ANIA TI MASAKBAYAN TI PAGIWARNAK?

ITI bumilbileg a panagturay ti Internet ken adu pay a kabaruan a ramit iti komunikasion, kas iti selpon, iti inaldaw a panagbiagtayo, adda kadi pay panagaduna ti agbasa kadagiti pagiwarnak wenno magasin? No mabuyatayo met ti damag iti telebision, kas pagarigan iti kaudian a balligi ni Manny Pacquiao iti boksing, wenno kadagiti adu nga online news iti Internet, apay koma a gumatangtayo iti pagiwarnak gapu iti dayta?

Ngem no adu latta met ti gimmatang iti pagiwarnak kalpasan ti laban ni Pacquiao, gapu ta adu ti mayat a mangnanam iti daytoy a balligitayo metten a Filipino, ken aggagar a mangammo no ania ti naliwayantayo a napasamak wenno ania ti sumaruno nga addang ti idaydayawtayo a boksingero. Ngem maysa laeng a naisangsangayan nga aldaw dayta para kadagiti aglaklako iti pagiwarnak.

Ta iti pudno a mapaspasamak kas makita kadagiti agduduma a surbey, ad-adu nga amang ti agbuya iti telebision tapno makakalapda kadagiti sadiwa a damag ngem ti mangukrad kadagiti pagiwarnak. Libre ti telebision idinto nga aggastosda iti agingga iti P20 no broadsheet, ken P10 no tabloid.

Gapu ta bumasbassit ngaruden ti bilang dagiti agbasa iti pagiwarnak, bumaba metten ti sirkulasion. Napakaparo pay ditoy ti dumakdakkel a magastos iti imprenta. Saan ngaruden a nakakaskasdaaw no adda dagiti pagiwarnak wenno media entity nga agkamang iti Internet para iti online a bersion kadagiti linaon iti pagiwarnakda wenno magasin, iti kasta adda latta maaawidda a regular nga agbasbasa ken nayon a ganansia.

Idi ngarud Pebrero 2007, inkupinen ti pabliser ti Newsbreak ti ipabpablaakna a magasin tapno ipamaysana laengen iti online a bersion daytoy, gapu iti ayatda metten nga agbalin nga interaktibo ti pannakaibunong dagiti impormasion. Di met agpaudi dagiti dadakkel a pagiwarnak kas iti Manila Bulletin, Philippine Daily Inquirer ken Philippine Star a nangirubbuat ti bukodda nga online a bersion iti kasta agtultuloy a maawidda dagiti regular nga agbasbasa, nga awan ti panangikupinda iti pagiwarnak.

Gapu iti awan sarday a pannakapabaro ti teknolohia mainaig iti impormasion, umad-adu metten ti makabael nga agaramat iti Internet para kadagiti agduduma a kasapulanda iti inaldaw, kas iti panagkalap iti damag. Iti napalabas a tallo a tawen, agtultuloy ti panagadu dagiti agus-usar iti Internet. Iti surbey ti Nielsen Media ken Yahoo itay napan a tawen, mapan a 28.3 a porsiento iti populasiontayo ti agar-aramaten iti Internet. Wen, ta umad-adun dagiti pagtaengan ti nagpakabiten iti linia ti Internet ken dagiti maluktan nga Internet café wenno pagupaan iti kompiuter, saan laeng kadagiti dadakkel a siudad, no di pay ket kadagiti nasulinek ken nakurapay a probinsia.

Ti ngarud panagdakkel ti bilang ti agus-usar iti Internet iti makaigapu no apay a bimmassit metten ti bilang dagiti agbasbasa iti pagiwarnak ken magasin. Ad-adun ti orasda, nangruna dagiti ubbing, nga ag-Internet ngem iti agbasa iti pagiwarnak. Iti isu met laeng a surbey, bimmaba iti 15 manipud iti 20 a porsiento ti bilang dagiti agbasbasa iti pagiwarnak, idinto a 7 manipud iti 18 a porsiento met iti magasin.

Ngem no agbataytayo iti resulta iti surbey nga intuyang ti Synovate, maysa a market research firm, a rimmuar iti katengngaan daytoy a tawen, adda rason tapno nasanikar latta a kumidag dagiti pagiwarnak. Manipud iti 8,000 a napagsaludsodan nga aggaup iti nadumaduma a paset ti pagilian, 56 a porsiento kadagitoy ti nangibaga nga ad-adda a basaenda dagiti anunsio kadagiti maimalmaldit a pagiwarnak ngem iti sadino latta ditan a pagtaudan ti impormasion a kas iti Internet. Kayatna a sawen, adda latta dakkel a rason dagiti pabliser a mangawis kadagiti anunsiante a mangikabil dagiti anunsioda kadagiti pagiwarnakda. No adu ti anunsio, dakdakkel ti mapastrekan dagiti pagiwarnak, ket naregregta no kua ti pannakaiwaras dagiti impormasion.

Ken kasungani iti resulta iti immun-una a surbey ti Nielsen Media ken Yahoo, positibo ketdi ti nakalapda a sungbat kadagiti napagsaludsodan. Mapan a 34 a porsiento kadakuada ti nangibaga nga agbasbasada iti pagiwarnak iti inaldaw, ken 32 a porsiento kadagiti magasin.

No agbataytayo ngarud iti surbey, adayo a mapasamak ditoy ti napasamak kadagiti pagiwarnak iti Estados Unidos. Segun iti Washington Post, kababaanen iti uneg ti pito a dekada ti panagsuek ti sirkulasion wenno bilang kadagiti mailako a pagiwarnak. Segun ken ni Alan D. Mutter, dati a journalist ken executive iti maysa a telebision, 13 a porsiento laengen, wenno 39 a milion nga Amerikano ti agbasbasa iti pagiwarnak iti inaldaw; idinto nga idi 1940, umabot daytoy iti 31 a porsiento. Agpayso a dumakdakkel ti bilang dagiti agbasbasa kadagiti online news, ngem kaskasdi a di maaluadan dagiti dadduma nga ikupin dagiti pagiwarnakda. Saan met ngamin a kasta ti kadakkelna ti maawidda nga anunsio tapno makaganansiada iti dakkel. Libre ngamin dagiti maiparang a damag iti Internet idinto a no diario koma, adda bayadan dagiti mayat nga agbasa.

Patien ngarud ni Mark Day, media commentator iti maysa a pagiwarnak iti Australia, a ti panagbaba ti mapastrek dagiti pagiwarnak ket gapu iti panangipadawatda lattan iti rumbeng nga ipaayda iti publiko. Sakbay kano ngamin ti panawen ti Internet, urnosen a nasayaat dagiti agiwarwarnak dagiti damag iti wagas a mapnek dagiti agbasbasa sadanto ilako daytoy a kas maysa a pagiwarnak nga adda kredibilidadna. Ita ketdi, saanen a napateg ti naiget a pannakaisagana dagiti damag, ta iposteda lattan a libre dagiti impormasion iti Internet. Pinnartakan a mangiruar ti impormasion ti nagbalinen a patangan, saan ket ti kaadda ti kredebilidad dagitoy nga impormasion. Masansan a maud-udi a mapanunotda ti kinapudno (reliability) ken kredibilidad, ta iti ania man nga oras, mabalinda met nga ibabawi wenno rebisaren ti maiposte a damag.

Dayta met ngarud ti saan a kayat a tuladen dagiti editor ti People’s Daily iti Beijing, Tsina. Ammoda ti kinapateg kadagiti agbasbasa ti napudno a pannakaiparang kadagiti pasamak, ken ti interpretasion wenno panangamiris kadagitoy. Ta dayta kano ti kangrunaan a rason no apay a gumatang dagitoy iti pagiwarnak. Ipangpangruna ngarud dagiti editor ti mangiruar iti damag a kas iti rumbeng a pannakaiparangda—pudno, balanse, nasayaat ti pannakasuratna, a mayadayo unay iti kalidadna kadagiti sinsinan laeng ti pannakaisuratna. Gapu iti daytoy a prinsipioda, awan ti panagamakda a maapektaran ti bileg ti pagiwarnakda gapu iti nawarasen nga impluwensia ti Internet iti inaldaw a panagbiag dagiti Tsino.

Makitatayo ngarud ditoy a kaaduanna kadagiti pagiwarnak iti America ti nangkali iti bukodda a tanem gapu iti panangibuyatda iti atensionda iti Internet. Agpayso a no ag-online dagiti pagiwarnak, adda met mailakoda nga espasio iti website-da para kadagiti anunsio, ngem bassit laeng no maidilig daytoy iti mapastrekanda koma kadagiti anunsio iti pagiwarnakda. Dagiti ngarud dadakkel a pagiwarnak kas iti Chicago Tribune, LA Times ken Baltimore Sun, nga uray adda met bukodda a nasanikar nga online a bersion, ti nangipakaammon iti pannakabangkrapda, ken imparangarangda metten ditoy no kasano a matay ti maysa a pagiwarnak iti panawen ti krisis.

Segun ken ni Marites Dañguilan Vitug, editor-in-chief ti Newsbreak, nupay umad-adu latta ti online a publikasion wenno pagtaudan iti damag iti Internet, awan ti makitana a dakkel a rason tapno agngangabit metten ti kasasaad dagiti pagiwarnak iti Filipinas, kas iti mapaspasamak iti Estados Unidos. No maangsanen dagitoy a pagiwarnak, naunday pay a panawen ti urayentayo tapno mapasamak dayta, wenno mabalin a saan met laeng madanon dayta nga aldaw gapu ta mabati latta ti dakkel a porsiento dagiti Filipino a dina kayat nga isardeng ti hiligna nga agbasa iti pagiwarnak.

Segun ken ni Shiela Colonel, ti Philippine Center for Investigative Journalism, dua ti agtaltalinaed a kapanunotan maipapan iti panaglidem ti masakbayan dagiti pagiwarnak. Ti umuna, isu ti mangipadpadto ti ipapusayen ti pagiwarnak. Ti maikadua isu ti mamati a gapu iti galad ti pagiwarnak, kabaelan daytoy ti agbiag iti napaut iti laksid ti kaadun ti kalabanna iti merkado.

Para iti umuna a kapanunotan, nagkadua a kategoria ti pannakaiwalin ti pagiwarnak iti biagtayo. Umuna ditoy dagiti ramit, wenno ti kaadda dagiti kabaruan a kompiuter, selpon ken dagiti masasao a “new-generation gadget” a mangipapaay ti damag iti asino man, iti ania man nga oras ken sadino man a lugar. Ditoy a rimmuar ti termino a “paperless newspaper” wenno pagiwarnak a saanen nga agusar iti papel. Ti maikadua a kategoria, isu ti wagas ti pannakaibunong dagiti damag, wenno ti pannakabaliwen ti kaipapanan ti pudpudno a damag a kas makita kadagiti ordinario a pagiwarnak. Ta saanen a maipaay ti damag iti sibubukel a publiko no di ket ti personal a pagkasapulan ti makaawat iti daytoy. Kas pagarigan, kabaelamon a pilien dagiti damag a kayatmo a dumanon kenka babaen dagiti kabaruan a ramit nga iggemmo.

Ti maikadua a kapanunotan ket isu ti mangibagbaga nga agtalinaed latta ti kangrunaan a galad ti pagiwarnak. Isu daytoy iti kinapermanente wenno saanen a mabalin a mapukaw daytoy iti panagbiagtayo, ken ti kaadda ti dakdakkel nga akem ti pagiwarnak ngem ti agiwaras ti impormasion. Napaneknekanen ti bileg ti pagiwarnak a mangbaliw iti pakasaritaan iti ania man a pagilian ken iti ania man a panawen. Agtalinaed daytoy iti akemna a mangiwaras iti impormasion nga agbayag iti panunottayo, ken mangriing iti rikna, a makadanon iti ania a lugar nga awan ti sawsawirna, uray kadagiti paggugubatan. Maaramat latta ti pagiwarnak a kas eksperto ken kangrunaan a pagtaudan ti impormasion, a kas kadagiti libro. Agpayso a narigat ti biag dagiti pagiwarnak kadagitoy a panawen, ngem makalung-awto met laeng dagitoy.

Matay ngarud dagiti pagiwarnak, kunam? Depende no ania kadagiti dua a kapanunotan ti surotem.

Ngem ti nalawag ketdi, maysa pay laeng a panaguray ken panagsakbay ti agtaltalinaed a situasion ita kadagiti pagiwarnak, gapu ta saan pay a nalawag no makatulong iti napaut a panawen ti ania man a parabur nga ipapaay ti online news nangruna kadagiti pabliser.

Agtutuloy latta ngarud a maimaldit dagiti damag tapno adda basaen dagiti umili a makasapul iti ania man nga impormasion iti aglawlawna.

No ti surbey met kadagiti agbasbasa iti diario iti pagilian ti pagibasaran, nasanikar pay laeng met dagiti tallo a dadakkel a pagiwarnak (Bulletin, Inquirer ken Star) ken sumagmamano a nalatak a tabloid ta awan ti dakkel a nagbaliwan ti porsiento ti bilang dagiti regular nga agbasbasa kadakuada iti napalabas a tallo a tawen.

Agpayso a nabileg ti telebision, ngem saanna kayat a sawen a gapu ta nabileg daytoy, isun ti kasayaatan a paggapuan ti impormasion, ket isu laengen ti ipangpangrunatayo. Ta amin a paset ti media, kas iti radio, pagiwarnak, telebision ken ti new media (Internet), adda bukodda nga akem para iti pagimbagan ti tunggal maysa kadatayo ken ti gimong, ket di rumbeng a matay ti maysa a paset gapu iti ibibileg ti maysa.

Saan ngarud a ti ipapatay ti pagiwarnak ti dakkel a parikut, no di ket ti mabalin nga ipapatay wenno panagpukaw dagiti damag a rumbeng a maammuan dagiti agbasbasa. Dayta ti rumbeng a pagamkantayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 30, 2009.)

NE, RIMMEGTA TI LP KEN NP

PAGAM-AMMUAN, maysanto manen kadakuada ti mangsublat iti turay!

No komiks koma, dayta ti kapintasan a pangawis iti interes dagiti agbasbasa tapno surnadanda ti isasanikar manen ti Nacionalista Party (NP) ken Liberal Party (LP), dua a duduogan a partido ti pagilian. Naglaned ngamin ti rimatda iti politika kalpasan ti napaut a tawen a panagsinnublatda a mangiggem iti turay ti pagilian.

No agbataytayo kadagiti surbey, ken ti panagparagapag dagiti agbalinto a kandidato iti eleksion inton umay a tawen, dagitoy a partido ken ti Lakas-Kampi-CMD ti administrasion ti mangbukelto iti agtallo-ti-sulina a risiris. Saan ketdi a ti panangipagarupda nga administrasion kontra iti kampo ni Erap ta awan met ti nalawag a panagkaykaysa dagiti kalaban ni Presidente Arroyo, malaksid pay a saanen a kas ti kalatak ita ni Erap no idilig idi nabutosan a presidente idi 1998.

Agsasaruno dagiti politiko a kimmappengen iti LP, kaudian ditoy ti lokal a partido ni Manila Mayor Lim, dagiti lokal nga opisial iti Cavite nga idauluan ni Gov. Ayong Maliksi, ken sumagmano a kaaliado ti administrasion a kas ken ni Joey Lina. Di met paatiw ti NP ta umaboten iti nasurok 2,000 ti kamengna a lokal nga opisial.

Kaaduanna ngarud ita kadagiti adda iti administrasion ti agpampanunoten no agsukatda manen iti bado. Ngem dua laeng ti mabalin a pagpilianda no kayatda a sierto ti baddekenda: ti LP wenno NP.

Nupay kasta awan ti panagamak ti Lakas-Kampi-CMD iti yaakar dagiti kamengda kadagitoy dua a partido. Ibagbagada ketdi a dagiti laeng di mapagustuan wenno saan a mapili a manokenda kadagiti lokal a posision ti nangpanaw kadakuada, no di man ket sikolohikal laeng a taktika ti ipakpakat ti LP wenno NP tapno ipakitada a maysa kadakuada ti nabileg a partido.

PAGSISINNUBLATANDA LAENG TI TURAY

Maipalagip nga agsisinnublat laeng iti turay ti LP ken NP kadagiti eleksion presidensial manipud 1946 agingga iti 1969 a nangabakan ni Presidente Ferdinand Marcos, maysa a Nacionalista, iti maikadua a termino.

Nabangon ti NP, ti kalakayanen kadagiti agdama a partido politikal iti pagilian, idi Abril 29, 1907, manipud iti grupo dagiti politiko a mangidurduon iti wayawaya ti pagilian manipud kadagiti Amerikano. Indauluan daytoy da Manuel L. Quezon ken Sergio Osmena, a nagsaruno a nagbalin a presidente idi panawen ti Commonwealth. Da Ramon Magsaysay, Carlos P. Garcia ken Marcos dagiti kameng ti NP a nabutosan a presidente.

Nabangon met ti LP idi Nobiembre 24, 1945 babaen ti grupo a simmina manipud iti NP para iti eleksion ti umuna a Republika idi 1946. Indauluan daytoy da Presidente Manuel Roxas a nangabak iti daydi nga eleksion, ken Elpidio Quirino a simmublat kenkuana iti puesto. Malaksid kadagiti dua, ni laengen Diosdado Macapagal ti Liberal a nagbalin a presidente. Ngem dati ketdi a kameng ti LP da Marcos ken Magsaysay sakbay nga immakarda iti NP idi agkandidato dagitoy a presidente.

Manipud idi inyalnag ni Marcos ti Martial Law idi 1972 agingga idi mapatakias daytoy idi Pebrero 1986, naglaned dagiti dua a partido ken ti sibubukel a kararua ti two-party system. Binangon ni Marcos ti Kilusang Bagong Lipunan (KBL), babaen ti kaaduanna a kapartidona iti NP, a kas maymaysa a dominante a partido politikal a maibagay laeng tapno mapatibker ti bilegna a kas diktador. Idinto a nabalud wenno nagpakni iti agsasabali a pagilian dagiti kameng ti LP. Iti ngarud snap election idi 1986, ti laeng KBL ken ti napagkaysa a partido dagiti oposision, wenno UNIDO dagiti nagrinnisiris.

Nagsubli laeng dagiti pudpudno a partido politikal kalpasan ti EDSA revolution. Ngem babaen ti baro a Konstitusion a naratipikaran idi 1987, naigagara ketdi a kimmapsut ti two-party system ta ad-adda a naiduron ti multi-party system wenno ti pannakabukel ti ania la ditan a partido tapno rumaman kadagiti dadakkel nga eleksion. Maysa a solusion daytoy a napanunot dagiti nangpanday ti Konstitusion tapno saanen a maulit ti panagturay ti maymaysa a nabileg a partido a kas iti napasamak idi panawen ni Marcos.

Ngem saan met a maysa kadagitoy a partido, ti NP wenno LP, ti naregta a nagsubli iti politika. Nagturay ketdi ti Laban ng Demokratikong Pilipino (LDP), a nabangon manipud iti Laban Party nga immuna a simmangdo iti KBL iti eleksion idi 1978. Dagiti ngarud kameng ti LDP nga idauluan ni House Speaker Ramon Mitra ti nagbalin idi a dominante a partido ti administrasion ni Cory Aquino.

“RAINBOW COALITION”

Ket nagtultuloy a nalipatanen ti two-party system idi eleksion ti 1992. Maysa a kabangbangon laeng a partido, ti Lakas-National Union Christian Democrats (Lakas-NUCD) ni Fidel Ramos ti nangatiw iti LDP ni Mitra ken lima pay a nakalabanna. Gapu iti kaadu dagiti kandidato, 23% laeng ti naawid a butos ni Ramos, kababaanen iti pakasaritaantayo, tapno agbalin a presidente. Ditoy ngarud a kinasapulan ni Ramos ti kinapateg ti koalision iti Kongreso tapno tumulong iti gobiernona. Binukel ni Speaker Jose de Venecia, kapartido ni Ramos, ti makunkuna nga arkitekto a Rainbow Coalition a nagbalin metten a pagtuladan dagiti simmaruno nga administrasion tapno mapabilegda iti turay.

Awan ngaruden ti naaramidan pay dagiti partido a babassit kas ti NP ken LP no di ti kumappeng met iti koalision no kayatda a sitatakder latta dagiti sakada.

Naputed nga apagapaman ti kinadominante ti Lakas-NUCD idi mangabak a presidente ni Joseph Estrada idi 1998 babaen ti Partido ng Masang Pilipino (PMP) a binangonna. Iti daydi nga eleksion, imbagian ni Alfredo Lim ti LP idinto nga awanen ti nagbalin pay nga standard bearer ti NP, kalpasan iti pannakaabak ni dati a Presidente Salvador “Doy” Laurel iti eleksion idi 1992.

Binagi met ngarud dagiti kaaliado ni Erap a binukel ti koalision a PMP-Laban ng Makabayang Masang Pilipino (LAMMP) tapno maawidna ti kasapulanna a suporta iti Kongreso. Ngem idi napatakias ni Erap babaen ti EDSA Dos, nagsubli ti regta ti Lakas-NUCD. Nagtinnunlong ti puersa da dati a Presidente Fidel Ramos, Speaker de Venecia ken Presidente Arroyo a simmukat ken ni Erap iti turay, tapno kumired ti partido ken tapno mailayon ti agdama a presidente idi 2004.

Ket ita ta nababa unayen ti popularidad ni Arroyo, gapu iti adu nga isyu ti kurapsion, ti di maisarsardeng a sayangguseng iti panagsuitikna idi 2004, ken ti panangpanaw kenkuana da De Venecia ken Ramos, a pinakaro pay ti panagsisinnangdo dagiti partido iti koalisionna, mupukpukawen ti bileg ti administrasion para iti eleksion inton umay a tawen. Saan ngarud a pagduduaanen nga uray kadagitoy a panawen, awan man laeng ti makita a panagbaliw ti nababa a grado ni Defense Secretary Gilbert Teodoro a mapekpekkel nga standard bearer ti administrasion, kadagiti surbey. Pudno la unay a no bumaba ti presidente iti puestona, sumurot met nga agpababa ti bileg ti partidona gapu ta ad-adda laeng a naikapet ti kired ti ania a dominante a partido iti personalidad ti nakatugaw, saan ket a ti prinsipio nga itaktakderan daytoy.

“CORY MAGIC”

Kabayatan ngarud a pagrikrikutan ni Teodoro no kasano a sarapaenna ti panangbatoda ti amona a presidente, awan ngaruden ti makaigawid pay iti in-inut nga ireregta dagiti duogan a partido ti NP ken LP.

Iti biang ti NP, nangrugi a nasirayanda ti lawag idi agkameng ditoy ni Villar idi 2003 babaen ti imbitasion ni Laurel. Nausar ti partido ti kinalatak ni Villar, ta nagbalin met daytoy a bannuar iti EDSA Dos, ken ti panagbalinna a Senate President idi 2006 tapno makaawid ti ad-adu pay a kamengna. Iti eleksion idi 2007, kaduana a nabutosan a senador ni Allan Peter Cayetano.

Iti biang met ti LP, sitatalinaed ti partido da dati a Senate President Jovito Salonga, dati a Senador Wigberto Tanada, ken Senador Manuel “Mar” Roxas II, apoko ti pundador ti partido, a padapada a kameng ti nasiken a nagan ti politika iti pagilian. Iti ikakappeng kadakuada ni dati a Senate President Franklin Drilon idi 2003 ken ti pannakabutos a senador idi 2007 da Noynoy Aquino, Mar Roxas, Francisco Pangilinan ken Rodolfo Biazon, nangrugin a nagsubli ti regta ti partido. Ad-adda ket ngarud a naglatak ti partido kalpasan ti ipupusay ni dati a Presidente Cory Aquino idi Agosto ta nagsubli iti panunot dagiti umili ti kinapateg ti gapuanan da Cory ken dati a Senador Ninoy Aquino Jr., tapno maisubli ti demokrasia ti pagilian. Makatulong ngarud iti dakkel iti kandidatura ni Noynoy, mararaem met a lider ti LP kas iti amana, ti makunkuna a “Cory magic.”

4 A KINAPUDNO ITI POLITIKA TI PAGILIAN

No surotentayo ngarud ti naglasatan ti dua a partido, maanagtayo ti pudpudno a taray ti politika ti Filipinas. Umuna, nakapsut ti pundasion ti sistema ti politika ti pagilian; nalaka laeng ti agsukat iti partido. Agkamang ti adu a politiko kadagiti partido nga iti panagkitada ket sigurado a mangabak, saan ketdi nga iti itaktakderan a prinsipio dagitoy a partido.

Maikadua, pudno la unay ti prinsipio a “politics is addition” wenno pinaaduan iti kameng ti partido wenno koalision kas pudno a ramen ti eleksion. Agririnnaut ngarud dagitoy a partido tapno makaawidda kadagiti baro a kameng. Maatiw dagiti partido a nababa ti popularidadna, wenno awan ti pangabakanna, kunatayo man laengen. Iti agdama, kasla kulibangbang ngarud ti Nationalist People’s Coalition (NPC) a mangbirbirok iti sumepsepanna a nasam-it a diro iti panagpilina iti kumappenganna, kalpasan a panawan ni Senador Chiz Escudero ti partido.

Maikatlo, adda parabur kadagiti aguray ti umisu a panwen ken ti agsagana iti nasayaat, kas ti agpada nga inaramid ti LP ken NP. Kimmadua dagitoy kadagiti koalision ti administrasion, iti panawen ti eleksion ken kalpasanna, nakigayyemda kadagiti sabali a partido. Nagbalin pay a majority floor leader ni Roxas idi agbalin a Senate President ni Villar idi 2006. Ken nagsina laeng ti dalanda idi irugidan a tamingen dagiti bukodda nga ambision iti politika.

Ken maikapat, dakkel ti maitulong ti nalatak a personalidad nga agbalin nga standard bearer ti partido. Gapu met laeng ti karisma ken ti kaadun nga infomercial ni Villar, makuna a nalatak metten daytoy uray kadagiti masa. Nalatak met da Noynoy ken Mar, gapu iti nagan ti pamiliada ken ti koneksionda kadagiti artista ken iti telebision. Kabsat ni Noynoy ni Kris Aquino idinto nga asawa met ni Mar ni Korina Sanchez, maysa a nalatak a brodkaster iti ABS-CBN. Ti naudi a surbey iti SWS a rimmuar idi Oktubre, da Noynoy Aquino (60% ti gradona) ken Manny Villar (37%) ti nakagun-od ti umuna ken maikadua a puesto. Idinto a ni Roxas met ti nakagun-od ti kangatuan a puesto iti surbey a para bise presidente.

PUDPUDNO NGA OPOSISION

Ngem asino ngarud ita ti agbalin a pudpudno nga oposision? Ibagbaga ni Erap a ti partidona ti pudpudno nga oposision. Ngem gapu iti agdama a taray ti politika, saanen a Gloria-kontra-Erap ti tema ti eleksion, ta agpada met a namilatan ti rekordda gapu kadagiti adu a kurapsion iti agsaruno a panagtakemda.

No anianto a partido ti pudpudno a makaipaay iti panagbalbaliw a kasapulan dagiti umili, wenno adayo iti kalidad ti agdama a gobierno, daytanto ti agbalin a pudpudno nga oposision. Napateg ngarud a masaludsod ditoy no ania ti maipaay dagiti partido nga alternatibo a gobierno nga adayo iti klase ti politika nga ipakpakat da Arroyo ken Erap. Dayta koma ti panunoten ti LP ken NP no kayatda met laeng nga agtultuloy iti isasanikarda manen a kas nabileg a partido.

Agingga a di nalawag ti pudpudno a prinsipio dagiti partido, ken no ania ti pagtaktakderan dagitoy kadagiti isyu iti gimong, wenno agingga a napatpateg ti ambision iti politika ngem ti nadalus a panagserbi, awan ti papanan ti panggeptayo a panagbalbaliw iti politika a kasapulantayo para iti naan-anay a panagdur-as ti pagilian.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 23, 2009.)

SAGANAAM TI DIMO MAITARAYAN A GINGGINED

Maysa a buya iti ginggined iti Tsina

KALPASAN ti napigsa a ginggined iti tallo a probinsia iti Tsina idi Mayo 2008 a nakatayan iti 70,000 a katao, adda nagwaras a mensahe iti text iti Filipinas nga agkuna a nasumar kano ti US Geological Survey a mapasamak ti 6.8 magnitude a ginggined iti Filipinas iti Mayo 14 (2008).

Pagsayaatanna, kalpasan ti apagapaman a panagaligagaw dagiti namati, saan a pimmudno ti ibagbaga ti text. Ngem kalpasan ti dua a bulan, adda manen nagwaras a mensahe iti text ken e-mail maipapan iti pannakaipadto kano ti maysa a psychic ti 8.1 magnitude a ginggined iti pagilian a mapasamak iti Hulio 18, 2008. Ngem kas ti immuna a mensahe, pagyamanantayo ta awan met ti napasamak a kasta.

Ngem iti sabali a bangir, mabalin met a pumudno ti kasta a klase ti mensahe wenno padto. Awan man duma daytoy iti masansan a padto dagiti kas ken ni Madam Auring nga adda kano matay a nalatak nga artista iti kada tawen. Mabalin a pumudno ta tinawen met nga adda matay nga artista.

Maibatay iti datos ti Philippine Institute of Volcanology and Seismology (Phivolcs), mapan a 20 a ginggined ti mapaspasamak iti pagilian iti inaldaw, ken 200 kadagitoy ti mariknatayo iti rabaw ti daga iti tinawen. No maipadto ngarud nga adda ginggined (‘tay marikna ti bagim) iti ania nga aldaw, kayarigan daytoy ti agsugal nga adu ti tayaan tapno mangabak. Dakkel ti posibilidadna a mapaspasarakan daytoy.

Segun ken ni Emmanuel de Guzman, konsultant iti UN International Strategy for Disaster Reduction’s Asia-Pacific, agpayso a mapasamak dagiti dadakkel a ginggined iti pagilian, gapu ngarud ta adu dagiti faultlines ken trenches iti pagilian a pagtataudan ti panaggaraw ti daga. Ngem awan ti makaibaga no ania nga oras, aldaw wenno tawen a mapasamak ti ginggined.

Ken no ania ti kapigsa daytoy, awan ti makaibaga. Uray pay kadagiti eksperto iti Philvocs, wenno iti US Geological Survey ken dadduma pay nga eksperto ken sientipiko kadagiti nababaknang a pagilian.

Segun ken ni Phivolcs director Renato Solidum Jr., dina kayat a sawen a no agginggined iti napigsa iti sabali a pagilian, nangruna iti asidegtayo, sumaruno metten ti Filipinas a maginggined. Agtaud kano iti bukod a sakup ti pagilian ti ania a ginggined a mariknatayo. No adda man rumbeng nga aramidentayo no maginggined ti kaarrubatayo a pagilian, isu ti panagadaltayo no ania ti epekto ti didigra kadagiti estruktura ditoy ken no ania ti kababaelan met ti pagilian no mapasamak ti kasta a didigra iti Filipinas.

Maipalagip nga idi napasamak ti nakaam-ames a ginggined iti Kobe, Japan, a nangkeltay ti 5,000 a biag idi 1995, nagkuti a dagus dagiti inhiniero ti gobiernotayo tapno mapatibker pay a nasayaat dagiti flyover iti Kamanilaan. Ket no ania man ti epekto ti napasamak a dakkel a ginggined iti Sumatra, Indonesia itay napan a bulan, isu daytoy ti panagsaganatayo a nasaayat no dumteng ti kastoy a didigra.

SAAN LAENG NGA AGLUALO TI “MAMATIAK”

Gapu ta masarakan ti pagiliantayo iti makunkuna a “Pacific Ring of Fire,” wenno ti kasla naipalikmut nga uged kadagiti taaw ken kontinente a pakapaspasamakan ti masansan a panagtitinnim-og dagiti “continental plates” a mangpagpagaraw iti rabaw ti daga ken pakaigapgapuan ti panagbettak dagiti bulkan, awan ngarud ti kasayaatan no di ti agsagana ken agsagana iti nasayaat.

No iti bukodtayo a biang, kasapulan nga maamuantayo dagiti rumbeng nga aramidentayo no dumteng ti didigra. No mabalin, makiramantayo kadagiti earthquake drill nga ituytuyang ti gobierno ken dagiti pribado nga ahensia kadagiti pagadalan, pribado ken publiko nga opisina, ospital ken barangay. Awan met ti dakesna ti manangitanamitim ti “Mamatiak,” a kas kanayon nga ibilbilin dagiti lallakay no adda ginggined, ngem kasapulan a yalikaka nga umuna ti bagbagitayo iti mabalin a mangtupak kadatayo. Ket no agipatakdertayo iti balay, di rumbeng nga in-inuten ti magastos para iti pundasion, ta dakdakkel nga amang ti pukawtayo no biag ken ad-adu a sanikua ti marakrak no marebba ti estruktura gapu iti ginggined.

Dakdakkel ketdi ti akem ditoy ti gobierno nasional a mangipatpatakder kadagiti dadakkel nga estruktura kas kadagiti dam, flyover, rangtay, ken ospital, ken dadduma pay pasdek ti gobierno a pagdudupudopan dagiti tattao.

Kalpasan ti ipapanaw dagiti dua a bagyo (Ondoy ken Pepeng) a nangdidigra iti Filipinas, napagpapatangan ti katibker dagiti dam no dumteng ti ginggined. Impannakkel ketdi ti maysa nga opisial ti dam a nabangon dagiti dam, kas iti San Roque Dam ti Pangasinan ken Angat Dam ti Bulacan tapno maibturanda uray ti 9.2 magnitude a ginggined. No pudno daytoy, natibker nga agpayso dagiti estruktura ngem adda latta posibilidadna ti panagreggaay dagitoy no mangrugin nga agruka dagiti pundasion iti panaglabas ti adu a tawen.

Pagam-amkanda pay ti kaadda ti Angat Dam iti saklot ti Marikina Fault Line (wenno aw-awaganda itan ti Valley Point System). Ngem segun iti Phivolcs, kapigsaanen ti 7.2 magnitude a ginggined a mapasamak kadagiti lugar a sakupen ti faultline, a mangrugi iti Sierra Madre iti asideg ti Bulacan a bumallasiw iti Kamanilaan agingga iti Cavite. Ken kuna pay dagiti eksperto iti ginggined, uppat laeng a dadakkel a ginggined (nga agingga laeng iti 7 magnitude) ti napasamak kadagiti lugar a sakup iti nasao a faultline iti uneg ti uppat a ribu a tawen. Ngem babaen dagiti naudi a panaggaraw iti daga, mabalin a manipud iti 200 agingga iti 400 a tawen ti kaaddayo ti panagsaruno dagiti dadakkel a ginggined.

Ngem iti panagdengngeg iti komite iti climate change iti Senado, imbaga ni Solidum a “close to zero” wenno mabalin nga awanen ti mapasamak a dakkel a ginggined iti nasao a faultline, ta uray makuna nga aktibo ti faultline (aktibo, kunada no aggaraw ti maysa a faultline iti napalabas a 10,000 a tawen), kasla nagsinnangolen ti panagtutuon dagiti “plates” ti daga isu a saanen a makapaggaraw daytoy a kas iti dati.

NAKAPUY TI PUNDASION DAGITI PASDEK

Nupay kasta, isagsanaan latta ti Phivolcs ken ti Metro Manila Development Authority (MMDA) ti 7.2 magnitude a ginggined a kas “worst case scenario” wenno kadaksan a mabalin a mapasamak iti Metro Manila. Iti sumar ti Phivolcs, mapan a 40 a porsiento dagiti kabalbalayan ken 14 a porsiento kadagiti natatayag a pasdek ti matuang no bilang ta mapasamak ti kasta ti kapigsana a ginggined.

Ti umabot iti 7.8 magnitude a ginggined a napasamak iti Moro Gulf iti Mindanao idi Agosto 16, 1976 ti kakaruanen a didigra iti pakasaritaantayo iti napalabas a dua a siglo. Nagresulta daytoy iti dakkel nga aluyo wenno tsunami a nanglemmes iti umabot iti 8,000 a biag. Nakaam-ames met ti napasamak a 7.8 magnitude a ginggined iti Amianan a Luzon idi Hulio 16, 1990 a nakatayan iti nasurok 1,200 a katao.

Maipalagip ketdi a kaaduanna dagiti natay iti ginggined idi 1990 ti aggapu kadagiti dadakkel a pasdek a narebba, kas ti Hyatt Hotel ken Nevada Hotel iti siudad ti Baguio ken ti Philippine Christian College iti siudad ti Cabanatuan. Iti sabali a pannao, ti panangtupak ti maysa a nadagsen a banag iti tao ti kangrunaan a pakaigapuan ti kaadu a matay no kasta nga adda ginggined.

Segun kadagiti eksperto iti ginggined, no natibker ti pundasion dagiti apektado a pasdek, awan koma ti kasta a bilang dagiti natay. Makita laengen iti napasamak a ginggined iti Sichuan, Tsina, idi Mayo. Awan koma ti adu nga ubbing a natay iti maysa a pagadalan no natibker ti pundasion dagiti eksuelada ket ngarud, saan koma a narba ti pasdek a nagtupak kadagiti ubbing.

Dakkel ngarud ti akem ti lokal a gobierno ti panagsagana iti ginggined. Dagiti lokal nga opisial ti mangipapaay kadagiti permit dagiti mabangon a pagtaengan, kondominium, pagopisinaan, ken negosio iti sakupda; malaksid pay ti regular nga inspeksion kadagiti mabangon a pasdek. Kas kuna ni Senador Loren Legarda, saan a makapatay ti ginggined, no di ket dagiti nababa ti kalidadna a papasdek. Patien ti senador a kaaduan dagiti substandard a proyekto ti gobierno ket agtaud iti kurapsion, ta takawen dagiti opisial ken kontraktor ti pundo para kadagiti proyekto. Ken gapu met laeng iti kurapsion ken kinakapuy ti gobierno nga agplano ti urbanisasion ti maysa a lugar ti rason nga agdudupod dagiti kabalbalayan kadagiti siudad, ken ti pannakapullat dagiti lugar a pagnaan ti danum no bilang ta aglayus.

Ken kangrunaanna, liklikanda koma iti mangipatakder iti ania man nga estruktura iti rabaw kadagiti faultline. Segun ken ni Raymundo Punongbayan, dati a direktor ti Phivolcs, awan met dakesna no mangipatakderda iti natibker a pasdek iti asideg wenno abay kadagiti faultline. Sabali a saritaanen no iti mismo a rabaw ti uged ti pangbangonanda ti estruktura ta uray kasano katibker ti pasdek, matulid la ketdi daytoy. Iti California, segun iti maysa a nalatak nga arkitekto a Filipino, sipapasaw kano dagiti Amerikano a mangitudo ti nagdalanan ti Andreas faultline iti lugarda, idinto nga iti pagiliantayo, awan ti ammotayo kadagitoy nga uged, no di man ket liwayan dagiti lokal nga opisial ken negosiante a mangammo no ania ti nakayugedan dayta a faultline iti ay-ayatda a punuen ti lugarda kadagiti pagbalayan ken pagopisinaan a mabalin a panguartaanda.

AGBAGTIT 'TAY AGIPADTO?

Ti ania man a panaggaraw ngarud ti gobierno, maibatay koma iti sipupudno a panagsagana, saan a ket a gapu iti padto ti asino man. Kinapudnona, dakdakel ti maganar ti ania a mausar a pundo tapno masalakniban dagiti umili no dumteng ti didigra ngem ‘tay aramatenda nga ipuonan kadagiti adu a negosio.

Ken ti napateg, saanen a kasapulan ni Angkuan a butbutngen ti bagbagina iti idadateng ti maysa a ginggined wenno ania ditan a didigra ti nakaparsuaan. Ta adun ti padasna iti daytoy. Idi rimmuar ti resulta ti surbey kadagiti pagilian a narisgo a pagtaengan gapu kadagiti adu a didigra a mapadpadasanda, amen kunatayo lattan iti nangato a puesto ti Filipinas (maika-12) kadagiti 200 a nasurbey a pagilian iti lubong. Maibatay daytoy iti Morality Risk Index (MRI) manipud ti United Nations’ International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR) idi Hunio, para kadagiti pagilian a makapadpadas ti adu a didigra ti nakaparsuaan kas iti ginggined, layus, bagyo ken landslide.

Ti ketdi napateg, ipasneken ti gobiernotayo iti aggaraw tapno masalakniban dagiti umili iti panawen ti didigra. Adda met ketdi agtultuloy nga earthquake drill wenno ti maysa a panagsanay nga intuyang ti Phivolcs ken ti Department of Science and Technology (DoST) iti sumagmano a probinsia ken rehion para iti Rapid Earthquake Damage Assessment System (REDAS). Ngem awan papananna no agpatingga laeng iti sao ti ikarkari a tulong ti gobierno, ken awan met naan-anay a pundo para iti rescue ken relief operation no panawen ti didigra. No iti napasamak a kallabes a dawel ti pagibasaran, adu pay ti rumbeng a tamingen dagiti agtuturay tapno makapudno kadagiti akemda.

Ala, bareng naadalanen dagiti maseknan nga agtuturay. Kangrunaanna, datayo a mismo nga umili, kitaentayo koma met no natalged ti pagtaengantayo iti ginggined. Di umanay ti panangpabasoltayo kadagiti agtuturay no addan nairisang nga ipatpategtayo iti biag.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 9, 2009.)