ITA, ANIA MET DAYTOY “NOYNOYING”?

NAKATUGAW laeng, nakamulengleng, wenno makadungdungsa. Nakatakder laeng a kas bambanti, maut-utoyan wenno nakailad a kasla agur-uray ti agtinnag a bayabas iti ngiwatna.

Daytoy man ti postura nga ipapauso ita dagiti militante a grupo kadagiti rally kontra iti gobierno. Inawaganda daytoy iti “noynoying” manipud iti nalatak a birngas ni Presidente Benigno “Noynoy” S. Aquino III. Panguyaw daytoy a panangiladawanda Iti galad ti Presidente nga agtrabaho iti Malakanyang. Patienda nga awan maar-aramidan ti Presidente para iti pagilian, idinto a nagadu ti mabalin nga obraenna koma.

Nayarig daytoy ti “planking,” wenno maysa met a pauso a wagas dagiti militante a panagprotesta babaen ti panagpaklebda iti kalsada, wenno sadino la ditan a lugar tapno madlaw ida dagiti maseknan.

Immuna a rimmuar ti “noynoying” iti panangirubuat itay napan a bulan dagiti militante ti panagprotestada kontra iti nangina a presio dagiti produkto ti petrolio. Wen, ta kas iti ibagbaga dagitoy a grupo, tinurogan laeng ni PNoy ti akemna a pengdan dagiti abusado a kompania a mangingato lattan ti presio dagiti oil products iti kaykayatda. Karaman pay ti protesta, a kaaduanna dagiti estudiante ti mangilunglungalong, ti nangina a matrikula kadagiti pagadalan ken ti nababa a sueldo (minimum wage) dagiti mangmangged.

Itay laeng napan a lawas, nagprotesta met dagiti organisasion dagiti drayber gapu iti nangato a presio ti gasolina, ken nangkiddawanda metten ti pannakaibasura ti Oil Deregularization Law ken pannakaingato ti minimum a plete (a napatgan itay nabiit). Ditoy met a aglatak ti noynoying a kas wagas iti protestada.

Ket manipud timpuar ti balikas, saanen a napukaw daytoy kadagiti diario ken adda latta maipabuya iti telebision a pannakaipakat daytoy dagiti asino la ditan nga adda iruprupirna a karbengan. “Patok” ngarud daytoy iti masa gapu ta naisabsabali kadagiti adun a wagas nga ipakpakat dagiti militante. Ken pinagpiestaan met ti media. Ket kas ninamnama no kasta nga adda pasamak a mabalin a mapagkakatawaan, naglatak daytoy kadagiti social networking sites a kas iti Facebook ken Twitter. No adda ladawan ti agsasadut, ti nakaturog, agsusuyaab, iposteda daytoy iti Facebook a pagay-ayatda a kapsionan iti “Noynoying iti sabali a wagas” ken dadduma pay.

Kasla Apuy a Nagramaram

Malaksid ti maysa a Facebook page a naluktan para iti noynoying, adda payen bukod nga entry daytoy iti Wikipedia, maysa nga open-source online encyclopedia.

Kadagiti kontra iti gobierno, saan a sipapasnek ti Presidente a mangakem iti pagrebbenganna a kas ama ken mangimaton iti pagilian. Ta manipud naibutos daytoy idi 2010, saan kano met unay nga agparparang kadagiti napapateg a gundaway a kasapulan ti kaaddana, a kas idi napasamak ti maysa a dakkel a layus iti Mindanao idinto nga adda laeng a makipagragragsak iti maysa a pasken. Daytoy ti rason, kunada, nga awan ti makitada nga ania a nagapuananna iti nasuroken a dua a tawenna iti Malakanyang.

Nabara la unay ti isyu ket kasla ngarud apuy daytoy a nagramaram. Nagbalinen a ramen ti dila dagiti ordinario a tao. Kas pagarigan, no kuna ti maysa, “Komustaka, kabsat?” Isungbatto met ti kasasaona, “Awan, kabsat, noynoying laeng datao.”

Naglatak met ngarud daytoy uray iti internasional a media, ta nadakamat metten ti baro a termino ken wagas ti protesta kadagiti reportda. Iti maysa nga artikulo iti Wall Street Journal itay napan a lawas, ibagbagana ditoy a dakkel a panangkarit iti liderato ti pagilian ti pannakaaramat ti noynoying kadagiti rally kontra iti gobierno.

Ngem agpayso kadi a kasta ni PNoy? Nga isu a mismo ti promotor ti noynoying?

Apektado la ketdi ti Presidente ken dagiti opisialna iti Malakanyang. Ta uray sawen ni Presidential Spokesperson Edwin Lacierda a propaganda laeng daytoy a saan a nalaka nga ilako iti publiko, ibagbaga met ti kaduana a ni Presidential Communications Secretary Herminio Coloma a pakaibabainan la ketdi daytoy ti Presidente.

Ken kas “damage control,” wenno tapno mapengdan ti agtutuloy a pannakadadael ti dayaw ti ingungotenda a Presidente, nangiruar ti media affairs team ti Malakanyang kadagiti ladawan a mangipakpakita a napasnek nga agtrabtrabaho ni PNoy iti lamisaanna, adda kadagiti proyekto ti gobierno nga agin-inspeksion, ken mangilunglongalong iti maysa a miting.

Palawag Manipud iti Malakanyang

Ngem segun a  mismo ken ni PNoy, paset laeng ti kinaalikuteg ti panagpampanunot dagiti kalaban ti gobierno ti pannakapartuat ti kagurgurana ngata itan a balikas. Wenno aramid ketdi dagiti awan mapanunotda a nasayaat nga ibaga wenno aramiden. Awan kano ngarud ti rumbeng nga aramidenna tapno mapabpabus-oyan laeng ti kayatda, ta makaammo kano metten dagiti pudpudno a nagapuananna a mangilawlawag ti pudno a galadna a kas lider ti pagilian. 

Ket no maipapan iti agtultuloy a panangina iti presio ti lana, awan kano ti maaramidan ti gobierno ta apektado daytoy iti krisis ti Middle East a pagtaudan ti kadakkelan a supply ti lana. Adda met kano dagiti impakat ti administrasionna nga aksion tapno makissayan ti panagrigat dagiti umili, kas iti implementasion ti Pantawid Pasada a programa ti Department of Trade and Industry ken ti Pantawid Pangkabuhayan a programa met ti Department of Social Welfare and Development.

Napartak ngarud ti Malakanyang a nangiruar iti listaan dagiti nagapuananen ti administrasion. No saan nga agtrabtrabaho ti Presidente, kunada, saan koma a nagun-od ti kangangatuananen a puntos iti stock market iti pakasaritaantayo, wenno saan koma a nasiken ti bileg ti pisostayo no maidilig kadagiti kuarta iti sabali a pagilian iti Asia.

No saan nga agtrabtrabaho ti Presidente, kunada pay, saan koma a bimmaba ti crime rate iti napalabas a dua a tawen, bimmaba ti bilang dagiti awanan iti trabaho, ken bimmaba ti importasion iti bagas. Awan koma met ti 21,800 a pagtaengan a naibunong kadagiti polis ken soldado. Saan koma met a napunduan ti modernization program ti Armed Forces of the Philippines. Ket naaramid kano ti Malakanyang daytoy iti laksid ti kaawan natawidda a pundo manipud iti napalabas nga administrasion.

Ti panangpaksiat iti korupsion ti kadakkelan a laban ni PNoy iti kaaddana iti puesto, kunada pay. Ket iti dayta a banag, saan la ketdi a nagnoynoy daytoy.

No impakatna ti noynoying, saan koma a naidarum ni dati a Presidente Gloria Macapagal Arroyo tapno sungbatanna ti adu a kaso ti korupsion iti kaaddana iti Malakanyang. Ken saan koma a natuloy ti impeachment kontra ken ni Chief Justice Renato Corona, ta patien ni PNoy a katinnulong ti Chief Justice ti dati a Presidente tapno maitarayanna dagiti ipabpabasolda kenkuana.

Imposible a Saan nga Agtrabtrabaho

Ken no adda man dina panagkuti, gapu ngata daytoy iti kaawan ti dakkel nga eskandalo wenno korupsion iti gobierno a kas iti ZTE-NBN Broadband deal ti napalabas nga administrasion wenno dagiti dadakkel a bonus a naipaay kadagiti agretiro nga opisial iti AFP ken PNP. Kuna pay ti Malakanyang a no saan a nagkuti ti Presidente, saan koma a naisardeng ti pannakaipaay ti dadakkel a bonus kadagiti ahensia ti gobierno a kas ti MWSS, PNCC ken PCSO. Saan koma met a naduktalan dagiti nagdadakkel nga utang nga imbati dagiti ahensia a kas ti NFA iti napalabas nga administrasion, ken naidarum dagiti maseknan nga opisial.

No saan nga agtrabtrabaho ti Presidente, awan koma ti panagturedna a mansarangat ti Simbaan Katoliko iti isyu iti RH Bill, ti Iglesia ni Kristo iti kaso ni Corona, ken dagiti negosiante ti tabako ken arak gapu iti panangibilinna iti panagtrabaho ti Kongreso tapno agbalinen a linteg ti Sin Tax Reform.

Kinatawaan laeng ngarud ni Bise-Presidente Jejomar Binay ti kasta a panangiladawanda iti Presidente. Ta narigat a panunoten a saan nga agtrabtrabaho ti maysa a Presidente, ta uray pay dagiti chairman laeng dagiti barangay, agtrabtrabaho pay dagitoy a kas rumbeng, anianto la ketdin ti maysa a lider ti pagilian.

Nakaala met iti kadua ni PNoy iti biang ni Senate Presidente Juan Ponce Enrile. Binalakadan ni Enrile ti Malakanyang a di rumbeng nga agbalin nga arsagid ti Presidente kadagiti kakastoy a panangperdida kenkuana, ta iti saan nga agbayag saanto met laeng a kumpet kenkuana dayta a panangbirngasda iti aramidna. Impalagip ni Enrile nga idi panawen ti Martial Law, adda dita ti panangbirngasda met kenkuana a “matador” wenno “diktador” a kas ken ni Ferdinand Marcos, ngem saanen a maaramat kenkuana dagitoy a nagan. Ita ta raraemenda ti kinaurnos ti panangidaulona ti impeachement court a kas presiding officer para iti kaso ni CJ Corona, saan la ketdi a mabalin nga ikapet pay kenkuana dagita a makadadael a birngas.

Kinapudnona, saan laeng a ti “noynoying” ti ad-adda a mangdadael iti ladawan ti Presidente. Dakkel ita a parikut ti Malakanyang ti ipabpabasolda kenkuana a mangpabpabor kadagiti tallo a K iti biagna, kaibigan (gagayyem), kaklase (kaeskuelaan), ken kabarilan (dagiti pagayamna a nahilig iti shooting a kas kenkuana). Kasta met ti panagiinnagaw iti bileg dagiti dua a paksion iti administrasionna, ti paksion dagiti kapartidona iti Liberal Party ken paksion dagiti kameng ti pamiliana ken sumagmamano a civic group. Dagitoy ti pudpudno a makadadael ti orasna nga agtrabaho a nasayaat iti Malakanyang.

Mapukaw ti Kaipapanan ti Noynoying?

Ammo ti Malakanyang a panangibabain iti Presidente ti kangrunaan a panggep dagiti militante a grupo iti panangpartuatda iti termino a noynoying. Ngem rumbeng a maanag met ni PNoy nga agballigi la ketdi ti panggep dagiti militante no pudpudpudno a “noynoying” ar-aramiden daytoy iti Malakanyang. Agtrabaho latta ngarud a sipapasnek ken sipupudno iti sinapataanna a takem, ket no pudno nga adda gapuananna, rumbeng a marikna koma met ni Angkuan daytoy iti biagna, saan ket a puro numero laeng a mabasana dagitoy ibagbagada a panagdur-as.

Ket inton malpas ngarud ti termino ni PNoy ket marisutna dagiti dadakkel a parikut ti pagilian, mabalin nga awanton ti kaipapanan ti balikas a noynoying.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 2, 2012.)

ANIA, SAAN A MANAGBASA DAGITI FILIPINO?

DAYTA man ti masansan a madmadlaw dagiti eksperto a nangan-anag iti galad dagiti Filipino mainaig iti literacy. Imbes kano ngamin nga umadu koma dagiti paglakuan kadagiti libro wenno bookshop iti panagdakkel met ti populasion ti maysa a lugar iti panaglabas ti panawen, dagiti ketdi mall, beauty parlor, Internet shop, ken sarisari sore ti umad-adu.

Kumirikareng ngarud dagiti tattao a managbasa. Ket no pudno dayta, rumbeng laeng a maalarma ti gobiernotayo. Segun kadagiti report, ti kaawan panagayat dagiti umili nga agbasa kadagiti libro ti maysa a rason a maar-arusen ti ekonomia ti Filipinas, ken no apay nga agtaltalinaed nga adu dagiti Filipino nga agbibiag iti nakaro a kinakurapay.

Apay ngarud a kasta ti galadtayo a Filipino mainaig iti panagbasa?

Dakkel a rason ditoy, kunada man, ti kinangina dagiti magatang a libro, magasin ken dadduma pay a babasaen. Maibilang ngamin dagiti libro a luxury wenno pagnam-ayan laeng a banag, ngarud saan unay a napateg unay iti biag ti maysa a tao. No adda ngarud matedda a kuartada, yalkansiada laengen daytoy para iti napatpateg a pagkasapulanda ngem ti igatang daytoy kadagiti libro ken magasin.

Ngem kontraen met dagiti dadduma a ti kinakurapay ti rason laeng no apay nga awan ti gumatang ken agbasa kadagiti libro ken magasin. Ta uray kano met dagiti nababaknang a makabael a gumatang kadagiti libro ken magasin, adu met ti saan a naayat nga agbasa wenno aggatang kadagitoy.

Saan laeng ngarud a pinansial ti rason no apay a liklikan dagiti Filipino ti agbasa kadagiti libro ken magasin. Maysa pay a rason ditoy ti kasla naikawes kadakuada a galad wenno panangipategda iti maysa a banag. Kaykayat man ti kaaduanna kadatayo iti adda laeng iti ruar, kas koma iti mapan kadagiti mall, kadagiti ummong wenno tungtongan a kaduatayo dagiti gagayyemtayo, wenno mapan agbuya ken dagiti pamiliatayo kadagiti pelikula wenno konsierto. Kasla awan ti mayat a mabati iti balay wenno agmaymaysa tapno koma adda rason nga agukag kadagiti libro ken magasin.

Kaykayada ti Agbuya iti TV 

Ammotayo met nga iti panagbasa, napateg a mayadayoka iti ania man a mangdadael ti konsentrasionmo, nasaysayud ngarud no agmaymaysaka wenno addaka iti naulimek a lugar. Ad-adda no kua a mananam wenno masagepsepmo ti kaipapanan dagiti balikas, ti bagas dagiti estoria ken ania man a kababagas dagiti adda kadagiti panid ti libro wenno magasin. Ngem ti rigatna, kasla naipagalad laeng kadagiti Filipino ti panaglibbida no mabatida nga agmaymaysa, ta kasla kinaliday kadakuada dayta.

Napaneknekan man daytoy iti maysa a surbey a nagkuna a kaaduanna dagiti napagsaludsodan ti makabasbasa laeng iti agingga iti pito a libro iti makatawen. Ken kaaduanna kadagitoy, managbasa man wenno saan, ti mabilbilang laeng ti ramay dagiti libro a nakapempen kadagiti pagtaenganda. 

Makuna ngarud nga ad-adda a mannakisao ngem managbasa ni Angkuan, segun ken ni Juan Miguel Luz, dati nga DepEd undersecretary. Nairuruam kano ngamin iti kulturatayo iti kastoy ta nayallatiw ti pakasaritaantayo babaen laeng ti ngiwat (“oral history”). Saan ngarud a pagsiddaawanen ti resulta ti surbey idi 2003 a mangibagbaga nga ad-adu nga amang ti agbuya iti telebision (62%) wenno dumngeg iti radio (57%) ngem iti agbasa kadagiti diario (47%) ken magasin (36%) no kasta a kayatda nga ammuen dagiti damag iti aglawlaw.

Maysa pay a naipagaladen kadatayo a Filipino ti ningas-cogon wenno ugali ti maysa a tao a nalaing laeng no rugrugina, ta kalpasanna, nadaras met laeng nga agpukaw a kas iti apuy iti karuotan ti ganasna a mangituloy. No kasta nga adda basaenna, ket mabannoganna nga ituloy pay daytoy, ibbatannan ti basbasaenna. Kaykayatna man ti maaddaan iti paglinglingayan a nadaras ken nalag-an laeng a maalana. Maysa pay, paggusto ni Angkuan dagiti risiris a partuaten dagiti personalidad (a kas dagiti mabuybuyana iti telebision) saan ket a dagiti idea wenno kapanunotan koma a maalana no agbasa kadagiti libro, magasin ken dadduma pay a babasaen. 

Saan met ngarud a pagsiddaawanen ti resulta ti Functional Literary, Education and Mass Media Survey (FLEMMS) a naisayangkat idi 2005. Naammuan ditoy a mapan a 48.4 milion a Filipino wenno 84% iti matantia a 57.6 milion a Filipino manipud edad 10 agingga iti 64 ti makunkuna a “functional” literate. (Functional literacy, kunada, iti kinasiglat saan laeng iti panagbasa wenno panagsurat nga adda pannakaawatna iti ania man a lengguahe no di pay iti kinasiglat kadagiti numero a mangitunda kenkuana iti nangatngato a kalidad iti panagpampanunot.)

Umabot met ngarud iti 11 milion a Filipino ti awanan iti sigsiglatenda iti literacy tapno agbalinda koma a produktibo iti biagda, segun met ken ni dati nga Education Secretary Fe Hidalgo.

Adda Latta ti Saan a Makabasa nga Ubbing

No kastoy ngarud ti kinababa iti functional literacy rate ti pagilian, mababalaw la ketdi ditoy dagiti pagadalan. Ta no nasapa koma a nayadal kadagiti ubbing iti panagayatda nga agbasa kadagiti libroda, nalabit ad-adu koma dagiti nakasursuro kadakuada iti pudpudno a panagbiag a produktibo.

Segun pay kadagiti panagadal, no nakapuy nga agbasa ti ubing, marigatan daytoy a makasursuro. No nakapuy nga agbasa, malimitaran laeng dagiti maammuanna a banag. Kaaduanna kadagiti saanen a makaaddak iti hayskul wenno kolehio ti saan unay a makabasa iti nasayaat.

Ti kababaelan ngamin ti ubing nga agbasa ti makunkuna a kasamayan nga armasna tapno agballigi iti biag. Ta malaksid a malinglingay daytoy iti panagbasana, sumanikar pay ti panagpampanunotna, ken ad-adu ti masursurona ken madanonna a lugar.

Maysa pay a surbey ti mangibagbaga nga umabot iti 90% kadagiti agad-adal iti manipud Grado 2 agingga iti Grado 6 ti nabuntog nga agbasa wenno nakapuyda a manganag kadagiti basbasaenda, iti Filipino man wenno English. Mapan met a 6.6% dagiti illiterate wenno dida ammo a pulos iti agbasa ken agsurat.

Ti kinakurapay ti biag ti dakkel latta ngarud a rason no apay a di maragpat ti kaaduanna nga adda iti para publiko a pagadalan ti kasapulan a functional literacy. Ta uray pay inkapilitanen ti panangiserrek dagiti ubbing iti Kinder wenno Day Care, maatiw latta dagitoy nga ubbing iti reading comprehension no awan met ti ania a libro a maipaay kadakuada. Ta uray pay met dagiti nagannak kadakuada, dida met kabaelan nga igatangan dagitoy iti libro a kaay-ayoda koma a basaen.

Ken kas iti adu a banag, maatiw latta dagiti ubbing nga aggapu iti marigrigat a pamilia kadagiti kapatadanda a babaknang ta kabaelan ti naud-udi ti gumatang kadagiti libro a kasapulan wenno kayatda a basaen. Madlaw ngarud ditoy ti lumawlawa latta a nagbaetan dagiti managbasa ken dagiti saan a makabasa.

Masansan ngamin nga agbasa laeng dagiti ubbing kadagiti libroda no kiddawen iti eskuelada. Ngem manmano man ti agiggem kadakuada kadagiti pocketbook wenno dadduma pay a libro a saan nga aggapu iti eskuela, wenno dagiti agbasa sakbay a maturog iti rabii. Wen, ta awan met mangallukoy wenno  manginspirar nga aramidenda dayta.

“Information vs. Knowledge”

Adu man ita ti makaagaw iti atension dagiti ubbing, isu a didan mapanunot iti agpasnek nga agbasa kadagiti libroda. Adda dita ti telebisyon, computer games, ken dadduma pay a ramramit a multimedia a pakalinglingayanda. Makuna ngarud a saanen nga “uso” ti library kadagitoy nga ubbing.

Kinapudnona, 61% kadagiti Filipino nga adda iti edad 7 agingga iti 14, ti nakasursuron nga agaramat iti Internet. Napintas koma daytoy a bilangda ta iparangarangna nga umad-adun dagiti ubbing a computer literate. Ngem ti rigatna, bumabbaba met ti bilang dagiti ubbing iti kaparehona nga edad nga agbasa iti libro. Ta malaksid iti Internet, kaykayat dagitoy nga ubbing ti agbuya iti telebision, ken dumngeg iti musika no kayatda ti manglinglingay iti bagbagida.

Agpayso a makatulong met ti kinasiglat dagiti ubbing ng agusar iti Internet. Ngem di rumbeng a palubosantayo lattan dagiti ubbing nga aglukat kadagiti website, kas koma iti Google ken Wikipedia, para kadagiti kasapulanda nga impormasion. Wen, dayta laeng ketdi ti maadawda, impormasion, saan ket a kinasirib wenno “knowledge.” Segun ken ni Ricardo A. Parma, presidente ti University of the Cordilleras iti maysa a panagbitlana iti sanguanan ti gunglo dagiti librarian itay napan a tawen, adda paggidiatan ti impormasion ken knowledge. Maadaw laeng ti knowledge kadagiti naimaldit a libro, ta agtaud daytoy iti pudno a panagadal ken padas (“empiricism”), ken addaan iti mabigbig nga autoridad ta naglasat dagitoy iti naiget a panagadal ti publisher, ken grupo dagiti akademiko wenno eskolar a nangamiris kadagitoy.

Ammo dagiti agipabpablaak iti libro (a saan a textbook) ti rigat iti agilako kadagitoy. Isu a no maminsan, mapilitanda nga ibaba iti presio ti libroda a saan a maapektaran ti kalidad dagitoy.  Ibagbagada ngarud a nagbalinen a kasla serbisio publiko ti panangimalditda kadagiti libro, saan ket a kas negosio laeng. 

Saan laeng a ti literacy dagiti umili ti maital-o no agbalin a naayat iti libro dagiti ubbing. Ta uray pay dagiti agipabpablaak kadagiti libro, sumanikar met ti negosioda, ken kangrunanna, naipaayan iti dakdakkel  nga oportunidad dagiti mannurat nga ipablaak dagiti suratenda.

Kadagiti  mangisursuro, rumbeng nga ipasnekda ti agisuro kadagiti ubbing nga agbasa. Ipamuspusanda nga allukoyen dagiti ubbingda a mangbukel iti maysa a komunidad a buklen dagiti managbasa ken ilawlawagda kadagiti ubbing nga adu ti masursuroda, kaaduanna dagiti makaay-ayo nga aramid iti gimongda, no iramanda ti panagbasa kadagiti libro iti inaldaw-aldaw a panagbiagda.

Dakkel met ti pagrebbengan dagiti nagannak wenno agay-aywan kadagiti ubbing tapno maisuro kadakuada ti kinapateg iti libro wenno magasin a basaenda. Mangrugi daytoy iti nasapa a panangbasatayo kadakuada kadagiti estoria para ubbing sakbay a maturogda iti rabii. Ken iti pagtaengantayo, ipakitatayo a datayo a mismo ket nahilig met nga agbasa. 

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 19, 2012.)

WEN, ATANUD, NAPATEG TI NAKAYANAKAN A PAGSASAO

SAKBAY a simrek iti preschool ni Dudoy, ti maikadua iti tallo nga anakko, natarawitwit daytoy a kas met kadagiti padana nga ubbing. Ti la ania a masalsaludsodna, a kayatna nga ibaga, iti uray ania nga oras ken iti uray sadino a lugar. Napanunotko a tapno sumardeng daytoy, no kasapulan ti panagulimekna iti maysa a situasion, imbagak iti naminsan nga agsao laengen daytoy iti Ingles. Nupay kabaelanna met bassit ti agsao iti Ingles ta nasapa a nasuruak daytoy, dina nabaelan ti agsao iti kaykayatna iti imported a lengguahe. Nagulimek, ken saanen a nagbusi pay ti nasinggit a bosesna.

Mayat kunak idi, ta epektibo ti impakatko nga estratehia mapan a maysan a dekada iti napalabas. Ngem gayam, diak napampanunot a naipakatko gayam ti maysa a prinsipio iti panagisuro a kontra iti nasaysayud koma a panagadal ti ubing iti klasrum. Ngamin, ti panagisuro a panagaramat iti nakayanakan a pagsasao (Iluko wenno Ilokano kadatayo nga Ilokano) ket maysa gayam a nabileg a wagas tapno makaadal a nasayaat dagiti ubbing ken agganatda a sumrek ken agtalinaed iti pagadalan. Dayta ti naduktalan dagiti adun a panagadal iti akademia ken dadduma pay nga institusion nga adda pakaseknanda iti edukasion.

Nangnangruna ngarud ita nga ibilbilin ti Departmento ti Edukasion (DepEd) ti pannakaaramat ti nakayanakan a pagsasao, wenno mother tongue, a kas medium of instruction (MOI) kadagiti pagadalan manipud iti Kinder agingga iti Grado 3. Kadagiti ngarud adu a rason ti gobierno tapno maipakat ti K + 12, ti panangbaliwda iti MOI ken pilosopia iti panagisuro iti nakayanakan a pagsasao (first language wenno L1) ti kasayaatan unay nga imbagada.

Mangrugin nga ipakat ti DepEd ti programa daytoy a K + 12 (Kinder agingga iti Grado 12), wenno ti panagbalin nga inkapilitan ti Kinder a kas paset ti edukasion ken panangnayonda iti maysa a tawen iti elementaria ken maysa a tawen iti sekundaria. Daytoyen ti kadadakkelan a reporma iti sistema ti edukasion ti pagilian sipud pay naipakat ti libre a sekundaria kadagiti publiko a pagadalan, ta apektaranna ti ania man a plano para iti edukasion ti maysa nga indibidual.

International Mother Language Day

Ket idi Pebrero 21, maysa ti DepEd a nangrambak ti International Mother Language Day, wenno selebrasion a mangital-o ti multilingualism wenno panagduduma ngem panagkaykaysa ti kultura ken lengguahe iti maysa a lugar. Panggep ti tinawen a selebrasion ti pannakaparegta ti panagkaykaysa babaen ti panagkikinnaawatan, panangipalubos ti pagdudumaan ti tunggal maysa ken panagtutunos nga agpapatang. Paset metten ti selebrasion ti panangital-o metten ti gobierno iti mother tongue instruction iti pagadalan, sakbay nga ipakatda ti K + 12.

Nupay adun dagiti addang ti gobierno tapno maipangpangruna ti pannakausar ti nakayanakan a pagsasao kadagiti nadumaduma nga etniko ken rehion ti pagilian, ita laeng a mapatalgedan ti pudpudno a pannakaipakat daytoy iti sistema ti edukasion. Babaen daytoy ti kaaddan ti linteg a mangibilbilin iti pannakaaramat ti nakayanakan a pagsasao a kas MOI kadagiti nababbaba a tukad ti pagadalan. Daytoy ti Akta Republika Bilang 10157, wenno ti Kindergarten Education Act, a pinirmaan ni Presidente Benigno S. Aquino III idi laeng Enero 20 iti daytoy a tawen.

Babaen ti linteg, inkapilitanen ti panagbasa dagiti ubbing mangrugi iti tukad Kindergarten; kayatna a sawen, saan a makastrek ti maysa nga ubing, mangrugi iti edad 5, ti Grado Uno no saan a lumasat nga umuna iti Kinder.

No idi damo ket agpatingga laeng iti panagsukisok ken panangpadas iti kinaepektibo ti mother tongue-based language iti klasrum ti mangmangngegtayo iti DepEd, ita napasneken ti departamento a mangipakat iti daytoy. Sakbay ti nasao linteg, nangiruaren daytoy iti maysa a pammilin, ti DepEd Order No. 74 (Institutionalizing Mother Tongue-Based Multilingual Education wenno Mother Language Education [MLE]) idi 2009 nga agkuna nga inkapilitanen iti pannakaaramat ti nakayanakan a pagsasao a kas MOI manipud iti preschool agingga iti Grado 3. Agbalin laengen ti English ken Filipino a kas asignatura kadagitoy a klase. Para iti Grado 4, mabalin a mapaglaok ti medium of instruction depende iti asignatura nga ad-adalen dagiti ubbing, sa in-inut ngarud a maiserrek ti Filipino ken Ingles kadagiti nangatngato a tukad.

Adu ngaminen kadagiti panagsukisok ken panagadal ditoy Filipinas, ken uray pay iti sabsabali a pagilian, a mangibagbaga a nasaysayud ti panagadal dagiti ubbing no maaramat ti nakayanakanda a pagsasao, wenno lengguahe a maar-aramat iti pagtaenganda, iti panagisuro kadakuada iti naganus pay laeng a panunotda. Kadagiti kano ubbing a nagbalinen a nasiglat iti bukodda a pagsasao, ti addaan iti dakdakkel a kapasidad a makaadal iti maikadua a lengguahe (English wenno Filipino) ngem dagiti saan. Malaksid iti kinasiglatda a mangipeksa ti riknada, maaddaanda pay iti managamiris a panagpampanunot (critical and analytical thinking).

Bumaba ti Dropout Rate

Ket gapu ta mapalubosan dagiti ubbing a mangaramat iti pagsasao a maar-aramat kadagiti pagtaenganda, nalaklakan no kua a maguyugoy dagiti ubbing nga agsao mainaig iti leksionda, wenno makapagsaoda iti kaykayatda nga awan ti panagaripapa, wenno panagbainda nga agaramat iti pagsasao, a kas koma iti Ingles, a dida met ammo nga usaren wenno bassit laeng iti ammoda.

Pudno laeng ngarud ti obserbasion ti sumagmamano nga edukador nga agbalinen a nariri wenno natagtagari dagiti klasrum no aramaten dagiti ubbing ti pagsasao a napuotanda a maar-aramat iti pagtaengan ken komunidadda. Aminto nga ubbing, kayatda ti makipartisipar iti klase nga agsao wenno makipatang, ken no mapabus-oyan, mausarda ti galadda a natarawitwit. Awanton ti pagbutnganda nga agsao. Kasilpo ngarud daytoy ti maysa pay a panagadal a mangibagbaga a nababa ti bilang dagiti ubbing nga agsardeng nga agbasa (dropout rate) kadagiti pagadalan nga agar-aramaten iti mother tongue-based language a kas MOI.

No adda man mangpasingked iti kinapudno daytoy nga obserbasion, daytoy ti padas ti gobierno a nangpadas ti MLE iti Lubuagan, Mountain Province. Segun kadagiti mangisursuro ditoy, nababa kano ti lebel ti maad-adal dagiti ubbing sakbay nga ipakatda ti eksperimento, a kasla awan kano pay ti biag ti klaseda ta kaaduan kadagiti adalanda ket nakamulengleng laeng ken saan a makasurot iti leksion. Mapan ngarud a kagudua iti klase ti agsardeng nga agbasa sakbay a malpas ti school year. Ngem idi maaramat ti bukodda a pagsasao iti klaseda, adu kano metten ti gimmanaygay nga agbasa, agiinnunnada payen nga agitayag kadagiti imada tapno sumungbat wenno rumaman iti ania man nga aramid iti klasrum. Ngimmato payen ti markada kadagiti eksamenda. Malaksid a nagbalinen a zero ti dropout rate ti eskuela, dagiti pay ubbingdan ti nakagun-od iti kangatuan a marka para iti Cordillera Region iti achievement test kadagiti asignatura agraman ti English ken Filipino.

Saan ngarud a nasayaat nga ipilit nga ipaaramat kadagiti ubbing ti maysa a lengguahe a dida met ammo. Malaksid a mapengdan dagiti ubbing nga agsao iti kaykayatda, ad-adda laeng a mangkiro iti utekda ti panagadalda iti sabali a lengguahe, idinto a maaramatda koma ti ad-adu nga orasda a mangsagepsep ti ania man nga adal a maipaay kadakuada, kangrunaanna dagiti praktikal a banag wenno agbalinto a napateg iti biagda, a kas koma ti pananganagda iti aglawlawda.

Kasla Agibati iti Tsinelas

Maysa pay nga obserbasion dagiti mangisursuro a no kasta nga adda pagannurotan iti eskuela a mangiparit iti panagsao iti Ilokano (wenno ania man a lengguahe iti rehion) iti klase, wenno adda “English Only” a pagalagadan ti kampus, naulimek laeng dagiti ubbing. Idi addaak iti elementaria, naipakat met naminsan daytoy iti klasemi, ket agpayso, nakaul-ulimekkami gapu ta mamulta dagiti agsao iti Ilokano (wenno Tagalog), bilangen daytoy ti madutokan a monitor no mano a balikas ta adda katukadna a multa daytoy. No talk, no fine.

Nayarig ket ngarud ni Felicitas Pado, eksperto iti Reading ken Early Learning iti Unibersidad ti Filipinas (UP), ti nakayanakan a pagsasao dagiti ubbing a kas kadagiti tsinelasda nga ibatida iti ridaw ti pagadalanda, ta dida maaramat daytoy iti uneg ti klasrum, ket mausardanto laeng manen dayta inton rummuarda. Kasla ibagbagada man nga ikkatem dayta Ilokanom, ta English ti usarem ditoy.

Mabalin a nakasaganan ti DepEd para iti pannakaipakat ti K + 12 ken ti kasurotna nga MLE iti Kinder agingga iti Grado 3. Ngem maysa laeng ti pagam-amkan dagiti dadduma mainaig iti MLE, daytoy ti kalidad ti lengguahe, wenno correctness ti pannakaaramat ti mother tongue, kas pagarigan ti Iluko wenno Ilokano iti rehiontayo. Rumbeng kadi a maipasurot ti correct grammar usage iti Iluko, wenno adda kadi met masasao nga standard para iti daytoy? Ta no saan nga agtutunos dagiti edukador iti standard iti umisu a pannakaaramat ti mother tongue, adda la ketdi rumsua a parikut.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 5, 2012.)