ASINO TI MASTERMIND?

NAITUDON ti tirador ti pammapatay. Nadusan iti pagbaludan daytoy, ngem iti kaano man dina inako ti naipabasol kenkuana, ken uray pay dagiti kakaduana iti krimen. No kasta, nagun-oden ti hustisia a kalkalikaguman ti pamilia ti biktima?

Saan pay, agingga a di pay a naibuksilan ti rupa ti akin-utek iti pammapatay wenno ti nangibilin iti amin.

Dayta ngarud ti kayat nga ipaawat ti pamilia ni dati a Senador Benigno “Ninoy” Aquino Jr, nga uray agingga kadagitoy a panawen a nadusan dagiti karaman iti krimen, saan pay met a rimmuar ti pudpudno a mastermind ti pannakapapatayna iti tarmac iti dati a Manila International Airport (MIA) idi Agosto 21, 1983.

Nasakit ngarud unay ti rikna ni Kris Aquino ken Senador Noynoy Aquino, annak ti napapatay a senador, idi nakaruaren iti pagbaludan idi Marso 4, ti sangapulo wenno kaudian a grupo dagiti soldado nga adda direkta a partisipasionna iti masasao ita a kadakkelan a conspiracy iti pannakapapatay ni Ninoy.

Wen, ta uray naibagadan a napakawandan dagiti soldado a kameng ti Aviation Security Command (Avsecom) a nairaman iti kaso, pagsaksakitan ti nakem latta ti pamilia Aquino ti natibker a panaglibak dagiti soldado a maysa kadakuada ti tirador, no di ket ni Rolando Galman, ti sibilian a kagiddan ni Ninoy a napasag iti tarmac iti dayta nga aldaw. Ken agingga a nakaruar iti pagbaludan da Capt. Romeo Bautista, 2Lt. Jesus Castro, Claro L. Lat, da Arnulfo de Mesa, Filomeno Miranda, Ernesto Mateo, Rodolfo Desolong, Ruben Aquino ken Arnulfo Artates nga agpapada a sarhento, ken ni Constable Rogelio Moreno, awan met ti nalawag nga ibagbagada mainaig iti akin-utek ti krimen.

Kadagiti agdagup iti 16 a sinentensiaan idi ti Sandiganbayan idi 1990 a mabalud iti agingga iti 40 a tawen mainaig iti agsingin a pannakapapatay da Ninoy ken Galman, maymaysa ti tonoda: ni Galman ti pudno a nangkalbit ti gatilio a nanggibus iti biag ti senador a mortal idi a kabusor ti diktadoria. Saan ket a ni Constable Moreno nga ad-adda a maitudtudo ita a triggerman, kas maibatay iti napaneknekan ti Sandiganbayan ken ti Korte Suprema a nangpasingked iti daytoy, kadagiti adu nga ebidensia ken testimonia dagiti nakasaksi iti pasamak. Nagsadag ti korte iti nabileg a testimonia da Rebecca “Crying Lady” Quijano, Jessie Barcelona a nangibaga a nakitada a mismo ni Moreno a nangipaturong iti armasna iti teltel ti senador, ken ni Sandra Burton, reporter iti Time magazine.

No adda man simiasi iti natibker a pagtaktakderan dagiti soldado, isu daytoy ti panangako ni M/Sgt. Pablo Martinez iti basolna, wenno nangibaga nga adda pasetna iti plano a patayen ti senador apaman a bumaba manipud iti eroplano. Immun-una a nawayawayaan ni Martinez ngem dagiti 10 a soldado. Rimmuar daytoy iti National Bilibid Prisons idi 2007, babaen ti bileg ti paglintegan a maipaayan ti automatiko a pammakawan manipud iti Presidente (executive clemency) dagiti nabalud nga addaan iti edad 70. (Itay napan a bulan, nawayawayaan pay da A1C Felizardo Taran ken Sgt. Rolando de Guzman, gapu iti immun-una a commuation iti pannakaibaludda.)

Iti pannakiinnuman ti ABS-CBN ken ni Martinez idi rummuar daytoy iti pagbaludan, kinuna, kas iti datin nga inakona, nga isu ti nangkuyog ken ni Galman a simrek iti tarmac, ken nakitana la kano unay ti panangpaltog daytoy ken ni Ninoy. Ket intudo pay ni Martinez ni dati nga ambassador Eduardo “Danding” Conjuangco a kas utek ti pammapatay, gapu ta dayta kano ti rimmuar iti bibig dagiti tattao a nakapatpatang ni Martinez idi maplano iti aramidenda iti dayta nga aldaw nga isasangpet ni Ninoy manipud iti Estados Unidos. Inramanna pay ti maysa a General Gatan a kas maysa kadagiti nagplano, ken maysa a sibilian a nalipatanna kanon ti naganna.

Nairaman pay iti kaso ni Chief of Staff idi ti AFP, ni Gen. Fabian Ver ngem nakapanaw daytoy iti Filipinas sakbay a mabista ti kaso. Saan ngarud a naala ti ania man a bersionna iti kaso agingga a matay daytoy iti sakit idiay Thailand idi 1998. Ni laeng ngarud Brig. Gen. Luther Custodio, hepe ti Avsecom, ti kangatuan ti ranggona kadagiti soldado a sinentensiaan ti Sandiganbayan idi 1991, ngem natay met daytoy iti kanser iti isu met laeng a tawen. Dua pay ti natay iti pagbaludan, da Airman 1st Class Estelo Cordova a binagsol ti padana a balud idi 2005, ken C1C Mario Lazaga nga inatake iti puso.

Mangnamnama ngarud ni Justice Secretary Raul Gonzalez a ti pannakaibalud dagiti soldado iti 26 a tawen ken ti pannakawayawaya dagitoy kalpasan ti commutation dagiti sentensiada, ti mangirugin iti panangrikepda ti kaso ni Ninoy. Segun iti sekretario, pulos nga awan ti panagbaliw ti tono dagiti soldado a ni Galman, awanen ti sabali pay, ti tirador, ngarud ti kapatgan ita, isu ti panangiruarda ti pudno a mastermind.

Nabatad met ti panangibaga ni Msgr. Robert Olaguer, chaplain iti Bilibid, nga iti uneg ti 19 a tawen a pannakipatpatangna kadagiti soldado, dakkel ti pammatina nga inosente dagitoy iti pammabasol kadakuada. Uray pay natangken latta ti pamilia Aquino iti panangibagada a sipud pay idi 1983, agul-uboden dagiti soldado.

Agtaltalinaed ngarud ti dakkel a saludsod agingga ita no asino kada FM, Imelda, Danding Conjuangco, wenno ni Ver ti akin-utek ti agsingin a pammapatay kada Ninoy ken Galman.

Ngem tapno marisut ti adu a pattapatta, adda pay sumagmamano nga opisial a makunkuna a dakkel ti akemda iti pannakatay ni Ninoy. Ket kasapulan ngarud unay a maidatag dagitoy iti Korte, iti kasta masullatanda ti ania man nga abut tapno mabukel ti pudpudno a pakasaritaan dagiti pasamak idi 1983. Maysa ditoy ni Air Force Capt. Felipe Valerio, hepe ti Task Force Alpha, a nabilin a mangtaming iti isasangpet ni Ninoy iti airport a nakaradkad. Nairaman idi ni Valerio kadagiti orihinal a listaan dagiti indarum ti Tanodbayan idi 1986 mainaig iti kaso. Ngem nakapanaw daytoy iti pagilian sakbay a mabista iti kaso, ken patienda nga adda ita iti Estados Unidos babaen ti sabali a nagan. Nabista ti kasona uray awan iti korte kas ken ni Ver, ket idi 2005 imbilin ti Sandiganbayan ti madagdagus a pannakaarestona. Ngem saanda a mabirokan daytoy agingga ita. Ken napateg met ti pannakaaresto ni Col. Romeo Ochoco, ti itudtudo pay ni Martinez a nangibaon kenkuana a mangkuyog ken ni Galman iti airport iti daydi nga aldaw.

Mismo a ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo ti nangibilin iti madagdagus a pannakatiliw dagiti opisial, nangruna iti pannakakemmeg ni Valerio iti Estados Unidos. Segun iti DOJ, napateg ti ania man nga ammo ni Valerio mainaig iti kaso. Ket apaman nga agballigida a mangidatag ni Valerio iti Korte, mabalin a maluktan manen ti kaso ni Ninoy.

Iti biang ti pamilia Marcos, awan ti panangkontrada iti ania man a panggep ti gobierno a manglukt manen ti kaso. Segun ken ni Dip. Ferdinand “Bong-Bong” Marcos Jr. babaen ti maysa nga interbiu kenkuana iti telebision, napateg met daytoy a wagas tapno iti kaudiananna rummuar met laeng ti rupa ti pudpudno a mastermind.

Ngem awan met pannakasiguradona no makatulongto nga agpayso ti isaonto ni Valerio iti Korte. No kas met laeng dagiti soldado nga ilibakna ti partisipasionna, pudno man wenno saan, kaskasdi nga awan ti pagturturongan ti kaso, ket mairaman laengen ti kaso ni Ninoy kadagiti adu pay a kaso ti pannakatambang dagiti nalatak a personalidad iti lubong, kas kada John F. Kennedy ken ni Martin Luther King, nga agingga kadagitoy a panawen, sitatalinaed a misterio iti imatang ti publiko dagiti pudpudno a mastermind.

Ti napateg, kas ti idawdawat ita ni Chief Public Attorney Persida Rueda-Acosta, irugi koman dagiti partido a nairaman ti kaso iti agpipinnakawan. Ni Acosta ti kangrunaan a nangtaming ti pannakawayawaya dagiti soldado manipud iti Bilibid, ken kas ken ni Msgr. Olaguer, mamati unay nga awan ti basol dagiti soldado iti kaso ni Ninoy.

Segun ken ni Sek. Gonzalez, sibibiag pay ti pudno a mastermind. Patien met ti pamilia Aquino a sikakapet pay laeng iti turay dagiti adda pannakainaigda iti kaso. Ngem ti nalawag ketdi, makuna a nasiglat ti pannakaipakat ti plano ken wagas tapno mapukaw iti lubong ni Sen. Ninoy Aquino. Ngem iti di ninamnama dagiti nagbasol, nakatulong dayta a wagas tapno maisubli ti demokrasia iti pagilian idi 1986.

(Basaen iti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 30, 2009.)

KASTAN, FRANCIS M!

NAGALLANGOGAN ti panangidir-ida iti naganna. Kaaduanna dagiti agtutubo. Nakatag-ay dagiti imada. Ket idi maipatayab ti kabesadodan nga ayugna a kinanta ti kalatakan a banda iti pagilian, ad-addan a nagriaw dagiti sumurok kumurang nga 100,000 a timmabuno iti konsierto.

“Francis! Francis! Francis!”

Daytoy ti maysa kadagiti napateg ken nakalalagip a paset ti naudi a reunion concert ti Eraserheads idi Marso 7 iti concert ground ti Mall of Asia. Nangipaay ti banda nga idauluan ni Ely Buendia iti maysa a paset tapno maipeksada ti panagraemda ken ni Francis Magalona a pimmusay maysa nga aldaw sakbay ti konsierto. Ni Francis ti kakaisuna koma a bisita ti banda iti dayta a rabii, ta manamnama a kantaenna ti paset a rap iti naglatak a kanta ti banda a “Super Proxy.”

Ngem no awan man ni Francis iti dayta a rabii, nakatulong ti Eraserheads a nangriing iti rikna dagiti agtutubo ken ti sangkapagilian iti di magatadan a naipaay ni Francis, saan laeng iti agpang ti musika no di pay iti pannakaitandudo ti patriotismo ken ti kina-Filipino ti tunggal maysa kadatayo.

Wen, ta no adda man maysa a Pinoy nga inaramidna ti pagrebbenganna para iti pagilian iti bukodna a wagas ken pagragsakan, maysa ditoy ni Francis Magalona.

Ket idi laeng a naanag ti sangkapagilian ti gapuananna idi maipusing iti naganus pay nga edadna a 44, kalpasan ti nakurang a makatawen a pannakirangetna iti sakit a leukemia.

“MGA KABABAYAN”

Nalaka laeng a dakamaten ti nagsiglatanna—ti rap music, wenno ti kabaruan a klase ti musika, ken ayug dagiti agtutubo a naglatak unay idi dekada 90.

Sakbay a rimmuar ti umuna nga album ni Francis M a Yo! idi 1990, makuna a novelty wenno pagkakatawaan laeng a musika ti rap, kas dagiti immun-una a kanta ni Vincent Daffalong. Ngem idi aglatak ti “Mga Kababayan” a nangipatayaban ni Francis kadagiti balikas a mangipampannakkel ti pulitayo a Filipino, ken ti panangsukay iti nasionalismo iti riknatayo kadagidi a panawen a maburburibor ti pagilian iti agsasaruno a kudeta dagiti rebelde a soldado. Ngem iti panaglatak dagiti kanta ni Francis, nagbaliwen ti panagkita dagiti Filipino iti musika a rap. Ket ad-adda nga inaramat daytoy ni Francis tapno maipeksana ti bukodna a komentario kadagiti mapaspasamak iti pagilian ken ti panangitandudona latta ti kababalintayo a Filipino.

Gapu ken ni Francis, naglatak ngarud ti rap ken ti hip hop a paggugusto unay dagiti agtutubo. No ni Pepe Smith ken ti bandana a Juan dela Cruz ti nangipasngay iti Pinoy Rock idi dekada 70, wenno ti APO Hiking Society iti OPM, ni Francis ti nangbiag iti Pinoy Rap. Ket babaen dagiti bukodna a komposision, nagbalinen a paset ti musikatayo ti rap ken hip hop nga idi damo ket manmano laeng ti makasursurot. Gapu ngarud iti nadaras a panangabrasa dagiti agtutubo dagiti kantana, kasla nagbalin metten nga uso ti pannakaitandudo ti nasionalismo ken ania man a simbolo a mangiparangarang ti kina-Filipino iti biagda.

TIMEK TI BUKODNA NGA HENERASION

Ken adu pay dagiti kanta ni Francis iti agdagup iti 10 nga album nga inaramidna. Kaaduanna kadagitoy ti pagsarmingan ti kinataotayo a kas Filipino. Patriotismo, panagkaykaysa, panangtaraken iti bagi, panangipateg iti pamilia, ken panagayat iti adda a trabaho ken disiplina para iti pagimbagan ti pagilian ti ramen ti nasurok maysa a dekada a panagaktibona iti musika. Tinamingna pay dagiti kangrunaan a parikut ti pagilian kas koma iti drug addiction ("Mga Praning”), kinarugit ti politika ("Halalan") ken dakes nga epekto ti mentalidad a kolonial (“Tayo’y Mga Pinoy”). Maysa pay a naglatak a kantana ti “Kaleidoscope World” nga adda temana a panagkaykaysa ti amin a puli, wenno ti panangiraman iti bukodtayo a bagi iti napagkaysa a lubong uray pay adu ti pagdudumaantayo.

Makuna ngarud a ni Francis ti kapasnekan iti timek politikal iti henerasionna.

Ngem ita, bayat ti panagladingittayo iti ipapanawna, maanagtayo a nalablabes pay ngem dita ti gapuananna, saan laeng para iti bukodna a pagragsakan ken panawen no di pay iti ruar ti lakubna. No narubrob ti panagayatna iti musika, gumaygayebgeb ti panagayatna iti pagilianna wenno iti kinataona a kas Filipino.

Binangonna pay ti negosio nga agilako kadagiti badbado, babaen ti FMCC (FrancisM Clothing Co.) a mangipatpataray ita kadagiti puesto a “3 Stars & a Sun.” Ti nasao a badbado ti nangpalatak kadagiti disenio nga addaan iti nasionalistiko a tema a kas koma dagiti balikas a “I Love Pinas” ken ti panangibaskag iti ladawan ti bandera ti Filipinas ken dagiti isla ti pagilian iti artistiko a pannakaiparangna.

Mararaem pay ni Francis iti siglatna nga ag-host iti telebision. Isu ti immuna a Filipino a VJ (video jock) iti MTV Asia a nagpaayanna manipud 1996 agingga iti 2000. Ken manipud 1997 agingga idi maduktalan ti sakitna idi napan a tawen, regular nga host iti “Eat Bulaga” iti Channel 7.

Ken adu pay ti natultulonganna a kumakanta, aglalo dagiti simmurot met iti hiligna a rap. Nangipatakder iti bukodna a record company, ti Red Egg Records, a tumultulong a mangirekord kadagiti kanta dagiti agdadamo iti industria ken aktibo pay idi a mangidirdirihe kadagiti banda iti bukodda a music video babaen ti production company a binangonna met laeng. Kaaduanna dagiti mararaem metten a rapper ti pagilian ti mangibagbaga a dakkel ti nakautanganda ken ni Francis iti panaglatakda, kas kada Andrew E, Michael V, ken ni Gloc 9.

RESOLUSION TI KAMARA

Iti ngarud ipupusay ni Francis, ad-addan a naanagda ti pateg ti rap a kas behikulo dagiti agtutubo a mangipeksa met iti ania man nga ir-iruken ti riknada iti gimong ken ti sibubukel a pagilian. Ken nasursuro metten dagiti agrukbab kenkuana a musikero nga ipasnekda iti agbirok iti kabukbukodanda a wagas tapno mangipangngeg kadagiti agtuturay iti kayatda, ken tumulongda metten para iti panagbalbaliw.

Gapu ngarud itoy, nangaramid iti maysa a resolusion ti Kamara a nangbigbig iti dakkel a naitulong ni Francis, saan laeng nga iti pannakapabaknang ti musika a Pinoy no di pay iti pannakaitandudo ti nasionalismo kadagiti agtutubo ken ti panangparegta pay kadagiti aktibista wenno ordinario nga umili tapno makirangetda latta para iti panagbalbaliw iti pagilian. Mismo a da Rep. Satur Ocampo ken Teodoro Casiño iti militante a grupo a Bayan Muna ti nangirubuat iti resolusion.

Nadakamat pay dagiti politiko a nangkanunong iti resolusion nga adda darana a politiko ni Francis M gapu ta apo a tumeng daytoy ni Enrique Magalona, ti taga-Negros Occidental a nagbalin a senador ti pagilian manipud 1946 agingga iti 1955. Ngem mas a sinurot ni Francis ti naggapuan a lubong dagiti dadakkelna: ti showbiz. Agpada nga artista dagiti nagannak kenkuana, da Pancho Magalona ken Tita Duran, a naglatak idi dekada 40 ken 50. Ni Pancho Magalona ti makunkuna a kaunaan nga artista a Filipino a nagparang iti pelikula iti Hollywood. Ken naam-ammo pay daytoy a kas kangrunaan a bida dagiti pelikula nga adda nasionalismo a temana, kas ti “El Flibusterismo” ken “Jikiri.”

Immuna a simrek iti showbiz ni Francis babaen ti pelikula a Bagets 2 a nagbidaanda kada William Martinez, Herbert Bautista, Raymond Lauchengco. Kalpasanna, nagparang daytoy kadagiti nagbalinen a kalisko a pelikula a kas iti “Kung Aagawin Mo Ang Lahat Sa Akin” (1987) ken ti “Gumapang ka sa Lusak” (1990) ken dagiti comedy films a kas iti “Tong-its” (1996) ken “Ano ba ‘Yan” (1993).

“AGINGGA A SIBIBIAGAK...”

Naglatak pay ni Francis a kas DJ/rapper iti variety show ni Alma Moreno a Loveli’Ness iti IBC-13. Ngem idi iruarna ti albumna a Yo! ditoyen a nagbaliw ti taray ti biag ni Francis ken dagiti tattao iti aglikmutna babaen ti panangpasikatna ti rap. Ditoy a narugian ti awagda kenkuana a Master Rapper wenno King of Pinoy Rap. Simmaruno dagiti albumna a FrancisM (1992) ken ti Meron Akong Ano! (1993). Idi 1995, rimmuar ti maikapat nga albumna a FreeMan a kunada a nangrugian ti panageksperimentona a yasideg ti rap iti aglatlataken a baro a rupa ti Pinoy Rock nga inrubuat met ti Eraserheads. Ditoy a nakaduana iti album wenno nagayyemna ni Ely Buendia, ken dagiti mararaem a tattao iti industria ti musika a kas kada Joey Ayala, Heber Bartolome, Ryan Cayabyab, ken Mike Hanopol.

Iti maysa kadagiti naudi a blogna, idi Disiembre 30, 2008 wenno anibersario ti pannakamartir ni Jose Rizal, adda naisurat ni Francis maipapan iti Nailian a Bannuar. Kunana iti Ingles: “No sibibiag laeng ni Rizal, kayatko iti makipagkape kenkuana. Kapatangko ken agadalak kenkuana. Dakkel ti panagraemko daytoy a tao.” Innayonna pay a no ipatpategtayo unay ti pagilian, kasapulan ngarud a sidadaantayo a matay para kenkuana. Aramidek, daytoy, kunana. “No matayak, agbalinak laeng nga awan iti serbina. Mas nga adda serbik no sibibiagak pay. Agingga ngarud a sibibiagak, itultuloyko iti mangkanunong iti dedikasion (ni Rizal) tapno maitandudo ti pagilian ken dagiti umilina.”

Iti maysa a hip hop wenno rapper a kas ken ni Francis, kasla karkarna a mabasam dagitoy kadagiti sinuratna. Ngem dayta ni Francis, manipud pay idi damo, maymaysan ti turongen dagiti sakana, ti rummuar iti ngiwatna, ken ti sirmatana--ti pannakaitandudo ni Pinoy babaen ti panagkaykaysa dagiti agtutubo nga agarapaap para iti Filipinas. Ammona a kas paset ti showbiz, nalaka a maidanonna ti mensahena kadagiti agtutubo ket saan ngarud a nagpamayan a mangidalan dagiti panggepna.

Inkantana: Nasa palad mo ang Kapalaran, Kabataan para sa kinabukasan…/ Oras ay ginto,Gamitin ng mahusay, Dahil ang oras ay walang hinihintay…

Uray rapper daytoy, atiwna pay dagiti politiko no ti nagapuanan iti ili ti pagpapatangan. Saan ngarud a nakaskasdaaw no adu ti agraem kenkuana, kangrunanna dagiti politiko, ken dagiti mararaem a lider ti pagilian a kas ken ni Cory Aquino.

MEDAL OF MERIT

Ken uray pay ti Malakanyang, addan sidadaan a pangbibigda ken ni Francis. Iti ania man nga aldaw manipud ita, ipaayda ken ni Francis ti Medal of Merit gapu iti panangitandudona ti patriotismo babaen ti musika. Adda pay dagiti addang ita tapno mainominar ni Francis nga agbalin a National Artist kadagiti sumarsaruno a tawen.

Ken wen, adu ti mabalin a maawat pay ni Francis a pammadayaw a mangbigbig dagiti gapuananna. Ngem iti baet dagitoy, maanagtayo koma a ni Francis ket kas met laeng iti sumagmamano kadatayo, a sipupuso a sinurotna ti pagduyosanna ken pagragsakanna, ken ti agtignay ken agaso tapno maipeksana ti napasnek a panagayatna iti pagilianna. Ngem awan ti binaddekanna a tao, ken awan ti impeksana a nauyong a rikna, no di laeng ti panangipalubosna kadatayo a dumngeg kadagiti ayugna: Dapat lang malaman nyo/ Bilib ako sa kulay ko/Ako ay Pilipino/ Kung may itim or may puti/Mayron naman kayumanggi/Isipin mo na kaya mong/ Abutin ang yung minimithi.

Nasayaat unay ti dumngeg ken agraem iti musika ni Francis ken dadduma pay a nasionalistiko a kumakanta a kas kenkuna. Ngem nasaysayaat pay no tungpalentayo dagiti ibagbaga ni Francis, iti kasta saan laeng a maitultuloy ti lagiptayo kenkuana no di pay ket agbiag latta ti arapaapna, nga iti kaano man, ken uray ania ti mapaspasamak, ipagpannakkeltayo ti pagiliantayo ken ti kina-Filipinotayo.

Ket saan laeng koma iti konsierto iti Manila Bay nga agallangogan ti naganna, no di pay ke iti puso ti tunggal maysa kadatayo a mangipatpateg ti pagilianna.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 23, 2009.)

KASAPULAN KADI TI 50 PAY A DIPUTADO?

KADAGITI aldaw nga umasidegen ti eleksion, adu dagiti nakakatkatawa no di man makapasarua, no maminsan, nga aramid dagiti politiko tapno laeng maagumanda ti turay.

Agsasanggala dagiti mamulmulagatantayo iti inaldaw a pangkablaaw iti ania la ditan nga okasion manipud kadagiti politiko a naipigket kadagiti poste ken pagurayan ti lugan, wenno naisab-it kadagiti kaykayo ken barut ti koriente. Uray Aldaw Dagiti Puso, tutopanda, a dida man la mapanunot no ania ti kaipapanan dayta nga okasion iti kaaduanna a Filipino wenno ania ti pakabibiangan dagiti politiko iti daytoy.

Itatta ta panawen manen ti panagturpos kadagiti pagadalan, “Happy Graduation!” kunadanto manen, tapno laeng maibaskag dagiti makauman a nagan ken ladawanda. Pupuotem, sumarunonto nga iwaragawagda ti summer job, wenno job offering manipud iti opisinada, natural, addanto manen rupa ken naganda kadagiti pakaammo nga iwarasda. Amangan pay nga inton Semana Santa, kurang na la nga ibagada ti “Happy Good Friday to All!”

Ngem saan laeng a dagiti nakasaaden a politiko ti mangdurdurmen ti aglawlawtayo no di pay ket dagiti kabarbaro a rupa nga addaan met kadagiti bukodda a pangkablaaw a banner wenn billboard. Ta gayam annak, assawa, wenno kakabsat dagitoy dagiti nakatugaw a politiko nga agpangpanggep met a lumugar iti politika tapno rumangpaya latta ti bukodda a dinastia. Kasla ipamatmatda man kadatayo a naikawesen kadakuada ti karbengan a tungpal-biag ti panangiggemda iti turay.

Ngem kadagiti nadakamat nga aramid, kaaduanna dagiti lokal a lider, nangruna dagiti konsehal, ti babalawentayo. Ta no dagiti kongresman ken senador ti aggaraw para iti bukodda nga ambision, nakarkaro pay ngem dagiti makapuling a billboard ti gapuananda. Wen, ta ad-adda nga iturongdatayo iti ad-adda a panagrigattayo, iti panangibaddekda iti karbengantayo ken iti pananginsultoda ti adda a siribentayo. Ken no maminsan, ingariettayo laengen iti agbabawi a nangibutos kadagitoy a politiko.

300 A KAMENG

Kitaem man laeng ti panggep ita ti Kongreso a nayonan iti 50 ti agdama a bilang dagiti kameng ti Kamara, babaen dagiti redistricting bills wenno gakat a mangbaliw iti distribusion wenno mangpartuat iti ad-adu pay a distrito. Iti listaan ti secretariat ti Kamara, 216 dagiti kameng ti aggapu kadagiti distrito nga ibagianda, idinto a 22 dagiti party-list, wenno iti kadagupan a 238. Ket no matuloy a maaprobaran dagiti gakat, umabotton ti 300 dagiti kameng ti Kamara.

Naaprobaranen iti Kamara dagiti nasao a gakat ket madaman nga ad-adalen ti komite ti Senado nga idauluan ni Senador Benigno Aquino III. Adda met dagiti kapadana a redistricting bills nga impila da Senate President Juan Ponce Enrile ken Senador Juan Miguel Zubiri. Ket kayatda nga iti kadarasan a panawen, agbalinen a linteg dagitoy. Yabotda ngamin ti pannakabutos dagiti pannakabagi dagiti baro a distrito iti umay nga eleksion.

Babaen ti 1987 Konstitusion, naipalek laeng iti 250 ti rumbeng a bilang dagiti kameng ti Kamara, ngem itoy a bilang 20% wenno 50 ti aggapu iti party-list. Ken babaen pay ti linteg, mabalinen nga ibagian ti maysa a kongresman ti maysa a lugar wenno mabukelto a distrito nga addaan iti saan a nababba ngem 250,000 a lumugar. Segun ken ni Speaker Prospero Nograles, rumbeng laeng a nayonanda ti bilang ti representasion kadagiti distrito ta dakkelen ti immaduan ti populasiontayo, umaboten daytoy iti 88 a milion (60 a milion laeng idi 1987), manipud naipakat ti Konstitusion. Kayatda ngarud a bingaybingayen dagiti distrito nga aglaplapusananen ti populasionda, kas dagit umaboten iti 600,000 iti naudi a sensus, tapno manayonan ti pannakabagida iti Kongreso.

NAYON A PAGGASTUAN

Segun kadagiti esponsor dagiti nasao a gakat, manamnama a manayon ti timek ken representasion dagiti umili a masakupan dagiti redistricting bills. Kayatna a sawen, nadardaras ti pannakaisayangkat dagiti proyekto para iti panagdur-as dagiti maseknan a distrito.

Wen, ta ti tunggal diputado, adda maawidna a P70 a milion a Priority Development Assistance Fund (baro a nagan ti pork barrel). Manamnama nga usarenna daytoy kadagiti babassit wenno saan a sakup ti nasional a proyekto, kas koma kadagiti impraestruktura, salun-at, edukasion ken tulong pinansial a direkta a kasapulan dagiti kadistritona.

Masaludsodtayo ngarud: Kasapulan kadi unay ti pagilian a manayonan ti bilang dagiti kameng ti Kamara kadagitoy a panawen? Napateg met nga ipangpangrunada a kitaen ti kinapateg ti agdama a situasion ti politika ken ti sasaaden ti ekonomiatayo.

Umuna, iti panangnayontayo iti 50 a diputado, manayonan met ti alokasion iti tinawen a badyet ti Kamara para kadakuada. Kitaen ti nagastos ti maysa a diputado iti listaan iti baba (naggapu ti datos iti Commission on Audit para iti tawen 2005).

Ngem segun pay iti COA, di nairaman ditoy dagiti ginastos dagiti diputado a kas chairman wenno kameng kadagiti nadumaduma a komite a mabalin nga umabot iti P92 a milion. Malaksid pay dagiti maipapetpet kadakuada no maangay iti eleksion ti kina-Speaker wenno kadagiti isyu a rumbeng a butosanda, kas koma kadagiti kaso ti impeachment iti Presidente. No agsumartayo ngarud, dakdakkel ti pakaabakan ti kuarta ti gobierno no gastos ti pagsasaritaan ngem iti manamnama a maitulongda iti kada baro a distrito. Ket anianto laengen dagiti dadduma a diputado nga awan met maar-aramidanda kadagiti distritoda. Ngem no isuda ti agsao, nakapangpangasda a mangibaga a nagtaud iti bolsada dagiti gasgastuenda idinto a ti pudno ketdi, kuarta dagitoy dagiti umili. Kasla pudno ngarud ti pammaliiw ti kaaduan a no mangipapetpet ni Apo Diputado iti kuarta tunggal eleksion wenno piesta, karbengantayo nga awaten ta naggapu met laeng daytoy kadatayo, saan ket nga aggapu iti bolsana.

DI MAYANNATUP ITI PANAWEN

Apay a napateg a maanagtayo daytoy? Wen, ta addatayon iti panawen a mangrugin a rikanaentayo ti krisis iti ekonomia ti lubong gapu iti mapaspasamak a recession iti Amerika ken sumagmamano a pagilian a makaapekto unay iti agdama a taray ti ekonomiatayo. Adun ti naawanan iti trabaho, ken immadu dagiti trabahador a saandan a mapakan a nasayaat dagiti pamiliada. Ngem ania kadi ti dakkel a naar-aramidan dagiti kongresista iti napalpalabas tapno mapaadu ti trabaho para kadagiti umili?

Sumagmamano laengen a bulan ket agpason ti termino (kalpasan ti siam a tawen wenno tallo a termino) ti kaaduanna a kameng ti Kamara. Ngarud, kasapulanda dagiti baro a distrito wenno probinsia ken munisipalidad tapno mailugarda ti bagbagida agramanen dagiti kakabagian ken gagayyemda. Ta no ar-arigen, daytoy ti kaudianen a pamuspusanda tapno maipatungpalda ti panggepda nga agpaut iti takem. Napaayda ngamin a mangiduron iti pannakabaliw ti Konstitusiontayo a pangiragpinanda koma kadagiti probision a mangpaatiddog pay iti terminonda, manayonan ti sueldoda ken agbalin a parliamentario ti sistema ti gobierno, ken dadduma pay a panagbalbaliw a mangpabor laeng iti ambisionda iti politika.

Ti adatna pay, no maminsan kuestionable ti panagdardaras ti Kamara a mangipasa iti ania man a redistricting bills wenno dadduma pay a gakat a mangpartuat kadagiti baro a lokal a gobierno. Ta no saanda a tenglen ti bagbagida a mangpaadu iti bilang dagiti kameng ti Kamara, salungasingennanto daytoy ti ibagbaga ti Konstitusion a rumbeng a bilang ti kameng ti Kongreso. Iti agdama a paglintegantayo, enmienda ti Konstitusion ti kasapulan tapno mabaliwan dagiti probision, saan ket a babaen ti ania a linteg nga ipasa ti Kongreso. Nupay adda bukod nga interpretasion dagiti dadduma a politiko wenno abogado no kasano a maipakat ti agdama a probision ti linteg uray awan ti enmienda, makaawis daytoy iti rinnangas iti Korte a mabalin a pakapukawanto manen ti adu a pirak ken bannog ti gobiernotayo.

148 LAENG A LINTEG

Adu metten dagiti linteg a nangbaliw wenno nangpartuat kadagiti lokal a gobierno a winaswas laeng ti Korte Suprema gapu iti panangsalungasingna iti probision ti Konstitusion. Kas koma iti pannakaibabawi ti panagbalin a siudad ti sumagmamano nga ili gapu iti panaglabsingna iti paglintegan.

Ken apay koma ngamin a kasapulantayo ti ad-adu pay a diputado no dagiti situtugaw, awan met ti maar-aramidanda, tapno masao a nagbaliwen ti panagbiag dagiti umili iti napauten a kaaddada iti turay? Iti napalabas a Kongreso, 148 laeng a linteg ti naipasada, wenno kabassitanen iti pakasaritaan ti Lehislatibo. Malaksid pay a kaaduanna kadagitoy ti naibasura a sibubukel wenno sumagmamano kadagiti probisionda ti naawan ti bileg gapu iti panaglabsingda iti Konstitusion. Ken sabali pay dagiti linteg a naipasa ngem naturog laeng gapu iti kaawan ti madadaan a pundo a pangipatungpal kadagitoy.

Ken ania kadi ti naar-aramidanen ti Kongreso kadagiti dadakkel nga isyu iti kurapsion iti pagilian, kas koma iti fertilizer scam, ti kickback nga ipabpabsol ti World Bank kadagiti opisial ti gobierno, ti kaso dagiti Euro general, ken ti kaso ti Legacy Group a nangbangkarote iti 13 a rural bank iti pagilian gapu iti panagkukumplot met laeng dagiti opisial ti gobierno ken ti Legacy Group nga idauluan ni Celso de los Angeles a nangibolsa dagiti naurnong dagiti nagdeposito kadakuada?

Ita, makatulong kadi ti 50 a kongresman kadagitoy nga isyu? Wenno nayon laeng a tian a bussogentayo idinto nga agkarkaramutanen iti nakaro a rigat ti kaaduanna kadatayo?

Awan met dakesna siguro no manayonan ti bilangda, ngem ipannurayda koma iti nasayaat a panawen, wenno agbatay iti legal ken moral a rason.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 16, 2009.)

APAY A NATAMNAY NI OBAMA KEN NI GMA?

KARKARNA daytoy ngem pudno: saanen a nabanglo ti Filipinas iti kabarbaro nga administrasion iti America. Wen, ta saan laeng a naminsan, no di pay ket namitlo nga intarayan ni Presidente Barack Obama ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo. Nangrugi pay daytoy idi panawen ti kampania iti eleksion idiay America.

Kaudian ditoy iti napasamak a National Prayer Breakfast iti Washington D.C, itay napan a bulan. Dinardaras daytoy nga inatendaran ni Presidente Arroyo manipud iti pito nga aldaw a panagbaniagana iti lima a pagilian ta ninamnamana unay a maalamano wenno arigna maaprosan man laeng ti laylayan ti amerikana ni Obama. Ngem saan a napasamak iti dayta a gundaway.

Kasla met laeng daytoy idi maiproklama ni Obama a kas baro a presidente ti Estados Unidos. Dagdagus idi a tinawagan daytoy iti telepono ni Presidente Arroyo tapno makablaawanna. Ngem saan a sinungbatan ni Obama. Uray iti ipapan ni Presidente Arroyo iti New York para iti maysa a pasken ti United Nations, saan latta a natuloy ti panagpanggep dagiti opisialtayo sadiay a makapagpatang dagiti dua a lider.

Rimmuar ngarud kadagiti damag a kasla napalalo la unay ti panaggagatel ti presidentetayo a maasitgan ti nalatak ken karismatiko a lider ti America. No sobraan ti agsao dagiti nalabid, kasla igaggagara ni Obama a yadayo ti bagbagina ti presidentetayo.

UKEN NI BUSH

No ania dagiti rason, tallo ti mabalin a mapiduttayo kadagiti agsasanggala ita nga opinion kadagiti diario.

Apay a kasla natamnay ni Obama a makilangen iti Presidentetayo? Umuna, makuna a kasla natulnog nga uken ni Presidente Arroyo kadagiti pagayatan ti administrasion ni dati a Presidente George W. Bush. Paset ngamin ti Filipinas ti sumagmamano laeng a pagilian a nagkameng iti Coalition of the Willing a binukel ken indauluan ti gobierno ni Bush tapno maaramatna iti pananggubatna iti Afghanistan ken Iraq. Ngem saan nga umanamong ti kaaduanna nga Americano iti nakarit a panaggargaraw ti gobierno ni Bush, ket daytoy ti pabpabasolenda ita a namungayanan ti sagsagabaenda ita a krisis iti ekonomiada. Gapu itoy, naabak ti manok ni Bush iti napalabas a eleksion iti pagilianda, ken sumagmamano nga aldaw sakbay a bimmaba iti puestona, pinalapalda pay daytoy iti sapatos. Kayat ngarud nga ipakita ni Obama a sungani no di man nasaysayaat ti kayatna a pannakaipataray ti gobiernona ngem ti dati a gobierno ni Bush. Ken no mabalin, ania man a mansa nga imbati ni Bush, kayat a dalusan daytoy ni Obama.

Maikadua, ken paset met laeng ti addang ti baro nga administrasion ti America a pabaruen ti prinsipio iti pannakaipagna ti turayda tapno makalung-awda iti sasaadenda a krisis ti ekonomia, kayat ni Obama nga agtalinaed ti panagpapada dagiti umili iti amin a paset ti lubong, ta kasta ti kayatna a pagsadagan a prinsipio iti ordinario a panagbiag dagiti Amerikano—saanen a napateg ti pagdudumaan ti pammati, prinsipio ti politika, idelohia ken puli tapno agkaykaysa para iti panagbalbaliw. Kayatna a sawen, makigayyem met ti Amerika iti asino man a pagilian uray saanen a kasapulan a dilaanda pay ti dapanna.

Ken maikatlo, ammo ti America ti kababalin ti administrasion ni Presidente Arroyo, kas koma kadagiti nagdadakkel nga isyu ti kurapsion a pakaguyguyodan dagiti sakana. Kaudian ditoy ti kaso ti kickback kadagiti proyekto ti gobierno a pinunduan ti World Bank, kadakkelan nga institusion a makuna a tengngel met dagiti Amerikano nga agpapautang kadagiti agkasapulan a pagilian. Makapuling pay ditoy ti record ti gobierno mainaig ti human rights wenno ti extra-judicial killing a naminsan, inimbestigar metten iti Senado ti America. Ken agingga ita, saanda a malipatan ti kaso ti panagsuitik iti eleksion idi 2004 a nangabakan ti presidente.

NAPASAGIDAN NI GMA

Ken adu ti agkuna a ni Presidente Arroyo ti maysa kadagiti pinasagidan ni Obama iti panagbitlana iti inaugorasionna idi Enero. Ditoy a natibong nga imbagana nga amin a lider a sikakapet iti iggemda a bileg babaen iti kurapsion ken panangallilaw ken ti panangpaulimekda kadagiti mangkontra kadakuada, ket addada iti nalidem a paset ti pakasaritaantayo. Nupay kasta sidadaan kano ti gobiernona a tulungan dagitoy no lukayanda ti nairut a gemgemda. No pudno a ni Arroyo napasagidan, umasidegto ngarud ti America kenkuana no agbalbaliwen daytoy—wenno mamimpinsan a risuten ni Presidente Arroyo ti parikut iti kurapsion, panagsuitik ti eleksion, ken extra-judicial killing iti pagiliantayo.

Ket gapu iti natamnay a pannakilangen ni Obama iti presidentetayo, kasla kellaat ngarud a narubroban ti nasionalismo ti kaaduanna nga agturay. Gapu iti isyu ti World Bank, ibagbagadan a panangdadael iti pagilian ti imbulgar ti WB a kurapsion iti gobierno ket rumbeng a mapapanaw dagiti opisialda iti sakuptayo. Ken wen, kuna pay dagitoy a politiko a panawenen tapno ipakitatayo a kabaelantayon ti tumakder uray awan ti tulong dagiti Amerikano.

WASWASENDAN TI VFA?

Kasla nairanrana man wenno iturturong ti Malakanyang, adda addang ita ti Kongreso nga umibbettayon iti Visiting Forces Agreement (VFA). Daytoy ti katulagan a sinerrektayo idi 1999 a nangilawlawag iti kaadda latta ti puersa ti America iti sakuptayo uray pinanawandan ti base militarda ditoy. Gapu iti VFA, maisaysayangkat ti “Balikatan” wenno napagkaysa a panagsanay dagiti soldado a Filipino ken Amerikano tapno manayonan ti ammoda iti pannakirangetda kadagiti terorista a grupo, partikular dagiti adda iti Mindanao. Babaen ti VFA, adu ti naipaay a tulong ti America para iti bukodtayo a buyot ken proyekto kadagiti probinsia a pagsansanayanda.

Nangrugi ti panangkiddawda ita a mawaswasen ti VFA idi rimmuar ti naudi a pangngeddeng ti Korte Suprema a mangibagbaga nga awan ti pagbatbatayanna iti linteg ti pannakitulag ni Foreign Secretary Alberto Romulo ken ti embahada ti America tapno agtultuloy a mabalud ni Lance Cpl. Daniel Smith iti compound ti embahada imbes a ti maysa a nakipet a pagbaludan idiay Muntinlupa. Ni Smith ti soldado nga Amerikano a paset ti Balikatan, a nabalud gapu iti panangramesna ti maysa a Filipina idiay Olongapo idi 2005.

Gapu itoy, imbilin pay ti Korte Suprema a kasapulan ti baro a katulagan iti nagbaetan ti Malakanyang ken ti embahada tapno mayakar ni Smith iti pudpudno a pagbaludan iti Filipinas. Ngem uray pay iti daytoy, yurayda agingga a saan a matuldekan ti kaso ni Smith iti Korte wenno agingga a makedngan ti Motion for Reconsideration ti embahada mainaig iti naudi a desision ti korte.

Ngem maysa laeng daytoy ti sumagmamano pay a probision a kuna dagiti agpalpaliiw iti politika a dagiti laeng Amerikano ti mapabpaboran iti interpretasionda iti katulagan. Maysa pay ditoy ti interpretasionda iti legalidad ti VFA iti biang ti gobierno ti America. Segun ken ni dati a Chief Justice Artemio Panganiban, addan pangngeddeng ti Korte Suprema ti Estados Unidos nga agbalin laeng a paset ti paglintegan ti pagilianda ti ania man a tratado wenno katalugan kas ti VFA no adda linteg nga aggapu iti Kongresoda tapno maaddaan ti bileg daytoy a kas linteg. Gapu ngarud ta awan ti naipasa a linteg iti Kongreso ti America para iti VFA, kasla ti Filipinas laeng ngarud ti mangiramraman a paset ti paglintegan iti sakuptayo iti nasao a katulagan.

SABALIN TI PUYUPOY TI ANGIN

Nupay kanayon ti panangibagbaga ni Ambassador Kristie Kenney a sipupudno ti gobieroda nga ipatungpal dagiti probision ti VFA para iti agpada a pagimbagan dagti dua a pagilian, sabali met ti makitkita a garawna iti ibagbagana. Ta no isuda ti masurot, awan ti panggep dagiti Amerikano a mangisuko iti nangrames a kadaraanda kadagiti pagbaludan ditoy. Makipatangkami, kunada, ngem kaanonto?

Uray pay ti Presidente, awan ti nalawag a pagtaktakderanna mainaig iti isyu. Segun ken ni Executive Secretary Eduardo Ermita, makaammon dagiti tinudinganda a negosiador tapno sumrek iti baro manen a katulagan para iti kaso ni Smith. Ngem ti rigatna, kasla saan a kayat ti makipatang ti America kadagitoy a panawen. Okey latta met ti Malakanyang ta no mabalin, dina kayat a mapasugkian ni Obama ta kadagitoy a panawen nga asidegen ti eleksion, kasapulanna ti ania man a tulong a maawidna iti Estados Unidos. Ken agingga kadagitoy, mangnamnama a sakbay a bumaba iti puestona, makasangona met laeng ni Obama.

Ngem, kas kuna dagiti adu a political analysts, sabalin ti puyupoy ti angin nga aggapu iti America. No naited man kadagiti beterano a Filipino iti nabayagen a dawdawatenda a bayad ti serbisioda iti panawen ti gubat, paset laeng daytoy ti addang ti gobiernoda a rikpanen ti isyu mainaig iti obligasionda kadatayo.

Rumbeng ngarud nga irugi metten ti Filipinas nga urnosen ti bagbagina. Awanen ti kasayaatan no di ti panangaramattayon nga umili iti eleksion tapno pumili iti maysa a lider a natangken a mangirupir kadagit karbengantayo. Iti kasta, saantayo laeng a kasla agpakpakaasi wenno agpalpalimos, nga awanen ti panagraemna iti bukodna a bagi, kadagiti Amerikano.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 9, 2009.)