapuan a poder dagiti nakatugaw a mahistrado.

BANTAY KORTE SUPREMA

Kas pamaliiw met ti dadduma, kaaduan a napili ti Presidente nga agtugaw iti Korte, ket isu dagiti tattao a mabalin a makatulong kenkuana iti kayatna. Wen ta no agbataytayo kadagiti dadduma a dinutokanna iti Korte, mas a pinilina dagiti kameng ti gabinetena, kameng ti kaaliadona a partido, wenno abogado ti administrasionna, ngem iti asino ditan nga addaan met iti nadalus a rekord wenno saan a mapagduduaan ti integridadda iti hudikatura.

Idi ngarud Nobiembre 17, nabukel ti Bantay Korte Suprema (BKS) a bukbuklen dagiti kameng ti Integrated Bar of the Philippines (IBP), Philippine Association of Law Schools, Makati Business Club, UP College of Law, Transparency and Accountability Network ken ti Bantay Katarungan ni dati a Senate Presidente Jovito Salonga. Panggep ti grupo a bantayanda ti pannakapili dagiti baro a kameng ti Korte Suprema kalpasan ti panagretiro dagiti sumaganand a mahistrado: Ruben Reyes, Adolfo Azcuna, Dante Tinga, Consuelo Ynares-Santiago, Leonardo Quisumbing, Minita Chico-Nazario ken Alicia Martinez. Panggep ti grupo a mangiwaras iti impormasion mainaig ti gapuanan ti asino man a mainominar iti puesto iti kasta maisiksikanda (no manok koma a para pallot) a nasayaat ti kababalin daytoy.

Nangidatag ngarud ti grupo kadagiti rekomendasionda iti Judicial Bar Council (JBC), ti napusgan a mangpili kadagiti listaan a pagpilian ti Presidente iti dutokanna a kameng ti Korte Suprema, tapno mapili dagiti rumbeng a tao iti puesto. Buklen ti agdama a JBC ti uppat a regular a kameng a pakairamanan ti pannakabagi ti IBP, maysa a propesor iti abogasia, retirado a kameng ti Korte, ken pannakabagi ti pribado a sektor. Kameng met ditoy a kas ex-officio dagiti pannakabagi ti Senado, Kamara, ken Justice department.

Maysa kadagiti rekomendasion ti BKS ti panangiruarda iti publiko ti pannagna ti panangpilida kadagiti kandidato, kas koma iti pananginterbiu ti JBC kadagiti nominado ken ti open voting, wenno ti panangilanad ti kada kameng ti JBC no asino ti imbutosna kadagiti nominado (ti umuna a tallo a kangatuan iti butos ti mairaman iti short list wenno listaan a pagpilian laeng ti Presidente). Ken nangruna a panggep daytoy a pungtilen ti ania man nga impluwensia ti politika iti panangpilida kadagiti ibaonda iti Korte.

Kinapudnona, daytoy ita ti sursuroten ti JBC a panagpili kadagiti nominado para iti puesto a mabakante ni Justice Reyes inton Enero 3, 2009. Gapu iti baro a proseso, saan ngarud a nakalusot iti naiget a pagalagadan ti nominasion dagiti mapapati a nadekket iti administrasion nga addaan iti kaso a nakaidarumandada iti korte.

Ala, napintas ti turturongen ti panangpilida iti baro a mahistrado. Ken rumbeng laeng a dida tagibassiten daytoy a proseso. Nabileg ti akem ti hudikatura, ta palubosanna saan laeng a ti pannakapabileg ti gobierno, no di pay ket ti pannakaipatugaw ti maysa a managimbubukod nga agturay. Ta kas ‘tay kunada, ti kinamanagwaywayas dagiti mahistrado nga agdesision iti nainsiriban ken nainkalintegan a wagas ti kapatgan a mapaspasamak ti maysa a sibibiag a demokrasia.

Kasapulan ngarud ti pannakiraman dagiti umili iti daytoy a proseso iti hudikatura. Ken kangrunaanna unay, ti pannakiramanda kadagiti panaggaraw tapno malapdan ti sibubukel nga addang ti ania man a grupo a mangyatiddog ti termino ti presidente ken dagiti politiko a naagum iti turay.

(Basaen iti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 22, 2008.)

siak ni tatangko

... idi. no kasta a pilitennak
ti maestrak nga ibuksilan
ti ania man a naadalko
iti klasena, ibuksilak ti bagik
a kas maestro
nga adu ti ammona.
siak ni tatangko, kunak

idi. no kasta a mapikarak
iti tuso ken nasutil a kaadalak
kayatko a lapigosen
ken bugkawan
tapno dinanton uliten
agingga nga agdennakami.
siak ni tatangko, kunak

idi. no kasta a pagbuongan ti ulok
ti kaawan ti igatangko
kadagiti kasapulak
iti panagkolehiok,
a kas met iti pamiliami
a makurkurangan iti gastosen.
siak ni tatangko, kunak

idi. no kasta a mairaremak
iti ania a bisio, yuldagko ti agkidem,
inton agriingak, kunaekto nga agimukat:
maysa manen nga aldaw
a gagangay iti taray ti di met
gagangay a biag.
siak ni tatangko, kunak

ita. no kasta nga ilutuak dagiti annakko
iti paggugustoda a makan,
punasak ti murkatda iti lamisaan,
basaak ida iti storybook iti iddada;
ken no kasta a yuldagkon
nga agkidem iti iddak
ulit-ulitek a yeb-ebkas iti kaunggak:
akmek a naimbag ti pagrebbengak.

(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 15, 2008.)

‘KUAM DIAY BALAY, 'KUAK DIAY SARUSAR!

ITI biangtayo a Kristiano, pudno nga awan ti diborsio iti pagilian a kas legal a pamuspusan tapno mawaswas ti kasar (mapalubosan dagiti Muslim a Filipino nga agdiborsio, kas sagudayen ti Code of Muslim Personal Laws of the Philippines). Babaen ti Family Code, tallo laeng dagiti wagas tapno mabaliwan ti estado ti kasar dagiti agassawa iti panagbiagda: legal separation, declaration of nullity ken annulment.

Ti legal separation ket isu ti panangipalubos ti korte iti panagsina dagiti agassawa ngem paritanna dagitoy a makikasar iti sabali. Sangapulo laeng dagiti aramid ken situasion a nailanad iti linteg a kas pagbatayan iti legal separation, kas koma iti panangliput iti asawa, makadadael a bisio kas iti arak ken droga, ken panangpanaw iti asawa iti saan a nalawag a rason iti nasurok a maysa a tawen.

Nupay agpada a mangwaswas ti matrimonio ti panggep ti declaration of nullity ken ti annulment, adda pagdumaan dagitoy iti imatang ti korte. No declaration of nullity ti maidatag a petision, kayatna a sawen, awan ti bileg ti matrimonio sipud pay idi punganay wenno manipud pay iti kaaldawan ti seremonia ti kasar. Maibaga nga awan ti bileg ti kasar no awan ti uray maysa kadagiti napapateg a ramen ti kasar, kas koma iti edad, wenno nababba ngem 18 dagiti nagkasar, uray adda pammalubos dagiti nagannak; estado ti nagkasar, kas koma no legal a sikakasar ti maysa iti sabali; wenno ti pammalubos ti maysa a partido, kas koma no naallilaw daytoy, kas paneknekan ti korte, nga awan ti saykolohikal a kabaelan ti nangikasar kenkuana a mangakem ti pagrebbenganna a kas asawa.

Iti biang ti annulment, ibagbagana ditoy nga adda kasar a napasamak, ngem depektibo laeng daytoy, isu a kasapulan a waswasen met ti korte daytoy. Kalpasan ti annulment, maisubli kadagiti agassawa ti dati nga estadoda a kas balasang ken baro manen. Masansan a rason kadagiti adu a kaso ti annulment iti kaawan ti simbeng ti panunot ti maysa kadakuada, pananglimlimo wenno panangilemmeng ti kinapudno a kas koma no homoseksual wenno adda kasona a kriminal ti maysa, tapno magun-od ti pammalubos iti kasar, ken ti nakaro a sakit a saanen a maagasan a makaapekto iti kabaelanna a mangakem ti pagrebbenganna, kas koma iti kabaelanna iti seks. Ti annulment ti ibagbagada ngarud a diborsio iti sabali a nagan, iti biang dagiti Filipino.

LIVE-IN LAENGEN?

Ngem iti laksid ti kaadda ti probision iti legal separation, kaaduanna kadagiti agassawa, aglalo dagiti marigrigat wenno awan ti ammona iti linteg ti mangituloy iti panagsinada wenno mapilitan a makisina iti maysa a partido a saanen nga aglasat iti legal ken naurnos a patangan. Pagangayanna, no bilang ta kayatda iti mangala iti baro a kapungan, mapnekdan iti live-in, iti kasta maliklikanda ti komplikasion iti kasar ken ‘tay agbannog ken aggastos pay a dumatag iti korte mainaig itoy. Ngem ti pudno, dagiti tallo a legal a wagas iti panagsina dagiti agassawa ket ad-adda a pabor laeng kadagiti babaknang, ta umuna, isuda laeng ti makabael nga agbayad iti abogado wenno iti magastos iti pannakataming ti petision iti korte, ken maikadua, mapilitan laeng a dumatag iti korte dagiti partido no dadakkel a sanikua ti maapektaran.

Kaaduanna ngarud a dagiti marigrigat ti sikakapet iti narikut a relasion. Uray arigna agkaradapen ni misis iti nakaro a panangkabkabil kenkuana ti asawana, ikidkidemna lattan ti makikakaidda kenkuana. Adda met dagiti agib-ibtur para laeng kadagiti annakda.

Umad-adu ngaruden dagiti asmang nga aglive-in laengen ngem ‘tay agkasar iti simbaan wenno iti hues, ta kas kunada, nalaklaka ti rummuar no kasapulan. Pagsayaatanna, ibilbilang ti linteg dagiti agdendenna a saan a sikakasar wenno live-in (common-law marriages) a kas asmang nga addaan met kadagiti legal a karbengan, kas koma iti karbengan iti nagsugponanda a sanikua ken dagiti annakda no adda. Ngem nupay kasta, sabalin a patangan no ti maysa wenno dagiti dua a partido, ket sikakasarda pay laeng kadagiti dati nga assawada; ta no kasta ti mapasamak, awan ti karbenganda iti linteg a kas agassawa.

Saan ngaruden a nakakaskasdaaw no apay a bumabbaba ti bilang dagiti agkaskasar a Filipino kadagitoy a panawen. Kas pagarigan, idi 2004, bimmaba iti 1.9 porsiento iti bilang dagiti nagkasar iti simbaan wenno sibil, manipud idi 2003, segun iti National Statistics Office.

Madandanagan met ti gobierno gapu iti kaadun dagiti agkamkamang iti korte para iti annulment dagiti kasarda. Segun iti opisina ti Solicitor General, 7,753 ti nailista a kaso ti annulment iti korte idi 2007, wenno nangatngato ngem iti 7,138 a nailista idi 2006. Ket nasurok a 7,000 metten ti kaso iti daytoy a tawen manipud Enero agingga iti Setiembre. Ken kaaduanna kadagiti petision ti aggapu kadagiti asmang nga agedad 21 agingga iti 25, wenno kadagiti nagdenna iti uppat agingga iti lima a tawen laeng.

Segun ken ni Solicitor General Agnes Devanadera, mabalin a resulta daytoy iti nalaka wenno nalukayen a panangawat ti gimong kadagiti agsisina nga agassawa, wenno dagiti inna a saan a naasawaan, wenno dagiti abandonado nga ina wenno ama iti pamilia.

NALAKA TI MAKALUSOT

Ngem makuna ketdi a maanagen iti kaaduanna a Filipino, aglalo dagiti nakaadal, dagiti karbenganda iti kasar. Gapu ta saan ngarud nga ipalubos ti gobierno ti diborsio, ti laeng annulment ti maysa a makitada a nadaras a solusion tapno mawaswas dayta nakabaludanda a kasar. Dakkel ti maitulong ti nasiglat nga abogado a maala ti kayat a makisina iti kasona nga annulment. Ken dakkel a banag ti pannakitulong met ti kalabanna a partido (ti dati nga asawana) tapno mapadaras ti kaso ken maalanas amin a susikda iti hues pay laeng.

Kaaduanna dagiti kaso ti annulement iti saan a nakagteng ti Korte Suprema, kayatna a sawen, napnek ti agsumbangir a partido iti pangngeddeng ti korte, isu nga awanen ti nangyuli pay iti apela iti nangatngato a korte a mabalin a pakabalinsuekan pay ti immuna a desision. Idinto nga iti biang ti OSG, adda met karbengan daytoy a saan nga agapela no la ketdi mapnek daytoy nga awan ti napasamak a panagkukumplot dagiti partido tapno maalada laeng ti kaykayatda.

Maipalagip pay nga itay napan a tawen, sinuspende ni Chief Justice Reynato Puno ti maysa nga RTC judge iti Cebu gapu iti adu ken dinadaras a panangipapaayna iti annulment kadagiti agassawa a dumatag iti iggemna a korte. Ti kaso a kadawyan a maileppas iti makatawen wenno nasursurok ket leppasenna laeng daytoy iti makabulan. Malaksid pay a panarasan ti pamay-anna ta uray awan ti ipatulodna a summon kadagiti partido, kednganna lattan ti kaso babaen laeng ti disposition wenno sworn statements manipud iti agkalaban a partido.

Malaksid iti panangpungtil ti Korte Suprema iti panagabuso dagiti hues mainaig kadagiti kaso iti annulment, kinasapulan pay ti OSG ti tulong ti simbaan tapno iti kasta itultuloyda latta nga ipasagepsep a nasayaat ti kinasagrado ti kasar kadagiti sumrek iti daytoy nga estado. Masapul ngamin a biangan ti gobierno ti kinasagrado ti kasar ta paset daytoy ti ibilbilin ti Konstitusion a salakniban koma ti estado ti kinasagrado ti matrimonio a serken ti tunggal umili. Ket gapu ta napateg ti pamilia iti panangbukel iti nadur-as ken nabileg a pagilian, kasapulan ngarud a salaknibanna ti kasar a kas pundasion ti naurnos a pamilia.

Panggep ita ti simbaan ti makipatang iti Kongreso tapno mangaramid daytoy iti linteg a mangingato iti edad dagiti mayat nga agkasar. Iti agdama, 18 ti legal nga edad iti panagasawa. No adda iti tawen 18 agingga iti 21, kasapulan daytoy ti naisurat a pammalubos manipud kadagiti nagannak wenno agay-aywan (legal guardian).

Mamati dagiti obispo a maysa a dakkel a rason ti panagsisina dagiti agassawa ti kinaubingda wenno kaawan pay laeng ti nalawag nga ammoda iti serkenda a relasion. Segun ken ni Archbishop Oscar Cruz, chairman ti CBCP National Appellate Matrimonial Tribunal, rumbeng a maanag dagiti mayat nga agkasar a saan a simple a relasion ti serkenda ta kasapulan ditoy ti adu a responsibilidad nga agbatay iti pisikal, emosional ken espiritual a panagsagana iti bagbagida.

KASAPULANEN ITI DIBORSIO?

Natangken ngarud ti simbaan iti panangkontrada iti panggep dagiti sumagmano a kameng ti Kongreso a pagbalinen a legal iti diborsio iti pagilian. No iti biang ti gobierno, agingga nga awan ti pagbatayanna a linteg ti diborsio, iparitna ti pannakaipakat daytoy iti pagilian.

Itay napan a bulan, nagkaykaysa ti sumagmamano a kameng ti Kamara a nangiduron iti gakat a mamagbalin a legal ti diborsio iti Filipinas. Adun dagiti immun-una a gakat tapno agbalin a legal ti diborsio, kas iti maysa nga impila ni Gabriela Rep. Lisa Maza idi 2005, ken ti Senate Bill No. 782 nga impila met ni Sen. Rodolfo Biazon idi 2001. Ngem awan ti nakalusot kadagitoy. Isu nga iti agdama a Kongreso, indatag manen ni Maza ti gakatna, ti House Bill 3461, tapno agbalinen a legal ti diborsio, ket ita a gundaway agparparang nga ad-adu dagiti kameng ti Senado a mayat iti diborsio.

Kangrunaan a rason dagiti pabor iti diborsio ti pannakaipaay ti naan-anay a karbengan iti agsumbangir a partido no kasta nga agsinada. Kayatna a sawen, awanen ti adu a pagrikusan pay ti kaso, ta no mayat la ketdin dagiti agassawa a waswasen ti kasarda, mammaminsanen daytoy a mataming karamanen ti panagbingay dagiti sanikua dagiti agassawa, wenno ti rumbeng a maipaay a suporta ti lalaki iti asawana. Ken maysa, uray pay awan ti diborsio iti pagilian, adu latta met ti mayat iti annulment, a no ar-arigen, kapada met laeng kano daytoy iti panggep ti diborsio. Adda pay agkuna a no pudno met laeng a padapada ti linteg kadagiti amin nga umili, apay a dida palubosan met dagiti Kristiano nga agdiborsio idinto a pinalubusanda dagiti Muslim a maaddaan iti kastoy a karbengan?

Natural nga agsadag met iti rason ti moralidad ti ibagbaga dagiti kontra iti diborsio, nangruna ti simbaan.

Ngem kas itay kunadan, addaan ti tunggal tao iti bukod a pagannurotan iti moralidad, ngem uray pay daytoy, agbaliw iti panaglabas ti panawen. No maminsan naiget nga agbatay daytoy iti utek ti tao wenno iti bukodna a pananganag ti lubongna, a no maminsan, saanen a magaw-at ti simbaan, wenno ti kiddawen ti situasion. Kasta met ti legalidad. Babaen laeng ti babassit a kur-it iti papel dagiti agpampanday iti linteg, mabalin a mabaliwan ti maysa a pagannurotan, uray pay ‘tay makuna a mangsalsalaknib iti pagimbagan ti kasar ken pamilia.

Napateg ngarud nga iti ania man a panagbalbaliw, rumbeng a kasapulan daytoy iti agdama a kasasadtayo, ken maipangpangruna latta koma ti pagasayaatan ti sapasap.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 8, 2008.)

ANIA, ATANUD? SAANKAMIN A TAGA-SIUDAD!

SAAN la gayam a ti presio ti gasolina, uray pay iti bilang dagiti siudad, adda rollbackna! Mano la a pannaturog ti mapalabas, 136 ti bilang dagiti siudad ti pagilian, ita 120 laengen.

Ngem imbes a makasalibukag ti damag a kas iti rollback iti presio ti gasolina, makapaladingit ketdi ti pannakaibabawi ti kinasiudad dagiti naagapad a siudad, kangrunaanna kadagiti apektado a lugar. Ta no kaano pay a nakaawaten dagiti 16 a kabarbaro a siudad iti dakkel a bingay manipud iti pondo ti gobierno, ken naisaganan ti bukodda a balabala iti panagdur-as, naibabawi ketdin kadakuada daytoy a prebilihio. Kayatna a sawen, agsublida met laeng iti nababbaba nga estadoda a kas ili. Balitok nga iggemdan, nagbalin ketdin a bato!

Babaen ti desision ti Korte Suprema a naipaulog itay laeng Nobiembre 18, awan ti bileg wenno salloy ti tunggal linteg a nangital-o a kas siudad kadagiti sumaganad: Baybay (Leyte), Bogo, Naga ken Carcar (Cebu), Catbalogan (Samar), Tandag (Surigao del Sur), Borongan (Eastern Samar), Tayabas (Quezon), Lamitan (Basilan), Tabuk (Kalinga), Bayugan (Agusan del Sur), Batac (Ilocos Norte), Mati (Davao Oriental), Guihulngan (Negros Oriental), Cabadbaran (Agusan del Norte), ken El Salvador (Misamis Oriental).

Uray dagiti agad-adal iti umuna a tukad ti abogasia, nalaka laeng a makitada ti ‘yan ti parikut ken maipadtoda ti mapasamak: Awan ti pagbatbatayanna iti linteg ti panagbalin a siudad dagiti 16 nga ili, ngarud rumbeng a maibabawi ti panagbalin dagitoy a siudad. No apay ketdi a dagiti agpanpanday-linteg, a kaaduanna ti agkakasiglat met nga abogado, pulos a dida maanaag a no sumiasi iti Konstitusion ti linteg a pandayenda, uray kasano ti kasayaat ti panggep dayta a linteg, awan ti papananna no di ti pagbasuraan wenno maiwalin daytoy a kas naisurat laeng iti gagangay a papel.

SAAN A KONSTITUSIONAL

Segun iti Korte Suprema, linabsing dagiti agsasabali a linteg a namagbalin a siudad idi napan a tawen kadagiti 16 nga ili iti ibagbaga ti Seksion 10, Artikulo X ti Konstitusion. Babaen daytoy a probision, maiparparit ti pannakapartuat, pannakabingay, panagtipon, pannakawaswas wenno pannakabaliw ti sakup ti maysa a probinsia, siudad, ili wenno barangay a saan nga agbatay iti Local Government Code (LGC), ken rumbeng nga anamongan daytoy ti kaaduanna a botante kadagiti lugar a direkta a maapektaran babaen ti maysa a plebisito. Inggunamgunam ngarud ti Korte Suprema a kitaen koma dagiti agpampanday-linteg daytoy: ti naiget a panangibilbilin ti Konstitusion iti Kongreso a mangaramid kadagiti pagalagadan para iti pannakapartuat kadagiti siudad babaen ti panagsadagda iti LGC, saan ket nga iti babaen ti ania man a linteg a parnuayenda.

Nalawag ngarud a rumbeng nga agbatay iti LGC ti ania man a linteg a mangparnuay ti maysa a siudad. Babaen ti Seksion 450 ti LGC, maital-o laeng a kas siudad ti maysa nga ili (wenno ummong dagiti barangay) no addaan daytoy iti mapaspastrek a saan a nababbaba ngem iti P20 milion iti kada tawen, ken rumbeng nga adda agdedekket wenno agiinnasideg a teritorio a saan a nababbaba ngem 100 kilometro kuadrado ti kalawana, ken populasion a di nababbaba ngem 150,000. Ngem babaen ti Republic Act 9009 a pinirmaan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idi 2001, naingatngato iti P100 milion ti minimum income requirement. Iti sabali a pannao, no kayat ti maysa nga ili ti agbalin a siudad, masapul a makapaspastrek daytoy iti di nakurkurang ngem P100 milion iti kada tawen.

Ay, no kasta, narigrigaten a magaw-at dayta a pagrukodan iti mapastrek dagiti ili a mayat nga agbalin a siudad? Nagbiddutka, Atanud, ta nangaramid iti pamuspusan dagiti diputado.
Kalpasan ti pannakaipakat ti RA 9009, nangidatag ti Kamara iti maysa a resolusion a mangilaklaksid ti sumagmamano nga ili, a pakairamanan dagiti 16 a “dati a siudad,” iti dayta kasapulan a P100 milion a tinawen a mapastrek. Ngem di inanamongan daytoy ti Senado. Babaen ti singasing ni Sen. Aquilino Pimentel Jr. kadagiti kameng ti Kamara, dagdagus a nangesponsor dagitoy iti agsasabali a gakat a linteg tapno maital-o dagiti 16 nga ili a kas siudad.

Ken gapu ta saan a naragpat dagiti nasao nga ili iti P100 milion a tinawen a mapstrek, inlanad ngarud dagiti esponsor iti tunggal gakat a mailaksid dagitoy iti pagalagadan ti linteg—a simiasi iti kayat ni Senador Pimentel a mapasamak. Sakbay nga agserra ti 2006, inaprobaran ti Kamara dagiti gakat, ken idi Pebrero 2007, inanamongan met laeng daytoy ti Senado, malaksid iti maysa a gakat a naaprobaran kalpasan ti uppat a bulan. Saan ketdi a pinirmaan dagitoy ti Presidente, ngem kas sagudayen ti linteg, agbalin a linteg ti maysa a gakat uray awan ti aksion ti presidente no lumbes iti 30 nga aldaw kalpasan a mayawat kenkuana daytoy tapno mapirmaan.

BIMMASSIT A BINGAY

Nagsasaruno ngarud itay napan a tawen a napatalgedan dagiti nasao a linteg babaen ti agiinnadayo a plebisito kadagiti maseknan a lugar. Kabayatanna, nangidatag a dagus iti petision ti League of Cities of the Philippines (LCP) ken sumagmamano a probinsia a mangibagbaga a saan laeng a linabsing dagiti linteg a nangital-o dagiti siudad ti LGC ken ti Konstitusion, no di pay ti “equal protection clause” ti Konstitusion (Sek. 1, Art. III) wenno ti probision a mangipapaay iti padapada a karbengan ken proteksion iti linteg dagiti agpapada a banag. Kayatna a sawen, no mapalubosan dagitoy 16 nga ili a manglayaw ti pagalagadan ti linteg, apay a saan met a mapalubosan dagiti dadduma nga ili, nga ad-addanto ket ngarud a dakes ti ibungana iti pagilian, ta aglulumbanton dagiti ili nga agbalin a siudad. Ken kangrunaanna, dimmatag dagiti petisioner iti Korte tapno salaknibanda ti interesda a kas siudad. Segun iti LCP, bimmassit ti bingay dagiti kamengda iti Internal Revenue Allotment (IRA) manipud iti nasional a gobierno gapu iti pannakaital-o dagiti 16 nga ili a siudad. Ti IRA ti kangrunaan a pagubbogan ti pagbiagan dagiti lokal a gobierno, ket aggapu daytoy iti bingay ti tunggal maysa kadakuada iti masingir a buis ti nasional a gobierno babaen ti sumaganad a panagbibingay: probinsia, 23%; siudad, 23%; munisipalidad, 34%; ken barangay, 20%.

Kayatna a sawen, no adu ti kameng, umad-adu ti agbibingay, ngarud bumasbassit ti bingay ti tunggal maysa. Kas pagarigan laengen ti napasamak kadagiti dadakkel a siudad ti pagilian, kas iti siudad ti Davao a P69 milion laengen ti naawatna manipud iti P263.5 milion. Iti suma total, mapan a P40 milion ti pukaw ti kaaduanna a siudad iti bingayda ti IRA iti daytoy a tawen. Ngem lalo a nakakaasi dagiti babassit a siudad nga agsadsadag la unay iti IRA gapu iti kabassit met a mapastrek iti lugarda, ken kaaduanna kadagitoy, kas iti siudad ti Iligan, a napilitan a nagikkat kadagiti empleadona ta awan metten ti makaanay a pagpasueldona kadakuada ta naisardeng metten dagiti dadduma a proyekto nga isaysayangkatda gapu iti kaugoten ti pagtaudan ti pundo.
Idinto a dagiti 16 a siudad, aglaplapusanan ti idadakkel ti bingayda iti IRA. Kas pagarigan, ti Catbalogan nga umaw-awat laeng iti P77 milion a bingayna iti IRA idi maysa pay laeng nga ili, nakaawat daytoy iti P241 iti daytoy a tawen. Idinto a P218 milion met ti nainayon iti IRA ti Lamitan manipud iti P80 million a dati a maaw-awatna a kas maysa nga ili.

Segun iti liderato ti LCP, awan met dakesna kadakuada no adda dagiti maparnuay a siudad, ngem rumbeng koma a masurot dagiti pagalagadan a kas sagudayen ti linteg. Ket no adda man mapabasol iti dakes no di man nakababain a napagteng dagiti 16 a “balik-bayan,” gapu daytoy iti panangbalikungkong dagiti pannakabagida iti Kamara ti pagalagadan, wenno ti pananglaktawda iti linteg tapno magun-odda laeng ti kayatda. Dagiti immun-una a nagbalin a siudad ngem kadakuada, naguray dagitoy iti napaut ken nagtrabahoda a nasayaat tapno magun-odda ti kiasapulan a kadakkel ti mapastrek iti tinawen nga impalek ti linteg tapno makapagbalinda a siudad.

ASINO TI NAAGUM?
Kasla rumrummuar ngarud nga agbibisin dagitoy nga ili nga agbalin met a siudad. Ita, ibagbaga ni Rep. Eduardo Gullas ti Cebu, kangrunaan nga autor ti awanen ti ngipenna a linteg a namagbalin a siudad iti Naga ken Carcar, a kinaagum kano ti nangiduron iti LCP tapno idatagda ti petision iti Korte Suprema, ta, segun kenkuana, kayat kano laeng a bukodan dagiti kameng ti LCP ti dakkel a bingay ti IRA, wenno saanda kayat ti agparaman. Ngem saan kadi nga ad-adda a kinaagum ti bumingay iti maysa a grasia nga awan ti karbenganna iti daytoy, wenno ti mangibaddek iti linteg tapno makaawid iti dakkel a pundo?

Agpayso, dakkel ti napukaw a pundo nga aggapu iti IRA dagiti 16 a naibabawi a siudad, malaksid pay a maapektaran dagiti addangda tapno makaawisda kadagiti kapitalista nga agpuonan kadagiti nadumaduma a proyekto iti sakupda. Ti laengen Batac, kas pagarigan, a nakagastosen, no di man nakailatangen daytoy para kadagiti proyektona nga impraestruktura manipud iti naawidna a P175 milion iti daytoy a tawen a kas siudad. Ngem gapu iti desision ti Korte Suprema, mabalin nga agsubli met laeng iti dati a P55 milion ti bingayna iti IRA a kas ili.

Ngem saan laeng a dagitoy a lokal a gobierno ti napukawan, ta dakkel met ti nagastos ti gobierno a nangisayangkat ti 16 a plebisito kadagitoy tapno agbalinda a siudad. Ken ti pagdaksanna pay, napartuat ti susik kadagiti siudad ken sumagmamano nga ili maipanggep iti isyu a rumbeng koma a saanen a mapalubosan a mapasamak kadagitoy a panawen a kasapulan unay ti panagkaykaysa dagiti lokal a gobierno para iti pagimbagan ti pagilian.

SAAN PAY A NALPAS TI AMIN

Panggep dagiti 16 a naibabawi a siudad a mangidatag iti “motion for reconsideration,” ngem kas iti adun a padastayo iti Korte Suprema, kasla sumrek iti abut ti dagum ti posibilidad a balinsueken ti Korte ti bagbagina wenno ibabawi ti nalpasnan a naikeddeng.

Ngem uray no kasta, saan pay met a nalpas ti amin kadakuada. Imbes a babalawenda ngarud ti LCP, wenno ti Korte Suprema, rumbeng ketdi nga irugidan ti agtrabaho a nasayaat—ipapatida ti agsingir iti buis iti masakupanda, ti aginut, ken liklikan koma dagiti opisial ti agibolsa iti pirak ti gobierno, iti kasta, amin a maalikumkomda a pundo ket maitupak iti tinawen a mapastrek ti gobierno. No kastoy ti mapasamak, awan duadua a maragpatdanto met laeng dagiti pagrukodan iti panagbalin a siudad, ken awan ti dakesna no irugida manen a gun-oden dagiti arapaapda.

Kas itay kunadan, nasaysayaat wenno nadaydayaw ti umawat iti parabur babaen ti legal a wagas. Agserbi koma ngarud daytoy a leksion kadagiti agpampanday-linteg, kadagiti mayor, ken uray pay iti agdama nga administrasion a maatap a nangnangruna a mangdurdurog iti saan a napintas nga addang a apanagpaadu iti bilang dagiti siudad wenno probinsia iti pagilian, uray pay malabsing ti Konstitusion.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 1, 2008.)