BUIS, BUISIT?

BUIS kunam?

BUMARA la ketdi ti piditpidit ti dadduma no mapagpapatangan daytoy nangruna no maipapan iti income tax (wenno buis para iti natgedan). Makapuling a kitaen dagiti tax deduction iti ‘pay slip,’ kunada man. Wenno makapadagsen iti rikna ta awan met maar-aamidan piman.

Ket segun iti report a rimmuar itay nabiit, agsobsobra ti buis a baybayadan dagiti adda iti middle class.

Makuna a “middle class” ti grupo nga adda iti nagbaetan ti lower (wenno working) class ken upper class, a pakaibilangan dagiti propesional ken dagiti adda negosioda agraman pamiliada. No agbataytayo iti kaudian a report ti National Statistical Coordination Board (NSCB), mairaman kadagiti middle class dagiti mangmangged nga agaw-awat iti manipud iti P328,000 (wenno mapan a P27,000 iti tunggal bulan) agingga iti P4 million a tinawen a sueldo.

Nangpakaro pay iti isyu iti buis ia naiballaet a nabara a patangan wenno kaso iti panangibolsa dagiti kameng ti Kongreso ken kakumplotda a nangangato nga opisial ti gobierno kadagiti PDAF-da nga aggapu iti buis dagiti umili.

Dakkel ngarud ti mapaspastrek ti gobierno manipud kadagiti middle class. Ngem saan laeng met a dagiti propesional ti maapektaran, ta uray dagiti nababbaba ti sueldoda (malaksid dagiti minimum wage earner ta mailisida iti income tax kas sagudayen iti linteg), pakadagsenan unay ti riknada ti maleklekkab a pangbayadda iti buis idinto a nakabasbassit la ngaruden ti mayaw-awidda a matgedan. 

Segun iti Bureau of Internal Revenue (BIR), agtaud kadagiti agsusueldo a mangmangged ti 82% ti kadagupan ti nasingir manipud iti individual income taxes nga umabot iti P246-bilion idi napan a tawen. Kaaduanna ditoy ti automatiko a maikissay kadagiti propesional nga agsusueldo iti manipud P150,000 agingga iti P800,000 iti uneg ti makatawen.

Awan latta met ti pagdur-asan ti pagilian

Ngem pappapananna dagita a buis? Apay nga agsagsagaba latta met dagiti marigrigat iti kaawan wenno kinakurang ti serbisio ti gobierno kadakuada, wenno apay a kadaanan latta ti sistema ti transportasion, ken apay nga adu kadagiti kalsadatayo ti di met mamanmantener a nasayaat?

Makaunget ti adu a netizen kadagiti kakastoy a patangan iti buis (asino met ti saan?), nangruna iti kinaregregget ti BIR nga agiwayat kadagiti pamuspusan tapno makasingir iti dakkel a buis a para iti administrasion ni Presidente Noynoy Aquino, ngem awan latta met ti pagdurdur-asan ti pagilian. Kanigid-kanawan met latta ti korupsion iti gobierno a pakapukpukawan ti pondo nga aggapu iti buis.  

Segun iti panagadal ni Romulo Virola, dati a secretary general ti NSCB, nasurok a 74.7% iti populasiontayo wenno 14-milion a pamilia ti mangbukel iti lower class, idinto nga awan pay maysa a porsiento (0.1%) wenno 21,200 a pamilia ti adda iti upper class. ’Tay natedda a 25.2% wenno 4.7-milion a pamilia, isu dagitoy ti aggapu iti middle class.

Ngem ti rigatna, kadagiti adda iti middle class nga agsusueldo iti agingga iti P500,000 iti tinawen (wenno mapan a P41,670 iti tunggal bulan), kapada met gayam ti baybayadanda a tax rate wenno porsiento ti buis iti baybayadam met dagiti chief executive officer (CEO) wenno direktor dagiti multinational company, karamanen dagiti nababaknang a tattao iti pagilian ken dagiti artista ken nalatak a celebrity nga agaw-awat iti agingga iti P12-milion iti tunggal bulan.

Apay a kasta? Iti ngamin agdama a paglintegan, manipud iti 5% agingga iti 32% ti tax rate a bayadan dagiti mangmangged depende iti sueldoda. Kadagiti ngarud agaw-awat iti sueldo iti agingga iti P500,000, masingir dagitoy iti kangatuan a tax rate a 32%, nga isu met ti tax rate dagiti nangatngato nga adayo iti sueldoda ngem isuda! Ken uray pay palubosan ti linteg ti basic personal exemption (para kadagiti minimum wage earner) ken adda pay P20,000 a deduction iti tunggal anak wenno dependent, saan met unay a marikna daytoy a pakalag-anan dagiti mangmangged ta dakkel latta ti malekkab iti sueldoda a kas pagbayadda iti buis.

“Bracket creep”

Ngem dayta gayam a paglintegan iti tax rate ken tax bracket ket idi pay laeng 1997 a nangrugi a naipatungpal, wenno mapanen a 17 a tawen a saan a nabalbaliwan idinto nga adun ti bimmabaan ti gatad ti piso gapu iti inflation (wenno ti agtultuloy nga ingingina ti presio dagiti magatgatang ken serbisio iti maysa a panawen). Kayatna a sawen, uray dimmakkel ti sueldo ti maysa a mangmangged, sumursurot met kenkuana ti nangato a tax rate. Ti rigatna, bumasbassit met ti balor ti sueldona iti panaglabas dagiti tawen. Kas pagarigan ti sueldo iti maysa a manager 15 a tawenen ti napalabas, katukad laengen ti agdama a sueldo ti mangrugrugi pay laeng a call center agent. Ngem iti laksid dayta, dakdakkel ti tax rate ti sueldo ti naud-udi.

Aw-awagan dagiti ekonomista daytoy a situasion iti “bracket creep.” Ditoy, dagiti agbaybayad iti buis a saan met a makategtegged iti dakkel, wenno uray pay saan a naibasar iti inflation ti mateggedanda, mapilitanda nga agbayad iti dakkel a buis a kaibatogan ti tax rate ti sueldoda. Saan met ngamin a nabaliwan ti tax rate tapno mayannatup iti epekto ti inflation iti panaglabas dagiti tawen.

Segun ken ni Ronald Mendoza, propesor ti Asian Institute of Management, saan laeng a dagiti agbaybayad iti buis ti agrabiado ditoy, ta uray pay ti sibubukel nga ekonomiatayo. Gapu iti bracket creep, kunana, bumaba ti purchasing power dagiti mangmangged; ta ania ngarud, awan met ti ania a maurnongda iti masapulanda. Ket no awan ti aggastos (gapu ta awan wenno agkurang ti gastuen), dakes la ketdi ti epektona daytoy iti ekonomiatayo ta saan metten nga aggaraw ti pisos tapno pakagansiaan met koma ti asino man nga agkasapulan. Kas kanayon nga ibagbaga dagiti ekonomista, masapul nga aggastos dagiti tattao tapno pumartak ti panagdur-as ti pagilian.  

Napintas ngarud a damag ti kaadda dagiti gakat iti Senado nga agpangpanggep a mangibaba iti income tax rate, kas iti Senate Bill No. 2149 ni Senador Sonny Angara nga agpangpanggep a mangibaba iti 25% ti agdama a 32% a tax rate. Kapada daytoy ti immun-una a kiniddaw ti World Bank tapno maliklikan ti “over-taxation” wenno sobra a pannakabuis dagiti adda iti middle class. No makalusot ti gakat ni Angara, agbalinton a P1-million ti kangatuan a gatad a mabuisan iti agingga laeng iti 25% mangrugi inton 2017.

Adda pay kapadana a gakat iti Senado a mangpalag-an ti bayadan a buis dagiti adda iti middle class ken kasurotna  a reporma iti sistema a kas ti Senate Bill 716 ni Senador Ralph Recto ken ti Senate Bill 1942 ni Senador Bam Aquino IV.

Kangatuan iti Southeast Asia?

Kinapudnona, maysa ti income tax rate ti pagilian kadagiti kangangatuan iti Southeast Asia. Segun ken ni Angara, mabuisan ditoy Filipinas ti P500,000 ($11,000) a sueldo iti tinawen iti agingga iti 32% idinto nga iti Singapore, saan a mabuisan iti agingga iti dayta a gatad; ket iti Thailand, mabuisan ti kapadana a gatad iti 10% laeng, 11% iti Malaysia, ken 20% iti Vietnam.

Segun ken ni Karl Kendrick Chua, senior economist iti World Bank Philippines, kasapulan a bennaten ti Filipinas ti kasla akikid a tax base idinto nga ibabana ti tax rate no kayat met laeng ti gobiernotayo ti makiginniddan kadagiti kaarrubana iti Asia iti agpang ti panagdur-as ti ekonomia. Kasapulan met a rugianen nga ipada wenno yannatup ti sistema ti panagbuistayo iti sistema dagiti kakaarubatayo a pagilian a kas panagsaganatayo metten iti pannakaipakat ti ASEAN integration a mangrugi inton umay a tawen.

Saanen a mapagduduaan a nasalsaliwanwan ti panagbiag dagiti kaaduanna a mangmangged kadagiti kaarrubatayo a pagilian. Daytoy ti maysa a dakkel a rason nga adu latta kadagiti kakailiantayo ti mapan kadagitoy a pagilian ken dadduma pay a paset ti lubong ngem ti aganus iti nagbassit a pakaurnongan ti sueldona, uray pay nangato ti sueldona, no agtalinaed nga agtrabaho iti pagiliantayo.

Ngem ti saludsod: ipalubos ngata ti Malakanyang a makissayan ti tax rate?

Uray pay adda gakat a naidatagen iti Kongreso, no saan met a dagitoy ti kasapulan ti administrasion tapno maipakat ti reporma iti panagbuis, awan lat’ namnamaentayo nga agtung-ed ti Malakanyang. Ti personal income tax ti kadadakkelan a mangipapaay iti pamastrekan ti gobierno. Ket no makissayan ti masingir a buis babaen ti pannakaibaba ti tax rate, maapektaran ti programa ti DBM ken BIR a mangikabassit iti deficit wenno pagkurkurangan ti masingir a buis wenno ti addang dagitoy a mangsupusop ti pagkurkurangan ti masingir a buis babaen ti panangipamuspusanda a makasingir iti ad-adu pay buis a pangpondo iti gastuen ti gobierno.

Ti kondision ti Malakanyang

Umannugot laeng ngarud ti Malakanyang a mangibaba iti tax rate no la ketdi saan a pakakissayan ti pondo ti gobierno. Segun ken ni BIR Commissioner Kim Henares, saan pay a panawen tapno mapagpapatangan ti panangibaba iti tax rate. Ad-adda kano ita a tamtamingen ti gobierno dagiti mabalin nga addang tapno maikadakkel latta ti masingir a buis para iti agtultuloy nga operasion ti gobierno.

Wen, kayattayo amin a bumaba ti buis, ngem napateg met kano a kitaen ti kasapulan ti gobierno tapno saan a malugi daytoy, segun pay ken ni Henares.

Ken maysa, kunana a sumaysayaat ti taray ti ekonomia babaen ti agdama a polisia ti gobierno iti panagsingir iti buis, isu a narigat a maallukoy ti liderato wenno kasta lattan ti kapartakna nga ayonan ti Presidente iti aniaman a singasing a reporma iti panagbuisan.

Ngem uray pay ngata saanen a maibatay iti Konstitusion ti sistema, madi kadi lattan ti gobierno? Segun ken ni Angara, rumbeng nga iti aniaman a sistema ti panagbuis, agpaay a padapada ken umisu iti amin a maseknan, wenno awan ti maysa a maat-atiw laeng. Segun pay iti senador, rumbeng a mayurnos metten ti daanen nga alagaden iti panagbuis tapno maliklikan ti panagsagaba pay dagiti mangangged, nangnangruna dagiti adda iti middle class. Maysa ditoy ti panangikabil iti automatic adjustment kalpasan ti sumagmamano a tawen iti linteg tapno iti kasta makigiddan daytoy iti inflation.

Kasapulan la ketdi ti reporma iti panagbuis wenno dagiti baro a linteg tapno maurnos dagiti pagkurkurangan ti agdama a sistema ti income tax. Ta ania pay ti papananna no bumakbaknang ti gobierno ngem agtultuloy met a rumigrigat ti kasasaad dagiti mangmangged ken pamiliada? 

No saan a kayat ti administrasion, awanen ti mabalintayo no di ti agkamang iti Langit tapno malawlawagan man laeng ti panunot dagiti lidertayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Septiembre 15, 2014.)