HAANABALEN, A, NGA AWAGANDA ITI RESERBA

AGDUDUPODOP dagiti mayat nga agbalin a presidente. Umabot iti sangadosena dagiti natibong ti naganna. Ngem inton mangrugin ti eleksion, amangan no innem laeng kadakuada ti agbalinto a kandidato, ken ‘tay nabati nga innem, bumaba a kas bise presidente.

Karkarna ngarud ti inaramid ni Senador Francis “Kiko” Pangilinan ta dinan kinasapulan nga ipatayab ti naganna a kas maysa a mabalin a pagpilianda a nabileg a kandidato a para presidente. Diretso, wenno awan ti panagimbabainna a nangipalgak a bise, wenno ti laeng maikadua a puesto, ti pagtarayanna. Dinan minira dagiti resulta dagiti surbey, wenno ti kaadda ti maysa a nabileg a partido a pagsadagannanto.

Ngem ti pudno ketdi, saan a ti eleksion iti 2010 ti nangnangruna a sirsirigen ni Pangilinan, no di ket ti eleksion inton 2016. Mabalin a mamati iti pagsasaotayo, a saan laeng dagiti nagtured ti maparparaburan iti gasat, no di pay ket dagiti ammona iti agsakbay.

No anagentayo ti pakasaritaantayo manipud 1986, nakagteng agingga iti Malakanyang dagiti adda iti maikadua a puesto, malaksid ken ni Salvador “Doy” Laurel: da Joseph “Erap” Estrada ken Gloria Macapagal-Arroyo a nangsublat kadagiti nagserbianda a presidente. Ken uray pay sakbay ti Martial Law, uppat kadagiti pito a nabutosan a bise presidente ti nangallawat iti kangatuan a puesto ti pagilian: Sergio Osmeña, Elpidio Quirino, Carlos Garcia, ken Diosdado Macapagal.

Ket no agbasartayo kadagiti surbey, amangan no ni Bise Presidente Noli de Castro ti mangsublat met laeng ken ni Arroyo.

No boksing koma, nakaunan ni Pangilinan iti ring a manguray iti kalabanna. Idinto a dagiti dadduma, agsisinnumar ken agiinnadalda pay laeng kadagiti baddekda. Mabalin a maysa kadakuada ni Senador Chiz Escudero no agpabus-oy daytoy nga agpababa para ken ni Senador Loren Legarda iti Nationalist People’s Coalition (NPC) a pagkamenganda. Wenno ni Defense Secretary Gilbert Teodoro nga aguyas nga agbise no bilang ta ni De Castro ti mapili ti koalision iti administrasion a kas standard bearer. Wenno ni Gob. Ed Panlilio no maallukoy ti maysa a kaipaspasngay a koalision a kas katiket ni Senador Manuel Roxas II. Wenno ni Gob. Grace Padaca no ituloy ti padi a politiko ti panggepna nga agkandidato a presidente. Wenno ni Senador Jinggoy Estrada no di ituloy ni Erap nga amana iti panggep daytoy nga agngayangay manen a presidente.

Impeksa metten ni Senador Bong Revilla ti panggepna a tumaray a bise presidente, ngem kasla nagbawbaw ti ambisionna ta awan ti kapartidona iti Lakas a napigsa a mangiduron kenkuana. Uray natibong ti nagan ni Gob. Vilma Santos, nabatad met ti panangibagana nga awan ti panggepna a tumapog iti nangatngato pay a posision.

Ngem saanna met a kayat a sawen a no napigsa ti kandidato a presidente, kaparehona metten a napigsa ti katiketna, wenno uray ti balinsuek daytoy, saan a kasta ti kalakana a maguyod ti napigsa a kandidato a bise ti nalupoy a katiketna.

Karkardayo daytoy iti politika iti Estados Unidos ta napagkaysa ti presidente ken bise presidente a mabutosan, kas kameng ti maymaysa a partido. Iti daytoy a sistema, napateg ti pannakabalanse dagiti lugar nga ibagianda, ken dadduma pay a konsiderasion tapno mabukel ti maysa a tiket. Iti Filipinas, uray laeng manipud idi 1986, kangrunaan ti popularidad, saan ket a ti nakaikappenganna a partido ti napateg a konsiderasion tapno mabukel ti ipasangoda a tiket.
Saan ngamin a napateg ti partido kadagiti umili, ta arigna padapada met laeng ngamin ti garit dagitoy uray kasano ti kaaduda, ken panagduduma dagiti naganda. Ad-adda a personalidad (kinalatak) dagiti kandidato, saan ket a ti nakaikappenganda a partido wenno dagiti platapormada ti maipangpangruna a pagibasaran ti panagbutosda.

Sakbay iti 2004, agsabali iti tiket dagiti nangabak a presidente ken bise presidente: inluges ni Erap ni Marcelo Fernan a katiket ni Ramos idi 1992, ken ni Gloria Arroyo ni Edgardo Angara a katiket met ni Erap idi 1998. Agpada a saan a nangabak dagiti presidente da Erap (ni Danding Cojuangco) ken ni Glora (ni Jose de Venecia).

Kadagitoy a pasamak a maanag ni Pangilinan ti dakkel a gundawayna; kayatna a sawen, dinan kasapulan pay ti kumpet iti asino ditan a nalatak a presidentiable. No adda man pagpampanunotanna ita, mabalin a ti kaawan ti makinaria a mabalin nga ipaay koma ti maysa a dakkel a partido a tumulong a mangitag-ay kenkuana iti amin a suli ti Filipinas. Ngem sabalin a patangan no adda da Sharon Cuneta ken KC Concepcion a kas nabileg a campaign managerna.

Reserba a pilid, kunada iti bise presidente, wenno adda laeng a naiturnilio iti likudan ken sikigan ti lugan nga agur-uray iti pannakausarna. Wenno saan a kas kapateg ti “sangatimba a nabara nga isbo,” kas kuna met ti maysa kadagiti nagbalin a bise presidente iti America. Wenno pagaangawanda nga ibagbaga nga awan duma ti bise presidente iti daytay mangngalap nga inabotan ti dawel iti tengnga iti taaw, ken saanen a mangmangngeg pay ti naganna.

Wen, ta ti presidente, ti kangrunaan ken kapatgan a posision iti pagilian. Pagsayaatanna, naadalanen dagiti nagbalin a presidentetayo ta automatiko nga agtakem a kas gabinete ti bise presidente, uray aggapu daytoy iti kalabanna a partido. Malaksid ken ni Laurel a naipaigid iti administrasion ni Cory Aquino gapu ta napagduduaan ti kinapasnekna iti administrasion, kadagidi a panawen a rirribuken dagiti rebelde a soldado ti liderato ti biuda a presidente. Hepe ti anti-crime a commission a katukad ti maysa a takem iti gabinete ni Joseph Estrada iti administrasion ni Ramos. Ti met Department of Social Work and Development ken ni Arroyo iti administrasion ni Erap. Iti agdama a turay, ti Housing and Urban Development Council (HUDCC) met ti impaiggemda ken ni Bise Presidente De Castro.

Segun kadagiti agpalpaliiw iti politika, napateg no agtalinaed a kadua ti presidente ti bisena a mangipagna ti gobierno, babaen ti panangipaiggemna kadagiti napateg wenno bukod a pili ti bise nga opisina. Maysa a pagadalan ti napasamak ken ni Presidente Garcia a taga-Nationalista idi dina inikkan ti posision iti gabinete ni Diosdado Macagapal a taga-Liberal Party a bisena. Ania pay, ad-adun ti oras ni Macapagal a nagrikus iti intero pagilian a dimmanon kadagiti lumugar ken dimngeg kadagiti kaririknada iti gobierno, wenno rason metten tapno agkampania iti sumaruno nga eleksion. Nagangayanna, inluges ni Macapagal ni Garcia iti dayta nga eleksion ti 1961.

Ammo daytoy ni Gloria Arroyo, isu nga agingga iti naudi a gundaway a nagistayan narippuog ti gobiernona gapu iti isyu ti kurapsion, napagtalinaedna ti nalatak a bisena iti sidong ti administrasion. Ta agingga kadagitoy a panawen, iti laksid ti kina-independiente ni De Castro, sitatalinaed a nabileg a pagpilpilian ti administrasion a pamatoda iti eleksion no umay a tawen.

Gapu iti daytoy a taray ti politikatayo, napateg ken ni Kiko a mailugarna ti bagbagina a nasapa a kas bise presidente, ta uray ania ti mapaspasamak, maysa a kasla naslag a baggak ti eleksion iti 2016 tapno matun-oyna ti kangatuan nga ambisionna iti biagna.

Uray dina ibaga, kasla musika a denggen ti lapayagna ti “First Lady Sharon Cuneta” ngem ‘tay “Megastar.” Ken ad-addanton a nalawag ti kaipapanan ti paborito a kanta ti asawana a “Pangarap na Bituin.”

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 1, 2009.)

KASANO TI UMNO A PANNAKAKANTA TI “LUPANG HINIRANG”?

NABUNTOG a kasla agkanta iti “Amami” ti panangrugina sa pimmartak daytoy a kas rumbeng iti maysa a martsa, ngem nagin-inayad manen iti ngudona sa nagbuelo: “…ang mamatay ng dahil sa YOOOOO!” Inyuratna nga impukkaw ti maudi a nota a kas kadagiti gagangay a love song a kankantaenna iti konsiertona. Ni Martin Nievera daytoy, ti am-ammo a kas Concert King iti pagilian.

Ngem iti dayta a gundaway, ti panangdudog dagiti limmandok a gemgem ni Manny Pacquiao ken ni Ricky Hatton iti ring ti rinanta a buyaen dagiti riniwriw a Filipino kadagiti pagsinean ken telebisiontayo. Saan a ni Martin a napan laeng nagkanta sadiay iti Nailian a Kanta a kas paset ti tradisional a panglukat ti maysa nga internasional a laban iti boksing. Ngem gapu ta pinalaluanna la unay ti panagkantana—binaliwanna ti tono ken areglo ti kanta—nagbalin metten a rason ti pagririantayo nga agkakailian.

Ita, kasla pagganganasan met dagiti dadduma ti agbibinnato iti rason no rumbeng wenno saan a madusa ni Martin iti inaramidna. Kasla narabaw a pagdidinniskutiran—nota laeng ti musika, kunada man, ngem naun-uneg ti kaipapanan ken epekto daytoy iti biag ken dayawtayo a Filipino.

Adda agkuna a binastos ni Martin ti sagrado a kanta a “Lupang Hinirang.” No sagrado, kunatayo, saan a sinsinan a kanta, ket di rumbeng a baliwantayo ti tono ken liriko daytoy kas pangrespeto metten ti kompositor ken iti paset ti pakasaritaantayo a nakaipasngayan ti martsa nga ayug. Ken kangrunaanna, adda linteg a mangsalsalaknib iti Nailian a Kanta kadagiti asino man a mangigagara a mangbaliw iti pannakakantana iti publiko a pasken.

Segun iti Seksion 37 ti Republic Act 8491 (wenno Flag and Heraldic Code of the Philippines), makanta wenno mapatokar ti “Lupang Hinirang” a kas martsa, segun iti komposision ken areglo ni Julian Felipe. Saan a kas iti inaramid ni Martin.

ADDA KARBENGAN NI MARTIN?

Ngem adda met agkuna a karbengan ni Martin, a kas nalatak a kumakanta iti pagilian, iti mangyayug iti “Lupang Hinirang” iti bukodna nga istilo, wenno, kas iti kunana, nagtaud iti segged ti riknana iti daydi a kanito. Nagustuak, kuna ni Pacquiao iti inawisna a kumakanta para iti naudi a labanna. Mayat, kuna met dagiti mangipagarup a ti Nailian a Kanta ket kas iti ordinario a love song a palpalataken dagiti kas kada Gary Valenciano ken Regine Velasquez a nawaya a pagaayamanda a baliwan ti estilo, areglo wenno tonona.

Naimbag pay ‘tay laban ni Pacquiao ta adda ni Kenny Bayless nga Amerikano a nangreperi wenno opisial a nangeddeng no asino ti mangabak. Ngem asino ngarud met ti mangreperi iti pinnadagsenan iti rason no adda karbengan ni Martin iti inaramidna, no adda linabsingna a linteg, wenno binastosna ti sagrado a kanta? Asino ti met ti mangibaga a pudno a KSP wenno “kulang sa pansin” dagiti opisial ti National Historical Institute (NHI) a kangrunaan a nangbabalaw iti panagkanta ni Martin?

Iti padastayo iti pagilian, dua ti pagtaudan ti reperi wenno mangeddeng a ti rason ti maysa a partido ket isu ti mapaturay. Gapu ta addatayo iti salinong ti demokrasia, kangrunaan a mangikedkeddeng ti timek ti mayoria, wenno ti kadakkelan ti bilang a mangpabor iti maysa nga isyu. No adu ti mayat, mabalin a daytoy ti pudno. Nabileg ti timek ti mayoria aglalo iti panawen ti eleksion. Ngem no adda linteg a pagbatayan tapno maitag-ay ti pudno, rumbeng a masurot daytoy imbes a ti pinnaaduan dagiti mayat.

No adu ti aggusto iti panagkanta ni Martin, awan dakesna dayta. No nariing ti panagayatda iti Filipinas gapu iti nasged iti nasionalismo a panagkantana artin, nasayaat la unay. Ngem ditay’ mailibak nga adda linteg a mangibilbilin iti umisu a pannakakanta ti Nailian a Kanta. No denggentayo ngarud dagiti rason dagiti mangibagbaga nga awan ti linabsing a paglintegan ni Martin, kasla rumrummuar a maysa laeng a singasing dagiti paglintegan a surotentayo laeng no kayattayo.

NAIGAGARA LAENG A MARTSA TI TONONA

Naipasngay ti RA 8491, idi panawen a rinambakantayo ti maika-100 a tawen ti republikatayo idi 1998 babaen ti panangilungalong ni Presidente Fidel V. Ramos. Ni Julan Felipe ti kompositor ti ayug ti martsa a kiniddaw ni Hen. Emilio Aguinaldo a matokar iti proklamasion ti pannakawayawayatayo manipud kadagiti Espanyol idi Huno 12, 1898 iti Kawit, Cavite. Marcha Filipina Magdalo ti orihinal a paulo ti martsa. Naadaw ti immuna a liriko daytoy manipud iti daniw ni Jose Palma a “Filipinas.” Ti agdama a liriko daytoy babaen ti paulona ita a “Lupang Hinirang” ket sinurat ni Felipe de Leon idi 1956.

No adda man dakkel a rason no apay a napanunot dagiti agpampanday-linteg nga ipasa ti RA 8491, isu ti panangiliklikda a madadael ti Nailian a Kanta babaen ti asino man a kumakanta, kas iti inaramid ita ni Martin, a mangipatpaturay iti kinasiglat wenno kinalatakda a kumakanta, ngem ‘tay panagtamedda iti maysa a natarnaw a komposision a mangibagbagi iti kina-Filipinotayo.

Segun ken ni Ambeth Ocampo, hepe ti NHI, awan ti lugar para iti siwawaya nga interpretasion ti “Lupang Hinirang.”

Sinungbatan pay ti NHI ti panangibagbagada a KSP dagiti opisialda gapu iti panangdillawda ken ni Martin. Segun pay iti NHI, saan a ti kinasiglat ni Martin wenno rubrob ti emosionna a nagkanta iti “Lupang Hinirang” ti babbabalawenda no di ti panangbaliwna iti tonto ti kanta, nga iparparit ti linteg. Maaramid amin ni Martin ti kaykayatna kadagiti kantaenna, ngem no maipanggep iti Nailian a Kanta, kunada, sabalin a patangan dayta.

Kuna ni Martin nga awan ti ammona iti linteg, kas iti kaaduanna kadatayo. Ngem rumbeng a maammuantayo a dua a doktrina iti linteg ti mangiturturay kadatyo iti gimong: umuna, uray makapadakes ti linteg, lintegto latta dayta a rumbeng a suroten; ken ti maikadua, ti kaawan ti ammo iti ania man a linteg ket saan a rason tapno saan a madusa ti naglabsing.

Ngem mapagduaduaan ti ibagbaga ni Martin nga awan ti ammona iti linteg, wenno awan ti pamalpalatpatanna a nadudog met iti kontrobersia dagiti immun-una a nagkanta iti laban ni Pacquiao a kas kada Sarah Geronimo, Kyla, Lani Misalucha and Geneva Cruz a nangbaliw met iti tono ti kanta idi isuda ti maisaang iti ring. Mismo a ni Ryan Cayabyab ti nangballaag ken ni Martin a dina ituloy ti panggepna a mangbaliw ti ngudo ti tono ti kanta, ta amangan no “patayen” dagiti tattao. Ngem natangken ti ulo ni Martin ket sinurotna ti kayatna.

No impangngag koma ni Martin ni Cayabyab, awan koma dagitoy a panangpalapalda ita kenkuana.

DAGITI “PASAWAY”

Segun ken ni Ocampo, dagiti kas ken ni Martin ti makunkuna a mangibagbagi iti kultura dagiti papaanawa (“pasaway culture”), ta dagitoy a klase ti tattao ti mangipilpilit iti kayatda babaen ti nagan ti nawaya a panagsao ken pangyebkas iti rikna, idinto nga adda linteg a rumbeng a surotenda.

Ania kadi a rason tapno bastosen dagtoy a papaaawa ti banderatayo, wenno ti Nailian a Kanta? Iti kaso ni Martin, dua ti tumtumpuar a rason manipud kadagiti opinion ti publiko: Saan a Filipino ni Martin ta makipagili daytoy iti America, ken iti panagriknana, agkonkonsierto iti Las Vegas a dati a nagkankantaanna, ket kayatna ti aglatak manen, wenno aguman ti turong dagiti tattao manipud ken ni Pacquiao.

Daytoy koma ti maipaawat ken ni Martin ken dagiti mangkankanunong kenkuana iti inaramidna. Adu ti nagkibaltang iti panagkantada, kadaksan ti inaramid ni Christian Baustisa, idi nagkanta met daytoy iti maysa met a laban ti boksing ta nalibtawanna ti sumagmamano a paset ti kanta, adda dagiti nagbaliw iti tonona, ken dagiti nag-rap, ngem ibagbagada nga awan met ti nabalud, nadusa, wenno naungtan man laeng kadagitoy. Ngem gapu kadi kadagitoy a rason, tumuladtayo kadi met? No di man ket maysaka met a “pasaway” a mangituloy nga agaramid iti maikaniwas idinto nga ammom met a dakes daytoy.

Ken no mapalubosan ni Martin iti kayatna, wenno makalusot daytoy ket idaydayawtayo pay, kayatna a sawen, adunton ti mangtulad kenkuana. Aglalo pay ngarud ta adda ugalitayo a managtutulad. Ket no palubosantayo a kasta, anianto manen ti sumaruno nga aramiden dagiti papaanawa? Pagbalinenda a rock n’roll, ballad, wenno rap ti “Lupang Hinirang”? Ipalpalagipda ti panamagbalin ni Jimi Hendrix a rock ti Star-Spangled Banner iti Woodstock di dekada 70. Ken adu pay ti bersion ti Nailian a Kanta ti Estados Unidos a naipatayaben iti radio ken kadagiti publiko a pasken. Ngem Amerika daydiay, awan ti bibiangtayo iti kayatda nga aramiden. Mabalin nga awan ti linteg a mangiparit iti daytoy.

ASINO TI PUDNO MANGAY-AYAT ITI PAGILIAN?

Kunada pay saan a kaawan ti patriotismo ti gapuna a naaramid ni Martin daytoy. Ta no ar-arigen kano, mas nga awan ti panagayatda iti pagilian dagiti agtuturay nga agtaktakaw iti pundo ti gobierno ken magparparigat kadagiti Filipino babaen dagiti pagalagadan a mangpabor laeng iti ikakapetda iti turay. Ngem gapu kadi ta agtatakawen dagiti agtuturay, ilugestayo metten ti sibubukel a dayaw ti pagilian, wenno panawantayo ti bukodtayo a daga, wenno agbalintayo metten a papaanawa?

No nagustuan ni Pacquiao ti panagkanta ni Martin iti “Lupang Hinirang,” sumurot metten dagiti adda iti Malakanyang tapno ibagada a kasta, nga awan ti linabsing ti kumakanta a paglintegan. A kasla di ammo dagitoy a kaduada iti gobierno ti NHI a mangitagtag-ay iti linteg ken kangrunaan a mangdildillaw iti panagkanta ni Martin. Nalawag a saan a panagtutunos daytoy dagiti agtuturay.

Ipagpagaputayo ken ni Pacquiao, wenno ni Martin gapu ta nalatak daytoy a kumakanta ken artista. Ngem pulos a natangken ni Martin a mangibagbaga nga awan ti linabsingna ket di rumbeng nga agpakawa iti asino man. Bay-am no mabalin a mabalud daytoy iti saan a nasursurok it makatawen wenno multa a P5,000, wenno agpada a pannusa, no mapaneknekan a naglabsing ti probision ti RA 8491. Ti korte ti mangibaga iti dayta. Ngem patiem nga adda mangyuli iti kaso kontra ken ni Martin. Ket gapu ta awan, saanna met a kayat a sawen kanunongantayo metten dagiti kasta nga aramid.

Baliwantayo iti linteg, wen. Segun ken ni Rep. Teddy Casino iti BayanMuna, adda nasayaat nga imbunga ti isyu a pinarnuay ni Martin. Addan pagrasonanda tapno masirip a nasayaat no rumbeng a mabaliwan dagiti probision daytoy tapno saan met a madusa dagiti agkanta iti Nailian a Kanta a sipupuso, wenno dagiti mangiplastar ti bandera nga awan ti intensionda a mangbastos iti daytoy. Ngem ania koma ti rason?, Tapno mawayawayaan ti asino man a mangbaliw ti tono ti kanta iti kaykayattayo?

AGSUBLI TAYO ITI ESKUELA

Ala, lipatentayon ni Martin, agpadispensar man wenno saan. Maysa pay, nalpasen ti amin. Ngem ditay koma liplipatan ti linteg, agingga a di mawaswas wenno maamendaran daytoy. Ken saan laeng koma a ni Pacquiao ti itag-aytayo, no di pay ket aminen a mangitantandudo iti kina-Filipinotayo. Agsadagtayo koma met uray dagiti babassit a kontribusiontayo tapno maitag-ay ti dayaw ti pagilian.

Adda addang ita ti Department of Education nga ipapatida nga isuro a nasayaat ti pannakakanta ti “Lupang Hinirang” iti daytoy a panagseserrek iti eskuela. Segun ken ni Sek. Jesli Lapus, rumbeng a mapalpalagipan latta dagiti ubbing ken dagiti mangisursuro ti panagpasnektayo a mangkanta a nasayaat, wenno iti mayayon iti linteg, ti Nailian a Kanta.

Sapay ngarud koma ta inton kantaentayo ti Nailian a Kanta, kantaentayonton daytoy a sitatakneng ken napnuan panagayat iti pagilian, ken kangrunaanna, tunggal kantaentayo, maanagtayonton ti kaipapananna.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 25, 2009.)

ANIA TI MIRANDA RIGHTS?

KADATAYO a sumursurot laeng iti linteg, mabalin a ditay’ mapanunot nga iti ania man nga oras tiliwendatayo dagiti polis. Ngem kas ‘tay kunadan, adu dagiti mapaspasamak iti biagtayo a di mapaspasimadan, ket no dumteng dagitoy a situasion, rumbeng nga ammotayo dagiti ar-aramidentayo.

No idi ubbingtayo, nayadal a binabastos iti saan a sumungbat no pagsaludsodandaka, ngem maysa a napateg ken maisabsabali a situasion no tiliwendaka dagiti polis, adda man basolmo wenno awan. Masalaknibam ti bagim no malapdam ti dilam a sumungbat iti amin a saludsodda kenka.

Ken saan met a krimen ti saan a sumungbat, wenno ti di panangsungbat amin a saludsod dagiti polis. Malaksid laeng no adda nalawag a rason tapno tiliwendaka, kas koma kadagiti kaso iti bagansia (vagrancy) ken panaglabsing iti paglintegan iti trapiko, ta kadagitoy a kaso, kasapulan a yam-ammom ti bagim, babaen ti panangipakitam iti imetmo nga ID no kiddawenda, ken ipalawagmo ti kaaddam iti lugar wenno iti inaramidmo a di maikaniwas. Ta no dika agsao, agkedkedka a mangipakita iti ID wenno lisensiam no agmanmanehoka, wenno yad-addam pay iti agpilosopo, amangan no ulodendaka a dagus iti pagbaludan.

Mabalin met a kapkapan ken tenglendaka dagiti polis no agpalutpotda kenka no adda nabatad a rason tapno agsuspetsada kenka, kas koma iti kaadam a mismo iti lugar a nakapasamakan ti krimen wenno ania man a panaglabsing iti linteg, wenno adda naipulong kadakuada nga adda armasmo.

No tarayam dagiti polis, addan dakdakkel a rason tapno bitbitendaka iti presinto; ken ti kadaksan a mapasamak, mulaanda ti buli ti bangabangam sadanto ibaga a limmabanka kadakuada.

No ipasulidaka dagiti polis tapno palutpotendaka, adda karbengam a di mangibaga iti ania man a bersionmo iti maysa a pagteng wenno krimen, agingga nga awan ti abogadom a dumngeg kenka. Iti kanito ngamin a masukdalen dagiti polis dagiti impormasion a kayatda kenka, addan dakkel a pangrugian dagitoy tapno mailadditka iti kayatda a mapasamak. Masansan nga aramaten dagiti piskal wenno prosekusion a kas ebidensia ti ania man nga ibaga ti akusado kadagiti imbestigador, ket kakaasinto laeng met ti abogado ti depensa a mangsarapa iti daytoy inton mabista ti kaso.

Agsadag la unay dagiti polis iti ania man a sawen ti maysa nga akusado tapno adda aramatenda nga ebidensia kontra kenkuana wenno iti sabali a tao. Mabalin a bassit laeng ti makaam-ammo iti kinapudno nga iti panangguyugoy wenno panangpilit dagiti polis iti asino man nga arestarenda nga akuen ti ipabasolda kenkuana wenno mangited kadagiti balikas a mangipit kenkuana ti kasayaatan a wagas tapno makabukel dagiti polis iti kaso. Ken no bilang ta dimo pay ammo, nasanay dagiti polis a mangpespes ti ania man a kayatda a maammuan iti suspek, babaen ti naadalda iti sikolohia, ken ti mangipakat ti panangallilaw wenno panagulbod tapno mapilit ti suspek nga agsao. Ken nabatad a saan met a makainiwas iti linteg daytoy nga aramid dagiti polis.

Wenno iti amin a gundaway, adda bentahe dagiti polis wenno kanayon nga isuda ti masurot.

Ania ngarud ti nasayaat nga ibaga kadagiti polis? Mabalin a kastoy: “Tsip, agdardarasak. Diak kayat ti agsao iti ania man kenka ita. Mabalin kadi a palubosanakon?” Wenno saan: “Makipatangak kenka, ngem kapatangko pay nga umuna ti abogadok.” No dida kayat, gapu ta adda met rasonna nga aramidenda dayta, agtalinaedka laeng ngarud iti yanmo, wenno sumurotka iti presinto no kasapulan (kas itay nasaon, narigrigat no tarayam ida), ket ulitemto a saludsoden iti korte no adda karbenganda a manglapped iti wayawayam iti dayta a kanito.

“RIGHT TO REMAIN SILENT”

Sabagaym adu met dagiti boluntario nga agsao kadagiti polis. Ngem kas maibatay ti Konstitusiontayo, adda karbengan ti tunggal maysa a sitatalinaed nga agulimek. Daytoy a karbengan (right to remain silent), ken ti karbengan a maaddaan iti abogado (right to counsel), ti mangbukel ti makunkuna a Miranda doctrine.

Nagtaud ti Miranda doctrine iti maysa a pangngeddeng iti Korte Suprema iti Estados Unidos babaen ti kaso a Miranda v. Arizona (384 U.S. 436 [1966]).

Kaso daytoy ni Ernesto Miranda iti Phoenix, Arizona, a naaresto idi 1963 iti kaso a kidnapping, panagtakaw ken panagrames a napasamak iti maysa a pagurayan iti lugan. Inako ni Miranda iti basolna nga awan man laeng ti panangibaga dagiti polis a nangaresto kenkuana iti karbenganna nga agulimek ken maipaayan iti abogado idi mapagsaludsodan daytoy. Idi mabista ti kaso iti korte ti Arizona, indatag dagiti piskal ti panangakona a kas ebidensia ket nadagdagus ni Miranda a nasentensiaan a mabalud iti 20 a tawen. Ngem idi makadanon ti kasona iti Korte Suprema, nasirip dagiti mahistrado a napilitan laeng nga inako ni Miranda ti basolna gapu iti panangbutbuteng dagiti polis kenkuana ken dina pulos ammo, wenno naipakaammo kenkuana, dagiti karbenganna a kas akusado kas sagudayen ti Konstitusionda. Gapu iti daytoy, binaliktad ti Korte Suprema ti immun-una a pangngeddeng ti korte ti Arizona ket naibilin nga ulitenda ti pannakabista ti kaso.

Iti daydi a bilin ti Korte Suprema ti Estados Unidos, nabukel dagitoy a doktrina: (1) adda karbengan ti akusado a saan nga agsao no adda daytoy iti custodial investigation wenno tengngel dagiti polis ti wayawayana; (2) rumbeng a maamuanna nga amin a sawenna ket mabalin a maaramat iti korte; (3) adda karbenganna a makipatang iti maysa nga abogado sakbay a mapagsaludsodan ken ti kaadda ti abogado it sibayna no mapagsaludsodanen daytoy; ken (4) no dina kabaelan ti mangala iti abogado, ipaayan ti korte iti maysa nga abogado no kayatna.

Naipalek daytoy a doktrina iti Konstitusion ti Filipinas babaen ti Artikulo 3, Seksion 12 (1) a nangilanad iti masasao itan a Miranda rights, wenno dagiti karbengan dagiti akusado iti custodial investigation.

Ngem iti bukodtayo a paglintegan, naiget ti pannakaipatungpal ti Miranda rights, ta saan laeng a sinsinan nga abogado ti ipaayda iti akusado, ta kasapulan a nasiglat daytoy, agwaywayas ken bukod a pili ti akusado. No bilang met ta saan a kayat ti akusado iti mangala ti abogado, rumbeng a boluntario daytoy ken naisurat iti papel a saksian met laeng ti maysa nga abogado. Ken di rumbeng a maaramat iti korte a kas ebidensia, uray pay no pudno daytoy, ti aniaman a panagkompesar wenno panangako ti akusado iti maipabpabasol kenkuana a nagtaud iti panaglabsing iti daytoy a pagalintegan.

Adun dagiti gundaway a napalubosan ti maysa nga akusado gapu laeng iti panaglabsing ti polisia iti Miranda rights dagitoy.

NAIGET TI PAGLINTEGAN

Naiget nga ibilibilin pay iti Konstitusiontayo a di rumbeng a maipaidaman iti biag, wayawaya ken sanikua ti asino man a saan nga aglasat iti kasapulan a proseso iti paglintegantayo (due process), ken di rumbeng a maaresto wenno masukainan ti sanikua ti maysa a tao nga awan iti search warrant wenno warrant of arrest nga aggapu iti hues. (Nupay kasta, adda dagiti mabalin a rason a maaresto ti asino man uray awan ti warrant of arrest, kas koma no nakita a mismo ti polis nga inaramid ti akusado ti krimen, wenno adda dakkel a pammatina nga inaramid wennno pangpanggepen pay laeng daytoy nga aramiden babaen ti nakadidillaw a garaw ti akusado.)

Ken tapno ad-adda a masalakniban ti karbengan dagiti akusado babaen ti naurnos a pannakaipakat dagiti pagalagadan ti custodial investigation, impasa ti Kongreso idi 1995 ti Republic Act No. 7438 (An Act Defining Certain Rights of Persons Arrested, Detained or Under Custodial Investigation). Ken adda probision ditoy a mabalud iti agingga iti 10 a tawen wenno multa a P6,000 wenno agpada a pannusa iti asino man a pannakabagi ti linteg nga aglabsing iti Miranda rights dagiti akusado.

Ngem saan met amin a situasion ket kasapulan a dakamaten ti Miranda rights no asitgan dagiti polis ti maysa a tao a di pay met naaresto mainaig ti maysa a kaso. Ta kas ibagbaga ti linteg, mausar laeng ti Miranda rights no naisaangen ti maysa a tao iti custodial investigation. Adda ngarud dagiti kaso nga asitgan ken kapatang a personal dagiti polis ti asino man a patienda nga adda pakainaiganna iti kaso uray dina dakamaten dagiti balikas a kidkiddawen ti Miranda doctrine. Mabalin nga awagan dagiti polis ti maysa tao tapno maallukoy daytoy nga agboluntario nga agsao. Wenno saan, awisen daytoy dagiti polis a mapan iti presinto, wenno isuda a mismo ti mapan iti pagtaenganna tapno agpalutpot. Nabatad ngarud nga agingga nga adda wayam a mangliklik ti polis nga agsaludsod kenka, saanen a kasapulan ti Miranda rights.

Ken no nadalus ti motibo dagiti polis nga agpalutpot kenka, makaurayda ti ania man nga ibagam. Saan ket a kasuandaka a dagus ti obstruction of justice kas ti napasamak kada Ted Failon ken dagiti kabagian ti asawana ken kabbalayda, iti laksid nga agngangabit pay laeng ti patay ti asawa ni Failon iti ospital.

Adu latta dagiti polis a dida ammo nga ipakat ti Miranda rights. Wenno no di man ketdi a napalalo la unay ti panagdardarasda a mangtiliw ken mangiladdit ti suspek iti kaso. Tapno balsenda ti tao no bilang ta adda atraso daytoy, tapno aglatakda iti kaadu a natiliwda a kriminal, wenno tapno mangkikil ken mangbutbutengda? Adu ti mabalin a motiboda malaksid iti kaawan iti ammoda iti naadalda iti akademia dagiti polis, ngem nalawag a panagabuso daytoy iti bilegda a kas naarmasan nga opisial ti estado.

SITATALINAED NGA AGTULTULID TI HUSTISIA

Kaaduanna a biktima dagitoy kaso ti panagabuso dagiti nanumo a tattao. No adda met dagiti umingar wenno ipatangkenda dagiti karbenganda iti linteg, pilosopo kunada, ket dagitoy ti pagpupudotan dagiti polis. Saanen a pagbaludan ti pagtungpalan dagiti natured no di iti puneraria.

Ngem no adda man dagiti rinuker a polis, ad-adu latta met dagiti napudno iti pagrebbenganda. Isu a di rumbeng nga agbuteng iti asino man a mangirupir iti karbenganna iti sanguananda no kasapulan. Ta kas pannakabagi ti linteg, dagiti polis ti rumbeng a mangipakat iti daytoy. Ket dayta ti umuna koma met a panunotentayo.

Ken awanen ti kasayaatan no ammotayo dagiti karbengantayo ken ti situtured a mangilaban kadagitoy. Ket ditay’ mawanan iti namnama iti hustisia iti pagilian. Ta iti laksid dagiti madamdamagtayo a panagabuso dagiti agtuturay, agtultuloy ti panagbantay ti Korte Suprema kadagiti panagabuso dagiti polis ken uray dagiti abogado a mangballikong no maminsan iti taray ti hustisia, ken ti liderato ti Philippine National Police tapno maadalan a nasayaat dagiti maitawtawtaw a taoda.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 11, 2009.)

ANIA TI PUDNO MAIPANGGEP ITI SWINE FLU?

IBILANG ti dadduma a di kompleto ti punsion no awan ti maidasar nga agmanmantika ken kumarkarandikang ti kudilna a letson a baboy iti lamisaan. Wenno grande laeng ti pasken no adda daytoy a sisasagana a matadtad ken maibunong kadagiti dimmar-ay.

Ngem kasanon no kellaat nga iparit ti gobierno ti agsida iti letson wenno karne ti baboy ta makaited gayam daytoy iti napeggad a sakit? Kastoy ti napasamak iti Mexico manipud Abril 27 agingga iti umuna a lawas iti Mayo. Manipud nagbettak ti damag ti swine flu virus iti pagilian, naibilin ti di panagsida dagiti umili iti karne ti baboy agingga a di maitudo dagiti autoridad ti naggapuan ti virus ken ti pangagas iti daytoy.

Iti naudi a listaan (Mayo 6) ti World Health Organization (WHO), 29 iti 30 a natay gapu iti sakit ti aggapu iti Mexico. Malaksid pay nga iti 1,658 nga apektado iti virus a nagramaram iti 23 a pagilian, 822 kadagitoy iti agindeg iti Mexico.

ANIA, AYA, TI SWINE FLU?

Maysa a sakit daytoy iti bara nga aggapu iti influenza virus (H1N1, ken kaarngi met laeng ti bird flu virus) a maala kadagiti dingo a baboy a nangrugin a nangatakar kadagiti tattao babaen ti panagbaliw ti kababalin ken bilegna.

Segun iti WHO, nalaka a makaakar ti H1N1 iti tao ken adda potensialna nga agbalin nga epidemia, wenno agramaram iti adu a lugar a mangpatay iti riniwriw a tao kas iti napasamak ti makunkuna nga Spanish flu idi 1918 a nakatayan iti 50 a milion a katao, ken ti Asian flu idi 1957 a nakatayan met iti 2 a milion. Nupay kasta, ad-adalen pay laeng dagiti sientipiko ken eksperto iti sakit no kapada ti virus ti swine flu dagiti naagapad nga epidemia. Ti nalawag ketdi, awan pay ti naduktalanda a nadaras a pangpatay iti virus.

Kaarngi met laeng dagiti pagilasinan ti swine flu ti ordinario a trangkaso—makapuor a gurigor, panaguyek, nakaro a sakit iti ulo ken susuopan, barado nga agong, kasla mabambannog a panagrikna ken awan ganas a mangan. Kadagiti dadduma a kaso ti swine flu, adda dagiti nakapadas iti panagsarua, panagulaw, panagtakki, ken adda pay nagtinnag iti pulmonia ken dadduma pay a nakaro a sakit iti bara.

Idi maduktalanda ti umuna a biktima ti swine flu iti Mexico City idi Abril 11, napartak ti panangballaag ti gobiernoda mainaig itoy ket. Idi damona, naireport pay nga immabot iti 159 ti natay iti virus iti pagilian, ket ad-addan a nagaligagaw dagiti umili, nangruna iti kabesera. Naisardeng ti misa kadagiti simbaan, nagrikep dagiti tiendaan ken restauran, ken sinuspende ti gobierno dagiti klase kadagiti pagadalan ken ti operasion iti eropuerto. Naisardeng pay dagiti dadduma a parambak iti pagilian ken naitantan uray pay dagiti paggugustudo a torneo iti football.

Manmanon dagiti rummuar iti kalsada, no adda man, naka-gas mask dagitoy, wenno maparitanda nga agudpudop kadagiti nailet a lugar. Ken dagus nga imballaag ti gobierno ti kinadelikado iti agsida iti karne ti baboy. Dinardarasda a pinatay dagiti baboy a maatap a nagtaudan ti immuna a kaso ti virus. Uray iti kabesera a siudad a napusek iti tao, rummuar laeng dagiti residente kadagiti pagtaenganda no nasken ti gagarada, ken kaaduanna ti nagdardaras a nagpatsek-ap kadagiti ospital.

NAGBALINEN NGA EPIDEMIA?

Kasla narubroban met nga apuy a nagramaram ti virus iti sabali a pagilian, kangrunaanna iti Estados Unidos a kaarruba ti Mexico. Iti isu met laeng a listaan ti WHO (Mayo 6), addan 403 dagiti nagsakit iti Estados Unidos. Maysa a mangisursuro iti Texas ti kakaisuna pay laeng nga Amerikano a biktima iti swine flu. Ginasut a pagadalan kadagiti apektado nga estado ti nangsuspende iti makalawas a panagklaseda. Nabilin pay dagiti residente nga agdalus a nasayaat kadagiti arubayanda, aruatenda iti eskuela, opisina ken kadagiti para publiko a pagluganan. Ken kas kadagiti dadduma a pagilian nga apektado iti virus, pinawilan ti gobierno ni Barack Obama nga agbiahe iti Mexico dagiti kailianna, inigetanda ti nagbantay kadagiti eropuerto, ken nangiruar ti gobierno iti pundo a gastuenda nga agsukisok para iti pangkontra nga agas.

Adda met dagiti pagilian, kas ti Filipinas, a nangiparit iti panagangkat iti karne manipud kadagiti pagilian a kontaminado iti virus. Iti Egypt, imbilin ti gobiernoda ti pannakapugipog amin a tarakenda a baboy (mapan a 300,000) tapno masakbayanda ti panagramaram ti virus iti sakupda.

Ken nupay awan ti rekomendasion ti WHO nga iserra dagiti agkakaarruba a pagilian dagiti pagbebeddenganda wenno paritanda nga agbiahe dagiti eroplanoda kadagiti dadduma a pagilian gapu iti virus, adu latta dagiti pagilian ti saan a nangipangag iti WHO. Kas iti inaramid ti Tsina a nangtengngel tapno ma-quarantine ti 70 a Mehikano a nairana nga adda iti Beijing idi insardeng ti Tsina ti direkta a panagbiahe dagiti eroplanoda iti Mexico. Iti Brunei, na-quarantine met iti 200 a pasahero manipud iti Britania (apektado met iti virus) gapu ta tallo kadakuada ti adda gurigorna.

Nasakit ngarud ti nakem ni Felipe Calderon, presidente ti Mexico, ta saan laeng a dakkel ti napukaw iti ekonomiada (umabot iti $2.3 a bilion) sipud naduktalanda ti virus, naikuskuspil pay dagiti kailianna nga adda iti sabali a pagilian. Ngem pagsayaatana, kunana, nagnadnaden ti panagbutengda nga agramaram pay ti virus gapu ta nasakbayanda daytoy babaen ti napartak a panagtignay ti administrasionna ken ti panagsakripisio dagiti umili a nagtulnog kadagiti bilin ti gobierno. Manipud idi Mayo 5, main-inuten a nagsubli iti normal a taray ti biag iti Mexico City.

Nabatad ti bilin ni Secretary-General Ban Ki-moon iti United Nations kadagiti pagilian a dida koma isardeng wenno pengdan ti taray ti negosio ken turismo kadagiti sakupda a saan nga agsadag iti naiget a panagadal ken siensa iti pagbatayanda.

SISASAGANA TI FILIPINAS

Iti biang ti Filipinas, nupay adda dagiti naipadpadamag a naggurigor a simmangpet manipud iti sabali a pagilian a maatap nga adda kontaminasion iti swine flu virus, awan met ti pimmudno a naakaran iti nasao a sakit. Ti South Korea laeng ti kaasitgan iti Filipinas a pagilian nga addaan iti kaso ti swine flu.

Ipatpatalged met ti Department of Health nga addan dagiti madadaan nga agas a mabalin a pangkontra iti swine flu virus. Ken nabagaan metten ti polisia kadagiti mabalin nga aramidenda no bilang laeng ta malusotantayo iti virus, kas koma iti itutulongda a mangibunong dagiti kasapulan a gas mask, wenno iti panangpakalmada dagiti umili.

Kas iti napadasanen ti pagilian idi nagraira met ti bird flu virus iti sumagmamano a pagilian iti Asia ken ti kaso ti SARS (severe acute respiratory syndrome) idi 2003, naiget ti panangbantay dagiti opisial iti Ninoy Aquino International Airport (NAIA). Addan dagiti madadaan a ramramit, kas koma iti thermal scanner ken ti footbath tapno nalaka a maduktalanda dagiti sumrek a naakaran iti napeggad a sakit. Uray ni Presidene Gloria Macapagal Arroyo a mismo ket naglasat iti naiget a pagalagadan idi agsubli daytoy manipud iti panagbiahena iti Egypt ken Syria itay napan a lawas. Ken wen, uray pay ni Manny Pacquiao manipud iti naballigi a pannakiboksingna idiay Las Vegas, Nevada (maysa kadagiti estado nga apektado iti virus), ken ti 50 a kongresman a napan nangbuya kenkuana, naglasatda met ditoy.

Ken pagsayaatanna, segun iti Department of Agriculure, nadalus wenno saan a kontaminado dagiti karne ti baboy iti pagilian. Ken tapno maipatalgedda daytoy idi damona a bimtak ti isyu ti swine flu virus, naiparit a dagus ti panagangkat ti ania man a karne manipud iti sabali a pagilian. Imbabawi laeng ti gobierno daytoy kalpasan a maanag dagiti opisial a saan a ti karne ti baboy ti mabalin a mangiwaras iti virus no di ket dagiti tattao a naakaranen iti sakit. Kaarngi ngamin daytoy iti ordinario a pannakaakartayo kadagiti adda panatengna, kas koma no umasidegtayo kadakuada wenno malang-abtayo dagiti yangesda, maparsiakantayo kadagiti ibaeng wenno ituprada wenno maiggamantayo dagiti maiggaman met dagiti kontaminado nga imada.

Ken nanguruna a napaneknekan dagiti eksperto a, nupay naggapu ti virus iti maysa a baboy, saan met nga amin a baboy ket adda kapasidadna a mangiwaras iti daytoy, ta ti “outbreak” a napasamak iti Mexico ket nangrugi laeng ti pannakayakar ti virus manipud iti masaksakit a baboy iti maysa tao, nga isu metten ti nagiwarasen daytoy iti padana a tao. Naduktalanda pay nga awan pay ti kaso a pannakayakar ti virus babaen ti sidatayo a karne ti baboy. No maakaran man ti maysa a tao, saan a gapu iti impaunegna no di ket gapu iti kondision ti bagina. No managsaksakit ti maysa a tao, wenno saan a managdaldalus, nalaka laeng a maakaran daytoy iti sakit.

Segun kadagiti ekperto a mangtamtaming kadagiti pasiente iti swine flu, kaaduanna kadagiti biktima iti naubing wenno kabambannuaganna pay laeng (edad 20 agingga iti 40), saan ket a dagiti babassit nga ubbing wenno dagiti lallakay unay. Ipakitana laeng ditoy, a kas iti panateng, nalaka a maapektaran dagiti nakapsut ti naturalesana, saan ket a gapu iti edad laeng. Napateg ngarud a saluadantayo ti salun-attayo iti ania man nga oras, babaen ti panagdalustayo iti arubayantayo, ti bukodtayo a bagi ken nangruna nga agbuggotayo iti nasayaat sakbay ken kalpasan a mangantayo.

Daytoy ti rason no apay nga impaganetget ti WHO a liklikan koma ti media (radio, telebision, pagiwarnak) nga awagan ti sakit iti swine flu, no di ket awaganda laengen daytoy iti H1N1 virus, iti kasta maikkat ti impresion dagiti tattao a ti laeng baboy ti paggapuan ti virus.

Ngem uray pay a nagnadnaden ti panagaligagaw dagiti umili iti Mexico wenno bimmuntogen ti panagdakkel ti bilang dagiti nagsakit, pagam-amkan pay laeng dagiti opisial ti WHO a mabalin nga adda kasarunona, wenno “second wave” nga ibuyogto kano ti panaglamiis ti panawen iti agsingin a kontinente ti Amerika inton sumarsaruno a bulan. Daytoy ngarud ita ti nangruna a sagsagnaan dagiti eksperto, tapno iti ania man nga oras matengngelda a dagus ti napartak a panagramaram manen ti virus.

AMMUEN NGA UMUNA TI BUKOD A KARADKAD

Itultuloy latta koma ngarud ti gobierno a bantayan a nasayaat dagiti maparti a baboy iti pagilian. Agpayso a saantayo a naapektaran Iti swine flu virus, ngem palpaliiwen pay laeng ti gobiernotayo ti impeksion ti Ebola Reston virus kadagiti baboy, kas iti nangpeste kadagiti pagtaraknan Iti baboy iti Bulacan itay napan a bulan. Malakasid pay a sagpaminsan makadamdamagtayo kadagiti baboy a kontaminado iti foot-and-mouth disease iti sumagmamano a lugar. Ken kangrunaanna, maipasardeng koma a mamimpinsan ken madusa dagiti agilaklako iti karne dagiti makunkuna a “double dead” a baboy kadagiti tiendaan. Kas met laeng iti swine flu virus a delikado dagitoy a karne iti salun-attayo.

Kabayatanna, imasentayo ti agsida iti letson a baboy, ta apay ketdin a saan! Malaksid no delikado iti karadkadtayo. Ta no agsukirka, amangan no umun-unan a mayurnos ti karaykaymo iti uneg ti daga, sakbay a mapunas dagiti eksperto ti swine flu virus iti rabawna.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 18, 2009.)

SAAN LAENG A KASO TI PANAGPAKAMATAY?

NALIDAY daytoy a pagteng a makita iti maysa a pagtaengan. Nasakit daytoy kadagiti naulila. No pudno a nagpakamatay ti maysa nga asawa ken ina, nakarkaro pay ngem iti agleddaang, iti mangipumpon iti natay ken mangalimon iti kinapudno, ti sagabaen ti pamiliana.

Iti kaso ti pamilia ni Ted Failon (Teodoro Etong iti pudno a biag), nalatak a brodkaster ti ABS-CBN ken dati a diputado ti Leyte, doble a trahedia ti napagteng ti pamiliana idi maduktalanda a nadigos iti bukodna a dara ti asawana, ni Trinidad “Trina” Arteche-Etong, iti pagtaenganda iti Quezon City. Wen, ta saan laeng a nagbalin a suspek ti asawa ken nakasuan dagiti kabbalayna, nagbalinda pay a biktima ti kinadursok dagiti polis.

Nagpakamatay, segun ti pamilia ken dagiti nadekket a gagayyemda. Adda ngamin surat nga imbatina ken ni Failon a dumawdawat iti pammakawan. Adda dakkel a parikut daytoy mainaig iti negosio, innayonda pay. Malaksid pay nga addan dagiti eksperto iti forensic a mangibagbaga iti posibilidad a nagpakamatay ti biktima.

Kinapudnona, saan met a krimen wenno panaglabsing iti linteg (malaksid laeng iti paglintegan wenno pagalagadan ti Simbaan Katoliko) ti mangpatay iti bukod a bagi. Nupay kasta, kasapulan ti gobierno a masertipikaran ken mairehistro amin a matay, ket nangruna ngarud nga iti kaso ti panagpakamatay, masapul ti imbestigasion tapno maliklikan ti makunkuna a foul play, wenno adda sabali a tao a pimmatay iti biktima. Ken kasapulan ti naurnos nga imbestigasion aglalo no sumreken iti eksena ti kasapulan a bayadan ti insurance.

Karbengan ngarud ti polisia ti agsukisok a nasayaat mainaig iti kaso. Ken saantayo ngarud ida a pilawen no adda man panagduaduada a saan a nagpakamatay ti biktima ta idi mapanda iti pagtaengan ni Failon, nadalusanen ti banio a nangpaltogan kano ni Trina iti ulona, ken awanen uray milat iti dara iti ania man a paset ti balay ken iti lugan a nangilugananda kenkuana a nangitaray iti ospital.

Maysa a kaso ti obstruction of justice, wenno ania man a wagas tapno maappelan ti panagandar ti hustisia, ti panangdalus kadagiti amin a mabalin nga ebidensia iti nakapasamakan iti krimen. Wen, ta no awanen ti ebidensia, narigatton a maitudo ti kriminal.

Babaen ti Presidential Decree 1829 (Penalizing Obstruction of Apprehension and Prosecution of Criminal Offenders), maysa a krimen ti aramid ti maysa a tao nga ammona wenno inggagarana a lapdan, dadaelen wenno pabayagen ti pannakatiliw dagiti maatap a nagaramid iti nagbasolan ken ti imbestigasion ken prosekusion kadagiti kriminal a kaso. Iti kaso ni Failon, ti asino man a nangdalus kadagiti milat iti dara iti banio a nakatayan ti asawana, binaliwanna ti masasao a “scene of the crime” ken mabalin nga inlemmeng wenno imbellengna dagiti mausar koma nga ebidensia iti korte. Makasuan ngarud daytoy iti kaso nga obstruction of justice, ngem rumbeng a mapaneknekan nga adda intension wenno panangigagara, wenno ammo ti tao iti inaramidna.

Daytoy ngarud ti rumbeng a kinita dagiti polis a dagdagus a nangisayangkat iti imbestigasion. Ta no pudno a dagiti katulongan ni Failon ti nagdalus iti balay, ken awan ti imbilbilin ti amoda, wenno awan iti panunotda ti mangilemmeng iti maysa a krimen, dida mabalin a sawen a nagbasolen dagitoy. (Nupay kasta, narabaw laeng a rason ti ibagbagada a dida kayat a makita ti dose anios nga anak a babai ni Failon dagiti dara, isu a dinalusanda ti banio. Ta no pudno a napanunotda daytoy, mabalinda met nga iserra ti banio.)

Ngem saan laeng a ti panangdalus ti nakababalawan ti pamilia Failon, no di pay ket ti naladaw a panangireportda iti napasamak kadagiti polis. Limmabas ngamin ti lima nga oras sakbay a nakadanon kadagiti imbestigador ti damag nga adda napaltogan iti nasao a lugar. Ta agpayso met a paset ti obstruction of justice ti naladaw a panangipulong wenno panangipakaammo tii ania man a krimen iti polisia.

Ngem ti saludsod ti pamilia Failon, adda kadi napasamak a krimen? No awan ti krimen, kasano ngarud a makasuanda iti obstruction of justice? Ngem segun iti maysa nga abogado, saan a napateg no addanto mapaneknekan a krimen wenno saan iti maysa a kaso, iti rason nga ingagara a binaliwan, inlemmeng wenno dinadael ti maysa a tao dagiti ebidensia iti panawen nga agim-imbestigar dagiti polis, maysa daytoyen a kaso ti obstruction of justice.

Ngem ti rigatna, nagdaras man ti panangyulida iti kaso nga obstruction of justice kada Failon, kadagiti kabbalayna, ken iti ipagna a kabsat ti biktima. Ta uray adda makita dagiti polis a dakkel a rason tapno makasuan dagitoy, saanna a kayat a sawen nga ibaddekda metten ti karbengan dagiti umili kas ibagbaga ti Konstitusiontayo.

No saan a kayat ti maysa a suspek ti agsao iti panawen ti imbestigasion, nangruna no nakaro ti panagleddaangna gapu iti ipupusay ti ay-ayatenna iti biag wenno maikulkuleng pay laeng daytoy gapu iti trahedia, saan a mabalin a kasuan iti obstruction of justice ta adda karbenganna a saan nga agsao. No saan man a kayat a pastreken ti akimbalay dagiti polis tapno agimbestigar nga awan ti ipakitada a search warrant, saan a mabalin a kasuan daytoy ta salsalakniban ti Konstitusion ti asino man kontra kadagiti saan a nainkalintegan a panangtiliw iti tao wenno panangsukisok kadagiti sanikua ken pagtaengan. Ken no naladaw man nga impakaammo ti maysa a tao ti napasamak a krimen, rumbeng a kitaen ti polisia wenno ti korte dagiti rason no apay a napasamak daytoy. Iti kaso no Failon, kas ibagbaga ti pamiliana, nangruna nga inasikaso ni Failon ti panangitarayna ti agngangabit pay laeng idi nga asawana iti ospital tapno maispal ti biagna, ngem ti tumawag iti presinto.

Wen, adda karbengan dagiti polis nga agsuspetsa iti asino man nga adda pakainaiganna iti biktima, nagpakamatay man wenno saan. Ngem saanen a daytoy ti isyu ita. Naiturongen ti isyu iti nabatad a panagdardaras dagiti polis a mangiladdit ken ni Failon a kas suspetsa iti pannakatay ti asawana. Mabalin met nga urayen koma pay dagiti polis nga agnadnad ti rikna ni Failon ken ti pamiliana gapu iti trahedia, sadanto saggaysaen a pagsaludsodan ida. Ngem ti rigatna, pininda dagiti polis nga inawis iti presinto ni Failon, ken dagiti kabbalayna tapno mapagsaludsodan, ken idi dida kayat ti agsao wenno saan a mapnek ti polisia ti kayatda a mangngeg kadakuada, kinasuandan dagitoy iti obstruction of justice. Ken kadaksan nga inaramid ti QCPD-CIDU ti panangkuelio, panangposas ken ti panangisubsobda iti lugan ti ipag ken kayong ni Failon tapno iturong iti korte a mangsungbat iti kaso nga obstruction of justice, uray iti panawen nga agngangabit pay laeng ti biktima.

Agpayso a maysa a biddut ti pannakadalus ti banio, ngem ti mangpilit kadagiti tao nga agsao, wenno mangukod kadagitoy tapno maidatagda iti korte kadagitoy a panawen nga agladladingitda iti kasta unay, maysan a panaglablabes daytoy. Ita la ket ngarud, nagbalinen nga isyu ti police brutality ti kaso.

Nasuspende dagiti polis a nagaresto ket nayawat metten iti National Bureau of Investigation (NBI) ti pannakapalutpot ti kaso.

Naipalagip la ket ngarud dagiti adun a kaso ti police brutality nga agingga kadagitoy nga aldaw, saan a mapumpunas iti panunot dagiti umili. Kas koma kadagiti panangpuersada kadagiti matiliwda a suspek nga akuen ti basolda babaen ti panangbutbutengda wenno panangparparigatda iti presinto. Kas iti masansan a pammaliiw ti kaaduan, “guilty until proven innocent” ti prinsipio dagiti polis a mangtengngel kadagiti suspek iti ania man a kaso. Ken ti daskesna, adda pay dagiti gundaway a patayenda a dagus dagiti suspek uray saan met a lumablaban dagitoy iti oras a maarestoda. Kaudian a kaso ditoy ti makunkuna a “rubout” iti tallo a masuspetsa a carnapper iti nagsulian ti EDSA ken NIA road idi Pebrero 17. Naala ti video daytoy babaen ti kamera ti ABS-CBN. Segun iti Commission on Human Rights a nagimbestigar iti kaso, pinaltogan dagiti kameng ti QCPD dagiti suspek uray saan a limmaban dagitoy, ken napaneknekan dagiti forensic a nangadal kadagiti bangkay a napaltogan a sitatallikud ti maysa kadakuada.

Gapu itoy, nagbalin a napasnek a kritiko ni Ted Failon kadagiti polis iti Quezon City, saan laeng a gapu iti kinakapuyda a mangisardeng iti carnapping iti siudad, no di pay ket ti panagab-abusoda iti bileg. Ket gapu ngarud iti kaso a nakairamanan ita ni Failon, kasla nalaka man a sawen nga agibalbales laeng dagiti kameng ti QPCD ken ni Failon babaen ti panangiladditda a dagus kenkuana a kas suspek ti pannakatay ti asawana. Kasla kayat nga ipaawat ita dagiti kameng ti QCPD nga agannad dagiti mangkalkalaban kadakuada.

Politika, kuna met ti dadduma no apay a kasta la unayen ti panangilansada ken ni Failon. Maysa ngamin ti brodkaster a mapispisel ni dati a Presidente Erap Estrada nga agbalin a kandidato a senador ti Oposision inton eleksion iti 2010. Ket mapagduduaan ngarud ti kinadekket ti hepe ti National Capital Region Police Office (NCRPO) ken ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo ta kameng ni Chief Supt. Roberto Rosales ti Philippine Military Academy Class of 1978 a nakairamanan met ti Presidente a kas adopted member. Malaksid pay a pasaray palapalen ni Failon ti Presidente iti programana iti radio gapu iti kurapsion.

Kasla immadayo ngarud ti kaso a panagpakamatay ti asawa ni Failon. Sabagay kastoy ti pagiliantayo, no nalatak dagiti tattao a karaman iti isyu, agiinnuna dagiti politiko ken agpangpanggep nga aglatak tapno agsao iti kamera. Kaaduanna ti dida maaluadan iti direkta a rumaman, kas iti kaso ti hepe ti Public Attorney’s Office a napan pay a personal iti presinto tapno pilitenna dagiti polis a palubosan ni Failon a rummuar; nalipatanna payen ti pudno a kaipapanan ti delikadesa ken ti akem ti maysa a hepe ti PAO.

Ita, kayat ti Kongreso nga imbestigaren ti kaso ti police brutality. Ngem anianto manen ti mapasamak, agbalinto laeng manen a wagas tapno kritikaren ti administrasion (awan met dakesna no pudno nga adda basol ti gobierno), ken agbalin a bida manen kadagiti diario ken telebision dagiti diputado iti panagdengngeg a kasapulanda iti panagkampaniada iti politika inton umay a tawen. Ket kas kadagiti adun a panagdengngeg iti Kongreso, awanto met pappapananna daytoy.

Ket inton makalipattayo, dagiti opisial a nasuspende iti kaso ni Failon, mayakardanto laeng manen iti sabali a destino, no di pay ket maital-odanto manen iti posision babaen ti koneksionda iti politika.

Suicide? Obstruction of justice? Police brutality? Diday masungbatan dagitoy ta ti laeng korte, no kasapulan, ti mangikeddeng. Ngem maysa laeng ti lumawlawag a posibilidad, kalpasan ti Mayo 2010, addanton senador iti pagilian a Ted Failon.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 4, 2009.)