ANIA, AYA, TI ANCESTRAL DOMAIN?

GAPU iti isyu ti Memorandum of Agreement on Ancestral Domain (MoA-AD) iti nagbaetan ti gobierno ti Filipinas ken ti Moro Islamic Liberation Front (MILF), napasgedan manen ti nadara a riribuk iti Mindanao. Napateg ngarud unay a lawlawagan dagiti maseknan a sektor, saan laeng dagiti opisial iti Malakanyang, ti pudno a linaon wenno panggep ti nasao a katulagan.

Kas nailanad iti paulo ti nasao a katulagan, ti ancestral domain ti kangrunaan a rason tapno sumrek ti MILF iti patangan iti kappia. Kayat dagiti rebelde a Muslim nga awiden iti poderda manipud iti teritorio ti pagilian ti sakupen kano ti ancestral domain ti naggapuanda a “pagilian” nga aw-awaganda itan iti Bangsamoro.

Ania aya ti ancestral domain? Daytoy dagiti daga, karamanen dagiti paset a danum kas ti waig ken karayan, ken dagiti disso iti igid ti baybay, agraman dagiti kinabaknang ti nakaparsuaan a masakupan dagitoy, a nabayagen nga ibagbaga dagiti etniko a grupo wenno orihinal a tribu iti pagilian (indigenous people), wenno babaen dagiti nagkauna nga appoda, nga adda karbenganda a matagikua, pagnaedan ken matengngel kadagitoy. Agbatay daytoy iti ibagbaga ti Konstitusiontayo (Seksion 5, Artikulo XII) a pagrebbengan ti Estado a salakniban ti kalintegan dagiti indigenous cultural communities wenno ICCs, kadagiti daga a natawidda manipud kadagiti nagkauna nga appoda iti kasta mapasingkedanda ti pannakataming ti kasasaad ti bukodda a pagbiagan, panagtutunos, ken kultura.

INDIGENOUS PEOPLES RIGHTS ACT OF 1997

Kas ibilbilin ti Konstitusion, maysa a linteg ti inaramid ti Kongreso tapno makapudno daytoy a pagrebbengan ti Estado—ti Republic Act 8371, wenno ti Indigenous Peoples Rights Act of 1997 (IPRA), a mangbigbigbig iti kaadda dagitoy nga indigenous peoples wenno IP kas pudpudno a sektor ti pagilian. Ipalpalubos ti nasao a linteg ti panangtagikua wenno panangikutda kadagiti bukodda nga ancestral domain, ngem iti konsepto nga agbatay iti sariugma a tradisionda a mangaramat kadagitoy a daga iti sapasap a pagsayaatan ken proteksion ti sibubukel a tribu.

Dagitoy pay ti dadduma a karbengan nga inakawes ti linteg kadagiti IP: ti mangpadur-as kadagiti natawidda a daga ken kadagiti kinabaknang ti nakaparsuaan, ti agtalinaed kadagiti tagtagikuaenda a teritorio, ti kaadda ti naan-anay a kalintegan no bilang ta mapapanawda kadagitoy a teritorio, ken ti mangrisut ti aniaman a susik iti nagbabaetan dagiti kameng ti tribu.

Ken babaen dagitoy nga ancestral domain ken dagiti natawintawid a daga (ancestral land), naipaayan pay dagiti IP ti karbengan a mangituray iti bagbagida (self-governance), ken ti mangtaginayon ken mangsalaknib iti kultura ken tradisionda, ken uray pay ti mangpartuat iti bukodda a teknolohia a kasapulanda.

REGALIAN DOCTRINE

Sariugma, kunatayo, ta dayta ti namungayanan a konsepto iti panagtagikua iti daga nga ipakpakat dagiti nagkauna a tattao iti Filipinas sakbay a dimteng dagiti Kastila a nangsakup kadatayo. Ngem iti panagturay dagiti Kastila, naipakat ti Regalian doctrine, wenno maysa a pagbatbayatan a pagalagadan a mangibagbaga nga amin a daga iti Filipinas a sakupda, karamanen dagiti ancestral domain, ket kukua ti ari ti España.

Nayawat laeng ti paset dagitoy a daga iti pribado nga indibidual babaen ti sistema ti enkomienda ken ti panangipalubosda kadagiti praile a tagikuaen dagiti nalalawa a daga iti nagan ken interes ti relihion (Katoliko). Idi sinublat dagiti Amerikano ti rienda ti turay ti pagilian, nagtalinaed ti konsepto iti Regalian doctrine. Idi 190, indeklara ti Philippine Commission, babaen ti panangilungalong dagiti Amerikano, nga awanen ti bilegna ti kalintegan dagiti datu, sultan ken lider dagiti adu a tribu kadagiti daga a nayawat kadakuada wenno babaen ti tradision iti panagturayda.

Ngem idi agangay, nabaliwan ken napadur-as ti sistema ti panagtagikua ken pannakarehistro dagitoy a daga, ken binigbig met laeng dagiti Amerikano ti kaadda dagiti etniko a grupo ken ti karbenganda kadagiti pagnanaedanda a teritorio. Naabrobaran daytoy a panangbigbig kadagiti dua nga immuna a Konstitusion iti pagilian (1935 ken 1973) agingga iti agdama (1987).

Ngem uray pay adda daytoy a panangbigbig ti gobierno iti karbengan dagiti IP, nain-inut a nakissayan no di man napukaw kadakuada dagiti ancestral domain gapu iti sumagmamano a rason, kangrunaan ditoy ti kaawan ammoda iti dayta a karbengan, ti kaawan tituloda kadagiti daga a sakupen ti ancestral domain, ken ti panangkamkam dagiti naagum nga opisial ti gobierno wenno negosiante kadagitoy a daga babaen ti panangallilawda kadagiti tribu a nakapsut ti panangawatda iti karbenganda kadagiti daga, wenno babaen ti pammutbuteng.

Ken babaen ti Public Land Law a naipatungpal kas sagudayen ti probision ti Philippine Bill of 1902, naguyugoy dagiti taga-patad a Filipino (Kristiano) nga agbirok iti pagnaedanda kadagiti bakante a daga kadagiti nasulinek a lugar wenno kabambantayan tapno marisut ti parikut ti panagadu ti populasion kadagiti pueblo wenno poblasion, babaen ti sistema ti homestead. Ngem kaaduanna a paset ti ancestral domain dagiti nadumaduma nga IP ti nasakup ti homestead.

BANGSAMORO

Adda met dagiti natured nga IP a nangirupir iti karbenganda kadagiti bukodda nga ancestral domain, ngem apagbiit laeng a napaulimek dagitoy. Ket no adda man nagtultuloy a mangiruprupir kadagitoy a kalinteganda, isu daytoy dagiti Muslim a mangbukbukel ita iti maawagan itan a Bangsamoro.

Iti agdama, umabot iti 12 milion ti bilang dagiti IP nga aggapu iti 110 a tribu iti pagilian, kaaduanna kadakuada ti agnanaed kadagiti nasulinek a lugar ken kabambantayan iti nadumaduma a paset ti pagilian. Ngem awan ti nailanad a Bangsamoro nga IP iti Mindanao, no di ket dagiti tribu kas iti Tiruray, Maguindanao, Maranao, Tausug, Yakan/Samal, ken Iranon.

Ngem segun kadagiti eskolar iti pakasaritaan ti Mindanao, ti Bangsamoro ti mangibagbagi kadagiti Moro (sabali nga awag kadagiti Muslim a Filipino) ken dagiti Lumad, wenno IP iti Mindanao a saan a Moro ken Kristiano.

Ti relihion nga Islam ket nayam-ammo iti Filipinas idi maika-13 a siglo. Idi naipasngay ti Sultanate ti Sulu tengngel daytoy dagiti teritorio iti agdama itan a Tawi-tawi, Sulu, Palawan, Basilan ken Zamboanga. Idinto a ti Sultanate ti Maguindanao ket nagramaram iti Cotabato agingga kadagiti teritorio dagiti Maranao a sakup itan ti Lanao del Norte ken Lanao del Sur.

Dagitoy ngarud a disso iti Mindanao ti nagibasaran ti ancestral domain a kayat a tagikuaen ti MILF a kas nailanad iti MoA-AD: ti agdama a sakup ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) ken ti nasurok a 700 a barangay a naiwaras kadagiti probinsia (Sultan Kudarat, Lanao del Norte, North Cotabato, ken Palawan) ken siudad (Cotabato, Isabela, Iligan ken Zamboanga). Kayat dagiti MILF nga iturayan dagiti nailanad a teritorio babaen ti Bangsamoro Juridical Entity (BJE) nga addaanto iti napateg a karbengan nga agwaywayas a mangtagikua ken mangpadur-as kadagitoy a daga.

Kayatda pay nga ipaawat a dagiti Bangsamoro ti masasao a “First Nation” wenno kaunaan a grupo dagiti tattao nga addaan iti kabukbukodanen a teritorio ken sistema ti gobierno sipud pay idi punganay, ngarud saan a sakup ida ti agdama a gobierno. Ken kayatna pay a sawen ditoy a karbenganda ngarud a pasingkedan ti panagturayda iti teritorio ti Bangsamoro, ipalubos man wenno saan ti gobierno. Iti sabali a pannao, babaen koma ti kontrobersial ita nga MoA-AD, adda maparnuay a sabali nga agwaywayas a pagilian (ti Bangsamoro) iti uneg ti maysa a pagilian.

CERTIFICATES OF ANCESTRAL DOMAIN TITLE

Ngem iti kinapudnona, ti kunkunada a “teritorio” ken “self-governance” ti pagbatbatayan met a prinsipio ti IPRA, ta bigbigen met daytoy a linteg ti kaadda dagiti nagkauna a tattao a nangtagikua wenno nangikut kadagiti nalalawa a daga iti nadumaduma a paset ti pagilian, ngem kaaduanna ti nabayagen a napapanaw kadagiti lugarda. Dagitoy ngarud a grupo ti panggep ti linteg a salakniban babaen ti panangisubli kadakuada dagitoy a daga ken panangipaay kadakuada iti seguridad iti panagikut kadagitoy babaen ti panangipaay kadakuada iti Certificates of Ancestral Domain Title (CADT) ken Certificates of Ancestral Land Titles (CALT).

Itay napan a tawen, 57 a CADT ti naipaayen ti gobierno kadagiti IP, wenno sakupen ti 1.2 milion nga ektaria ken 300,000 a pamilia.

Ket itay Hulio, pinasingkedan ni President Gloria Macapagal-Arroyo ti pannakayawat dagiti ancestral domain, matantia a 100,000 nga ektaria, kadagiti Bugkalot iti nagbededdengan ti Quirino, Nueva Vizcaya and Aurora. Karamanen ditoy ti pannakaipasdek dagiti irigasion ken pasilidad a mangpadur-as iti apit kadagiti daga a suksukayen dagiti Bugkalot.

No agbataytayo iti pagtaktakderan a prinsipio ti IPRA, ti naurnos a pannakaiwayat ti kalintegan dagiti IP nga agikut kadagiti bukodda a teritorio, ken ti kasurotna a reporma iti daga, ti nalawag a namnamaen ti kaaduan a pannakaipakat ti panangbigbig ti gobierno iti ancestral domain, saan ket a ti panangipadawat iti teritorio ti pagiliantayo a kas kidkiddawen ti MILF.

Napintas ti panggep ti gobierno ken MILF a maisardengen ti gulo iti Mindanao baben ti maysa a katulagan iti kappia ken ancestral domain. Ngem ti rigatna, saan a nadakamat ti bileg ti Konstitusiontayo kadagiti kayat ti MILF a maaramid iti BJE wenno dina man laeng binigbig ti kaadda ti IPRA a rumbeng a nasurot mainaig iti karbengan dagiti IP kadagiti bukodda nga ancestral domain. Saan ngarud a nakakasdaaw no apay a nalimed laeng dagiti addang ti gobierno mainaig iti negosasion wenno kinellaatda nga inruar ti katulagan a nagistayan napirmaan iti Malaysia idi Agosto 5.

“FIRST NATION”

No napalubosan koma ti MILF a nangirusuat iti BJE a saanen a naglasat iti legalidad ken proseso (kas ti plebisito) a nadakamat iti Konstitusion ken ti IPRA, mabalin a tuladen dagitoy dagiti dadduma pay nga IP (no di man ket irugidan nga armasan dagiti bagbagida).

Saanen ngarud a nakakasdaaw no apay nga adu met dagiti Muslim iti Mindanao a kontra iti MoA-AD, ta nabaddekan met ti karbenganda iti bukodda nga ancestral land a kayat nga ikutan ti MILF. Ken uray pay dagiti saan a Muslim, mabalin met nga irasonda ti prinsipio ti “First Nation” nga idurduron ti MILF tapno ipatalgedda ti karbenganda kadagiti ancestral domain. Ta no ar-arigen, aggapu iti ruar ti pagilian dagiti nagkauna a Muslim ti Mindanao, ket no anagentayo pay a nalaing, kapadada no di man nabilbileg ti karbengan dagiti Lumad a saan a nagpasakup iti Islam, ta sipud pay idi punganay agnanaeden dagitoy iti Mindanao. Ngem ania ti labanda no maidilig iti bileg ti armas ti MILF? Ken ti rigatna pay, saan laeng a teritorio ti isyu ditoy no di pay ket ti relihion (ti Islam kas bumilbileg a relihion iti lubong) ken politika (bileg dagiti nagkauna a sultanate ken dagiti kaputotanda a nakapueston iti gobierno).



AGSUBLIDA ITI NEGOSASION

Nalawag ngarud a saan nga agbatay iti paglintegan ti pagilian ti kayat a maaramid ti MoA-AD. Awan ngarud ti kasayaatanen a maaramid no di ti agsubli ti gobierno, ti MILF ken dagiti maseknan a sektor iti negosasion mainaig iti kappia. Ngem ita a gundaway, ibasarda koma iti paglintegan ti pagilian ti aniaman a buklenda a katulagan. Maipanggep met iti kappia iti rehion a kidkiddawen ti MILF, isukoda nga umuna dagiti kumander a nangirusuat iti naudi a pannakaraut dagiti sibilian iti Lanao del Norte ken Sarangani.

Ken nangruna unay, saan koma a mausar ti naimbag a parabur iti pannakaited ti ancestral domain kadagiti IP tapno maiduron ti asinoman a grupo iti panangagawda iti turay ken teritorio ti pagilian ken rason tapno maibaddek dagiti paglintegantayo wenno ti dayaw ti ingungotentayo a republika.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 1, 2008.)

AY, ADDANTO LATTA MET BALITOK A MEDALIATAYO, A!

AGAWID manen dagiti delegadotayo iti 2008 Beijing Olympics nga awan ti balitok a medalia nga ukkorda, wenno uray maysa a medalia a bronse laeng koma, darumogda manen nga agsubli iti Filipinas. Sabagay, ania ti namnamaentayo iti 15 laeng nga atletatayo. Nagsasaruno a naipaigid dagitoy uray iti maikanem pay laeng nga aldaw ti kompetision.

Uray pay ni Harry Tañamor a namnamaenda a mabalin a makasukdal iti nabayagen nga arapaaptayo a balitok a medalia ket saan a nakapagplastar. Iti uneg ti 80 a tawen a pannakisaliptayo iti Olympics, pito iti siam a medalia a nagun-odtayo ti aggapu iti boksing, kaudian ditoy ti silver medal a nayawid ni Mansueto “Onyok” Velasco manipud iti 1996 Atlanta Olympics.

Manen, tumayab dagiti adu a pammabalaw kadagiti maseknan nga opisial ken agigiddiat dagiti pananganag dagiti a kritiko a manganag no ania ti nagkurangan dagitoy nga opisial, ken no ania ti namnamaenda pay kadagiti atletatayo, ken no asino ti pabasolenda malaksid iti gobierno.

ANIAT’ NAGKURANGANDA?

No anagentayo ti masaksakiten a kasasaad ti Filipinas iti agpang ti isports, naparang unay dagiti rason. Agpayso a nagun-odtayo ti kampeonato iti SEAG idi 2005, ngem gapu laeng ta datayo ti nagsangaili. Ngem ti agtinnag iti maika-6 a puesto iti kasarunona a SEAG, iparangarangna la unay ditoy a nakaron ti parikut ti pagilian mainaig iti isports.

Awan ti lugar ti tsamba wenno gasanggasat (ken sinasaur nga aramid) iti isports. Rumbeng ti napaut a panagsagana, naiget a disiplina iti ensayo, ken nasiken a panangmantinir iti kondision ti bagi ken panunot kadagiti oras ti salisal. Segun ken ni DENR Secretary Lito Atienza, ramen iti nakas-ang a pannakapaay dagiti atleta ti kinakirang ti panagsagana iti maysa a ranget kas iti Olympics. Indawatna ngarud ti pannakaisardeng pay laeng ti pannakaipatulod dagiti atleta kadagiti kompetision iti ruar ti pagilian agingga a masigurado dagiti agturay nga adda kalibre dagitoy nga atleta nga agkampeon. Ta no ipilitda ti agdama a mapaspasamak, dagiti laeng opisial a pagay-ayatda ti agbiahe ken agaliwaksay iti ruar ti pagilian ti makaganar.

Saan met ketdi a paatiw ti atar dagiti atletatayo iti kalidad ti talento ken kabaelanda. Ngem apay a naikupin a dagus dagiti tumengda? Segun iti maysa nga sports official, awan la ti magudgudilan dagiti atletatayo no kasta a mariknada ti dakkel a pressure iti mismo nga oras ti salisal. Agkurang ngamin ti naan-anay a gundaway a pannakaisaangda kadagiti internasional a kompetision kas panagsaganada koma iti Olympics. Nupay kasta, nakatulong koma a dakkel ti kunada a mental preparation, wenno ti naan-anay a panangiturong ti konsentrasion iti ay-ayam, a kadaywan nga awan kadagiti atletatayo iti agdama.

Ken kunada man a kasla marikrikna laeng dagiti atletatayo ti suporta ti gobierno no mayawidda ti kampeonato. Ngem no ar-arigen, kaaduanna kadagitoy nga atleta ti nangibaklay iti gastos tapno makapan iti sabali a pagilian tapno agensayo. Awan, no di man sangkatipping laeng ti ipapaay kadakuada a suporta ti gobierno sakbay ti kompetision.

Iti maysa a dokumentario ti ABS-CBN iti napalabas a tawen, naipakita ditoy dagiti sentimiento dagiti atletatayo. Kangrunaan ditoy ti kinakirang ti alawans, ramramit, ken napaut a gundawayda nga agensayo. Di met ania a makadanon ti pundo nga agpaay koma kadakuada gapu iti rinuker a sistema ti gobierno. Ta malaksid a nagbassit ti nailatang a pundo para iti national sports development, saan met a paudi dagiti opisial iti kaso ti kurapsion wenno iti di maiparbeng a pannakaigastos ti pundo, kas iti naipadamag a nagdadakkel a sueldo dagiti sports officials ken dagiti konsultantda idinto nga awanen ti alawans dagiti atletada.

Agpayso nga adda met ar-aramiden dagiti nadumaduma nga sports associations ngem sangkatedted laeng daytoy iti rumbeng koma nga ibuyatda no kayatda a dumur-as ti Filipinas iti agpang ti isports. Madlaw pay nga awan ti panagkaykaysada a mangplano a naimbag iti rumbeng nga aramidenda. Nangnangruna ketdi a pagririanda no sino ti rumbeng nga agbalin a pangulo iti kada asosasion, wenno no ania dagiti kontrata iti pasilidad a mabalin a serken a paguartaanda. Ken nangpadagsen pay ti kasasaadtayo iti kunada a kabassit ti gundaway a maited kadagiti ordinario a Filipino tapno makipartisiparda koma met iti isports. Kayatna a sawen, kaykayatda ti agbuybuya ngem ti sumrek a mismo iti salisal. Ket no agbuyada, kaykayatda dagiti makapalagto iti puso wenno napartak nga ay-ayam kas iti boksing ken basketbol. Sumagmamano man laeng ti adda ayatna kadagiti makuna a nabuntog wenno kasla makapasikor nga ay-ayam kas iti chess, archery ken gymnastics. Ania pay, kaykayat dagiti pribado a kompania ti mangesponsor kadagiti ay-ayam nga ammoda nga adu ti agbuya.

ANIA TI RUMBENG NGA ARAMIDENDA?

Inako ni Butch Ramirez, hepe ti Philippine Sports Commission (PSC), a kasapulan unay ti dakkel a pannakabalbaliw saan laeng iti liderato iti pannakaipagna ti sports development ti pagilian, no di pay ket iti panangbukelda kadagiti naurnos a programa mainaig iti panagensayo dagiti atleta, ken pannakapundo dagitoy. Ket no ni Ramirez ti masurot, dina kayaten ti sinsinan a panagtataripnong dagiti opisial kalpasan ti panagsublida iti pagilian tapno irugida ti mangbalabala kadagiti addangda para iti sumaruno nga Olympics a maangay idiay London inton 2012.

No ar-arigen, maulit-ulit laeng dagitoy a pasamak. Kalpasan iti napaay a pannakisalisal dagiti atletatayo iti internasional a kompetision kas iti Olympics, agpipinnabasol dagiti maseknan ken awan ti mayat a mangako kadagiti nagkibaltanganda. Agpayso a rummuar latta met dagiti agkakapintas a planoda, ngem kalpasan iti sumaruno a kompetision, kaskasdi nga awan ti napasamak a sipupudno a pannakabalbaliw ti sistema ti gobierno mainaig iti sports development.

Ngem uray pay maulit-ulit laeng dagiti pammaliiw ken dagiti singasing iti rumbeng nga aramiden dagiti opisial, kasapulan latta met nga uliten manen dagitoy. Ta no awan ti mangipangag kadagitoy, saan laengen a masakit ti pagilian mainaig iti sports, no di pay ket ipataynan dayta a sakit.

Dagitoy man dagiti mabalinda nga aramiden tapno masukdaltayon ti ar-arapaapentayo a balitok a medalia.

1. Iturong dagiti opisial ti atensionda kadagiti isports a dakkel ti posibilidadna a makaawidda iti balitok a medalia. Pabiligenda ngarud ti panagensayo dagiti atleta iti weighlifting, archery, shooting ken dadduma pay nga isports a saan a kasapulan ti nangina a ramramit tapno makapagsanayda. Ngem kagiddan met koma daytoy ti panangpabaro ti gobierno ti tekonolohia a kasapulan iti panagsanay kadagiti isports a nakakitaanen iti potensial dagiti atleta a Filipino kas iti swimming, diving, tennis, baseball, ken uray pay boksing. Kasapulan ngarud ti sipupudno a programa a mangpabileg iti panagsagana dagiti atleta uray umabot daytoy iti napaut a panawen.

2. Iturong amin nga imatangda iti Olympics. Di rumbeng nga ilaksidtayo dagiti atleta nga agay-ayam iti Olympics gapu laeng iti pannakaabakda kadagiti immun-una a kompetision kas iti SEAG wenno Asian Games. No napintas la ketdi ti gapuananda malaksid iti balitok a medalia, ipapatida latta koma a sanayen dagitoy. Segun ken ni Mark Joseph, POC deputy secretary-general, di rumbeng a napalalo laeng unay ti pannakaiturong ti imatangtayo iti agbalin nga overall champion iti SEAG, wenno di rumbeng a dagiti medalia iti SEAG ti pagrukodan ti POC tapno mangala kadagiti atleta a sanayenda para iti Olympics. Ti Olympics ngarud ti agbalin koma a kapatgan a pakaiturongan ti sports development ti pagilain. Uray asino nga adda potensialna ket rumbeng a sanayen ti gobierno, uray pay saan a nakagteng iti SEAG wenno Asian Games. Ti balitok a medalia manipud iti Olympics ti kangatuanen a pagrukodan ti kinasiglat dagiti atletatayo.

Ditoy ngarud a sumrek ti pannakapadur-as ti isports kadagiti barangay. Ditoy nga irugida nga ingato ti agpang ti panangipateg dagiti ordinario nga umili iti isports, ti panangsursuroda kadagiti tattao iti nadumaduma pay a klase ti isports tapno saan laeng a boksing, basketbol ken biliar ti ammoda, ken mangesponsor ti ad-adu pay a kompetision tapno makapagsanay a nalaing dagiti agtutubo.

3. Maidakdakkel ti pundo. No naited koma ti P15 milion nga inkari ti gobierno iti kada atleta sakbay iti Olympics, naaramat koma pay daytoy iti panagsanayda iti napaut; imbes nga ited laeng ti gatad kas gunggona no addan dayta kalikagumda a balitok. No dayta ti napasamak, mabalin nga adda panagbaliw ti resulta iti agdama a gapuanan dagiti atletatayo. Yunay-unay latta koma met dagiti agtuturay nga ipasagepsep kadagiti atletatayo nga awanen ti kapatgan a gunggona no di ti dayaw a mayawidda para iti pagilian. Ngem kasano a maaramid dayta ti gobierno no awan met ti naan-anay a panangtulongna kadakuada?

Kinapudnona, dakkel ti kuarta ti gobierno. Kitaem laengen dagiti nagdadakkel nga ilatlatangda kadagiti proyekto ti gobierno a no maminsan awan met pagimbagan a maitedna iti sapasap, kas ti P728 milion a pundo para iti pannakagatang dagiti abono nga agpaay kadagiti mannalon ngem nagtinnag laeng a nagbibinggawan dagiti politiko. No nailatang koma dagitoy a gatad iti sports development kadagiti away, mabalin nga adun dagiti napatanor a nasisiglat nga atletatayo sakbay ti Olympics. Ken no mangipaay met ti tunggal senador wenno diputado iti uray P1 milion manipud iti pork barrelda, makaurnong met koma ti gobierno iti nasurok P300 milion para iti sports development.

ARAPAAP LAENG KADI DAGITOY?

Agpayso a gapu iti adu a parikut ti pagilian, maitungtungkua met ti panangtamingda ti kasasaad dagiti atletatayo. Ngem no ar-arigen, ti rason dagitoy a parikut ti pagilian, ket isu ti nakaro a kurapsion iti gobierno, kinakurapay, ti kaawan napasnek a panagtitinnulong dagiti opisial ken dagiti umili, ken ti kaawan ti political will tapno marisut dagitoy a parikut, ken pudno laeng unay daytoy iti agpang ti isports.

Ket no sipupudno ngarud ti gobierno a pagbalinen a nadur-as ti pagilian ken maurnos ti panagbiagtayo ditoy, risutenna koman a madagdagus dagitoy a parikut ti pagilian, ken yad-addana metten a tamingen ti kasasaad ti isports no kayatna a magun-odtayo a panangrespeto dagiti sabali a pagilian iti banderatayo.

Pagsayaatanna laengen ta sagpaminsan adda dagiti kas ken ni Manny Pacquiao, Efren “Bata” Reyes, ken Paeng Nepomuceno, a mangparparimat iti tangatangtayo iti nagan ti isports iti agdama—nga awan ti dakkel a suporta manipud iti gobierno. Napateg unay ti kaaddada tapno maipaay iti tunggal umili iti kapanunotan nga adda pay laeng namnama ti pagiliantayo a mangiwagayway ti banderana iti lubong ti isports.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 25, 2008.)

IPADAWATDAN TI MINDANAO?

KASTA ti maanag ti publiko iti katulagan iti nagbaetan ti gobierno ti Filipinas ken ti Moro Islamic Liberation Front (MILF). Tulag a naaramid tapno magun-od ti nabayagen ti kappia a nabayagen a kalikagumda.

Iti ngamin memorandum of agreement (MoA) a nagistayan napirmaan itay napan a lawas idiay Malaysia nga awan ti nakaam-ammo iti linaonna, maikalawa ti agdama a sakup ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) babaen ti pananginayonda iti nasurok a 700 a barangay manipud iti siam a probinsia iti Mindanao ken sumagmamano a paset ti Palawan. Paset kano ngamin daytoy ti nabayagen nga iruprupir ti MILF nga ancestral domain wenno sakup a daga dagiti etniko a Muslim—Bangsamoro itan—sipud pay idi punganay.

Kangrunaan a linaon ti katulagan iti ancestral domain ti panangbukelda iti maysa nga estado a maawagan iti Bangsamoro Juridical Entity (BJE). Daytoy nga estado, addan iti bukodna a polis, sistema iti panaggastos iti pundo, serbisio sibil, lehislatibo, edukasion, ken bileg tapno mausar ken mapadur-as dagiti natural a kinabaknang iti masakupanda.

Maipaayan pay ti BJE iti karbengan a sumrek iti katulagan (trade ken economic cooperation) iti sabali a pagilian. Karkarna daytoy iti maysa nga autonomous region, no pudno a dayta ti klasipikasionna.

Segun pay kadagiti kameng iti peace panel, buklen ti MoA ti balabala ken mekanismo tapno magun-od ti nabayagen nga iruprupir dagiti kakabsattayo a Muslim a bukodda a teritorio ken gobierno. Ta kadakuada, kasilpo ti kidkiddawenda a daga ti panagtalinaed ti naan-anay a talinaay ken panagdur-as iti rehion.

MAYSA LAENG A BASSIT NGA ISYU

Ngem nupay negativo ti panagawat ti dadduma iti MoA, napartak ti gobierno a nangilawlawag a daytoy ket saan a panangyawat kadagiti paset ti teritorio ti pagilian kadagiti rebelde a Muslim wenno panangipalubos kadakuada a mangbangon iti bukodda nga estado. Segun ken ni Executive Secretary Eduardo Ermita, saan a madagdagus a mayimplementar ti MoA a kas iti ipaawat dagiti MILF commander nga agganat la unay a maiteden kadakuada dagiti dawdawatenda a teritorio. Maysa laeng kano ti isyu ti ancestral domain kadagiti dadakkel pay nga isyu a rumbeng a risuten dagiti negosiador, kas iti seguridad ken katulagan iti ekonomia, a mangbukel iti nasaksaknap ken solido a katulagan iti nagbaetan ti gobierno ken ti MILF.

Ngem kasla naladawen dagitoy a palawag ti gobierno ta adu ti agsalsaludsod no apay nga awan ti panangipalawagda kadagitoy nga isyu sakbay ti Agosto 5 nga intudingda a pormal a pannakapirma koma ti MoA. No saan a simmari ti impormasion iti media, kunada, ken no di “immingar” dagiti Kristiano a lider iti Mindanao, mabalin nga awanen ti ammotayo iti mabalin a pannakakissay ti teritorio ti ingungotentayo a republika. Ken ti nangnangruna a nakakaasi iti daytoy, dagiti maapektaran a Kristiano ken dadduma pay nga etniko a Muslim iti nasao a rehion a sipud pay idi damo, didan kayat ti paisakup iti agdama nga ARMM wenno iti liderato ti MILF.

Pagsayaatanna, pinatgan ti Korte Suprema ti petision da Bise Gob. Emmanuel Piñol, Zamboanga City Mayor Celso Lobregat, ken dadduma pay a lider iti Mindanao a maisardeng ti pannakapirma ti MoA agingga a saan a maadal a nalaing dagiti probision daytoy. Kayat ti grupo ni Piñol a mailaksid dagiti sakupda a probinsia ken siudad iti mabukel a BJE. Awan man laeng kano ngamin ti napasamak a konsultasion mainaig iti isyu sakbay a simngaw iti media ti kontrobersial nga MoA.

NABILBILEGTON TI PUERSADA

Pagduduaan met dagiti kameng ti Oposision ti panagganat la unay ti gobierno a pirmaan ti MoA. Ti ammoda, naikamakam daytoy tapno adda ipasaw ni President Gloria Macapagal-Arroyo iti State-of-the-Nation Address (SoNA) iti Kongreso idi Hulio 28.

Segun ken ni dati a Senate Presidente Ernesto Maceda, kayat nga ipatalged ti gobierno a magawgaw-aten ti kappia iti Mindanao babaen ti MoA nga ilungalong ti Presidente. Pagdaksanna ta napasabtan daytoy ti protesta manipud kadagiti obispo ken lokal a lider wenno politiko iti Mindanao. Ket imbes a kappia ti indatengna, ad-adda ket ngarud a gulo ti imbuyog ti MoA.

Kitaenyo laengen dagiti nagruar nga opinion wenno kapanunotan kalpasan a pinasardeng ti Korte ti pannakapirma pay laeng ti MoA. Ibagbagadan ti posibilidad ti gubat iti dayta a rehion! Ta kunada man a no saan a maala ti MILF ti kayatna, ituloy daytoy iti nadara a pannakirangetna iti gobierno. Wenno no mapirmaan man ti MoA, dagiti met Kristiano iti mangarmas iti bagbagida. Di kadi naatap latta ti ibagbaga ti gobierno a kappia?

TREASON KONTRA ITI PRESIDENTE

No ipilit ti Presidente a mapirmaan ti MoA, mabalin a makasuan daytoy iti panagtraidor iti pagilian (treason) gapu iti panangipadawatna iti teritoriotayo. Malaksid no mabaliwan nga umuna ti Konstitusion iti baro a paglintegan a mangpabor iti kayat ti Presidente.

Patien ngarud dagiti kameng ti Oposision ken militante a grupo a palab-og laeng ni Presidente Arroyo ti MoA tapno maiduron ti nabayagen a kayatna a pannakabaliw iti Konstitusion—nga awan ti nalawag a pagturonganna no di ti mayatiddog pay ti terminona. Wen, ta no mapirmaanen ti MoA, isaruno nga idawatna ti charter change ta no saan, kunananto, amangan no kumaro ti riribuk idiay Mindanao no agririnto dagiti lider ken ti amin nga umili ti kabarbaro nga estado ti BJE.

Segun ken ni Press Secretary Jesus Dureza, saan pay met a narikpan ti proseso iti peace negotiation. Umuna laeng nga addang ti MoA mainaig iti ancestral domain, ta kalpasanna dayta, maisayangkat ti konsultasion ken ti panangpinalda ti negosasion tapno mabukelen ti pudpudno a katulagan iti kappia.

Segun met ken ni Fr. Joaquin Bernas, maysa nga autoridad iti Konstitusion, maysa laeng a papel—wenno awan pay bilegna—ti MoA, uray pay natuloy ti pannakapirma daytoy. Aglasat kano pay ngamin daytoy iti tallo nga agpang kas sagudayen ti Konstitusion: (1) ti Korte, babaen ti panagadalda iti legalidad daytoy, kas iti napasamaken kalpasan a napatgan ti petision ti grupo ni Piñol; (2) iti Kongreso, babaen ti panangpandayda ti maysa a linteg (enabling law); ken (3) kadagiti umili a maseknan babaen ti maysa a plebisito.

Ngem no anagentayo, pudno nga agtinnag laeng a papel ti MoA ta awan ti mababaelan ti gobierno a tungpalen iti ikarkarina iti MILF. Kuna pay ketdi ti dadduma a kasla pangpabanglo laeng daytoy iti nagan ti Presidente ta kayatna ti mangipatawid ti mararaem a gapuanan mainaig iti kappia, ta dua laengen a tawen, agpason iti terminona (no pudno nga awanen ti cha-cha sakbay dayta). Makaammonton ti sumaruno a liderato iti parikut Mindanao no bilang ta mapaay ti agdama a katulagan kas iti nakapay-an ti immun-una a peace agreement iti nagbaetan ti gobierno ni dati a Presidente Fidel Ramos ken ti Moro National Liberation Frong (MNLF) nga idauluan ni Nur Misuari idi 1996. Awan met nasayaat a nagturongan ti nasao a katulagan no di ti pannakaibus ti nailatang a pundo iti ARMM, ken ti panagtultuloy ti rebelion iti Mindanao babaen ti MILF, kalaban a paksion ti MNLF.

TALLO A PARIKUT

Ala, napintas ti panagtutunosda mainaig iti kappia, ngem ti rigatna, saan a nasayaat iti panangipagna iti katulagan a nabukelda. Segun ken ni Fr. Eliseo Mercado, Mindanao peace advocate, tallo ti kangrunaan a nagkibaltangan ti gobierno a nangdadael unay iti napintas a panggepda.

Umuna, awan man wenno ingagarada nga inwalin ti konsultation kadagiti maseknan a lumugar—dagiti Kristiano a lider; dagiti dadduma pay nga etniko a grupo, Muslim man wenno saan; ken dagiti sektor a mangidurduron iti kappia iti Mindanao.

Maikadua, ti pannakailimed dagiti dokumento, wenno kaawan ti transparency. Nakas-ang ti napasamak ta gapu iti ayatda a mapadaras ti panagtutunos dagiti negosiador, linaksidda dagiti dua a napateg a ramen ti katulagan ti kappia: consultation ken transparency.

Ken maikatlo, nababa la unayen ti kredibilidad ti agdama nga administrasion. Agsagsagaba ti gobierno iti agdama a krisis iti ekonomia ken kaawan gawayna a mangisardeng iti kurapsion a nangpakaro iti pannakiraremtayo iti rigat. Ngarud gapu iti agdama a kasasaadna, kasla kinasapulan unay ti gobierno ti makikompromiso iti ania man a serkenna a transaksion tapno laeng masalbar ti bagbagina.

No narisut koma dagitoy susik iti negosasion, awan koman ti kastoy a kabara a panagbibingay manen iti opinion dagiti umili a mabalin nga agtinnag pay iti nadara a wagas.

Napateg ngarud ti panangipalawag a nasayaat ti gobierno kadagiti addangna. Saan a makapnek ti ibagbaga dagiti presidential adviser a “saanda nga ipadpadawat ti Mindanao kadagiti rebelde.” Ta no anagentayo ti ibagbaga ti MILF, kasla nalpasen iti patangan, ket no bilang ta dida mapagustuan, nadakdakes kano ti mabalin a mapasamak. Ngem saan koma a maapektaran ti Korte iti pangngeddengda mainaig itoy nga isyu uray pay adda dagitoy a pammutbuteng. Ngamin, saan a sinsinan ti sinerrek ti gobierno a katulagan, ta ti integridad ken dayaw ti republikatayo ti maipaspasungalngal.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 18, 2008.)

O, ANIA, SIMMAYAAT TI BIAGMO?

NASAYSAYAAT kadi ti biagtayo ita a tawen manipud iti umuna a State-of-the-Nation Address (SoNA) ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idi 2001?

Ti naudi a SoNA ti maikawalon iti Presidente, ken kas dagiti napalpalabas, masaludsodtayo manen: Adda kadi kinapudno dagiti imbagbagana?

No dimngegka (wenno nabasamon iti pagiwarnak) ti naudi a SoNA, mabalin nga addan pamalpalatpatam iti sungbat iti daytoy a saludsod.

No yababa ti panagbitla ti Presidente, kastoy ti ibagbagana: Iti panagturayko, simmayaaten ti panagbiag ti tunggal umili, awanen ti adu a parikut ti pagilian, ta ar-aramiden amin ti gobierno a risuten dagitoy. No apagapaman a nagsuek ti ekonomia iti daytoy a tawen, gapu daytoy iti parikut iti ruar ti pagilian a makaapekto iti ekonomiatayo. No adda man mangpadpadagsen laeng ti panagbiagtayo, isu daytoy dagiti adu a kritiko ti administrasion nga awan ammoda nga aramiden no di ti mangbirok iti pakabasbasolan ti presidente.

Pudno? Depende siguro no ania ti pagtaktakderam, wenno asino ti patpatiem, ken no ania ti kasasaadmo iti biag. Ta no basaentayo ti komentario manipud kadagiti nadumaduma a sektor, agsasabali ti kapanunotanda wenno gradoda iti gapuanan ti Presidente, ken agduduma ti panagkitada iti masakbayan ti pagilian iti babaen ti agdama nga administrasion.

Ngem no dagiti naudi a surbey ti pagbatayan, nalawag nga awan ti epekto ti ibagbaga ti Presidente iti kaaduanna a Filipino. Iti surbey ti Pulse Asia a rimmuar itay napan a lawas, nga iti laksid iti panangipangpangas ti administrasion kadagiti gapuananna iti ekonomia, 86% ti agkuna a rumigrigat ketdi ti kasasaad ti panagbiagtayo iti uneg ti napalabas a tallo a tawen, ken dua iti tallo a Filipino ti awanen pangnamnamaanda a sumayaat pay ti biagda iti sumaruno a tawen. Igabsuonmo pay ditoy ti resulta ti napalabas a surbey iti SWS itay napan a bulan a nangipakita a naala ti Presidente ti kababaanen a net satisfaction rating (negative 39) iti pakasaritaantayo nga inted dagiti umili kenkuana. Ken sakbay a maipatayab ti Presidente ti SoNA, 46% ti mangibagbaga a balbalatong laeng amin a napalabas a SONA.

SAAN NGA AGBATAY ITI POPULARIDAD

Ngem segun iti Malakanyang, saan a popularidad ti pagbatbatayan ti maysa a nasiglat a lider tapno agserbi iti ilina. Ken no nababa man ti grado ti Presidente, gapu laeng daytoy kadagiti napapateg a programana a mangpadpadur-as iti ekonomiatayo iti agdama, nangruna ditoy ti pannakaipakat ti expanded value-added tax (EVAT), a nupay akuenda a saan a popular kadagiti umili, daytoy met ti tuduenda a mangparparegta iti taray ti ekonomia iti agdama.

Impatangken ti Presidente a ti EVAT ti pagsakduan ti gobierno iti dakkel a pundo a maar-aramat kadagiti programa a makatulong kadagiti marigrigat, kas kadagiti subsidy nga ipapaay ti Presidente kadakuada kas iti P500 a cash, nababa a presio ti NFA a bagas, nalaka ti presiona a medisina, scholarship kadagiti agad-adal, ken pautang kadagiti drayber. Ti EVAT ti paggapuan pay ti dakkel a pagbayad ti gobierno kadagiti utangna iti uneg ken ruar ti pagilian. Isu nga uray pay ti Simbaan Katoliko ti agkidkiddawen a waswasen koman ti linteg iti EVAT, saan a mabalin a patgan ida ti Presidente.

Segun pay iti Presidente, no naginad man ti taray ti ekonomia iti napalabas a tallo a bulan, kas makita iti kellaat a panagdakkel ti inflation rate (11.4% manipud iti 2.3% idi 2007), gapu laeng daytoy kadagiti agduduma a parikut manipud iti ruar ti pagilian—kas iti agtultuloy nga ingangato ti presion dagiti makan ken lana, ken ti recession iti Estados Unidos—a kunana a kasla nakabutbuteng nga “aluyo” a nangsaplit iti lubong, ken nangitayab iti ania man a nagapuanan ti gobierno, wenno nangpunas iti gundaway a maaddaan iti naan-anay a panagdur-as.

DI AGSUSUROT A PRAYORIDAD

Ngem di rumbeng nga ipabasol dagiti amin a parikut iti ekonomia ti pagilian iti mapaspasamak a krisis iti taraon ken presio ti lana iti sangalubongan. Segun iti maysa a lider ti Social Watch Philippines (SWP), no adda man mababalaw iti naginad a taray ti ekonomia, isu daytoy ti kinakapuy ti administrasion a mangtaming wenno mangrienda iti ekonomia ti pagilian, kas iti di agsusurot a prayoridadna kadagiti programa nga ipakpakatna. Makita la unay ditoy ti dina panangipaay iti dakkel a pundo para iti sapasap a kasapulan ti gimong, kas iti panagtalon, panagkalap, sapasap a trabaho, ken naurnos a pannakasaluad dagiti kinabaknang ti nakaparsuaan.

Ken maysa, no agpayso a makaapekto iti pagilian ti agdama a krisis iti lubong, apay nga adu dagiti pagilian iti Asia a kas ti Vietnam, Malaysia, ken Thailand ti nakagun-od iti nangatngato a growth rate ngem iti ipaspasaw ti Filipinas a 5.2% iti umuna nga uppat a bulan iti 2008.

Segun ken ni Senador Mar Roxas, dakkel a panagkibaltang ti gobierno ti panagsadagna la unay iti masingir manipud iti EVAT a paggapuan ti gastosenna kadagiti programana, wenno kasla pay ketdin ti buis laeng ti kangrunaan a rason ken motibasion ti gobierno tapno aggaraw. Salsaludsoden ti senador no napnapanna laengen ti umabot iti P1.2 trilion a nailatang a pundo iti gobierno iti daytoy a tawen.

Ken no pudno a para kadagiti marigrigat ti EVAT, apay nga adu, wenno umad-adu latta ti marigrigat a Filipino? Segun iti maysa a kolumnista, saan a makita ti pudno a kasasaad ti pagilian kadagiti naipatayab a balikas iti SoNA, no di ket ti agdama a ladawan a makita iti ordinario a biag ti maysa nga umili.

“ADDA KUARTA TI GOBIERNO”

Makita ditoy ti nasurok la bassit a sangagasut a nainayon iti sueldo ti maysa a mangmangged iti uneg ti walo a tawen, ngem doble a ngimmato ti presio ti bagas ken minimum a plete, idinto nga arigna triple ti panagngina ti gasolina. Ken iti uneg laeng ti innem a bulan, ngimmaton iti 8.0% (manipud iti 7.4% idi 2007) ti bilang dagiti awan ti trabahona.

Segun iti Presidente, kabaelan ti gobierno a kontraen ti dakes nga epekto ti krisis iti lubong babaen ti nainsiriban a panagsakbay, panaganus ken political will ti gobierno. “Adda kuarta a maaramat a mangsaluad kadagiti umili ken mangbayad kadagiti taraon a kasapulanda no nakirangen iti produksion,” innayon pay ti Presidente.

Ken babaen iti SoNA, imbinsabinsana dagiti gapuananna ken dagiti proyekto nga isayangkatna iti sumarsaruno a tawen. Dinawatna ngarud ti tulong ti Kongreso a mangileppasen kadagiti kalkalikagumanna a linteg para iti pagsayaatan ti pagilian, kas iti Energy Renewable Bill ken ti Consumer Protection Bill.

Ala, tapno dida met kuna, adda met agpayso naaramidan ti gobierno. Ngem kaaduanna kadagitoy ket ababa laeng ti pudno a pannakaipagnana (short term), kas iti ipapaayna a subsidy. Dakdakkel koma pay ti naaramidanna, no kinayatna.

Awan man laeng ti long-term a plano wenno pudno a mangiturong kadatayo iti pudno a panagbalbaliw ken panagdur-as, kas iti napasnek a panangrisut kadagitoy a parikut nga imbinsabinsa ni dati a Presidente Fidel Ramos: nasaknap a kinakurapay, awan ti kredibilidadna a reporma iti mainaig iti eleksion, pannakadadael ti nakaparsuaan, narugit a reputasion gapu iti panagkunniber, awan ti kredibilidadna nga eleksion, agbaliwbaliw a panagdesision, ti nakaro a pannakabingay dagiti umili, ken kinakurang ti nasiken a kappia iti Mindanao.

Ket no anagentayo dagiti nailanad iti naudi a SoNA, kasla agparparang laeng a dokumento daytoy a pangpakalma kadagiti kritiko ti administrasion. Sabagay, gapu ta dua laengen a tawen ti nabatbati iti termino ti presidente, mabalin a komportable laengen ti Ppresidente kadagiti subsidy a pangpalag-an laeng iti apagapaman kadagiti marigrigat, ken mangpabanglo kadagiti ibatina a gapuananna.

TI PUDNO A SONA

Ta uray kasano ti panangibaga ti Presidente a sipupuso a mandalus iti administrasionna iti kurapsion, apay nga adda dagiti kontrobersia kas iti nawaswasen a kontrata ti ZTE-NBN ti fertilizer scam, ken daduma pay a panagkunniber iti gobierno a kaaduanna a nakairamanan dagiti kakabagianna wenno nadekket a gayyemna iti politika? Ket no pudno a gagemna ti reporma iti daga kadagiti mannalon, apay a dina mabilin dagiti kaaliadona iti Kongreso nga addaan iti nalalawa a daga kadagiti bukodda a distrito a mangsuportar iti linteg a mangipaay iti pudno a reporma iti daga. Ket no pudno salsaluadan ti gobierno ti kinabaknang ti nakaparsuaan, apay a dina maisardeng ti pannakaikisap dagiti kabakiran iti Quezon, Bikol ken Leyte, ken palubosanna dagiti negosiante a gangngannaet tapno kalbuenda ti maysa a bakir iti Subic tapno laeng adda pagnaedan dagitoy.

No maminsan, ibagbagada a paseten ti kultura ken pakasaritaan ni Filipino ti mangipabasol kadagiti amin a parikut iti pagilian iti Presidente. Ngem saan kadi nga adda met dakkel a rason no apay a kasta?

Ala, saludsodentayo iti bukodtayo a bagi: Simmayaat kadin iti biagko iti uneg ti walo a tawen?

Ti sungbattayo ditoy ti pudno a SoNA iti tunggal Filipino.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 11, 2008.)

BAY-AKON TI KONDOM, FATHER?

GAPU iti laingtayo nga agaramid iti ubbing (datayo ti maika-12 a kaaduan iti populasion iti sangalubongan) sa di met makaanay ti apittayo a bagas a pangpakan iti umad-adu a populasiontayo, ania ngarud, maysa daytan kadagiti rason tapno agkuti ti gobiernotayo—masapul a gesdanna ti idadakkel ti populasiontayo.

Isu a napanunotda ti agpanday manen iti gakat—nga iti pammaitda, nasamsamayen daytoy ngem kadagiti immun-unan a bilin ti gobierno maipanggep iti panagplano iti pamilia. Partikular ditoy ti Senate Bill No. 43 (Reproductive Health Act) ni Sen. Panfilo Lacson ken ti Reproductive Health and Population Management Bill nga idurduron ti 48 a diputado nga idauluan ni Dip. Edcel Lagman.

Ngem dagus nga impeksa ti Catholic Bishops Conference of the Philippines (CBCP) ti panagamakna kadagitoy a singasing a linteg iti Kongreso a kuna dagiti obispo nga “anti-life,” wenno makadakes iti biag ti maysa a tao.

Di ngamin maisin ti pagtaktakderan ti Simbaan Katoliko kontra kadagiti contraceptives wenno medisina ken artipisial a wagas kas iti operasion (surgical intervention) kas ti tubal ligation ken vasectomy a panglapped iti panagsikog. Amin nga addang a kunada nga anti-life ket panaglabsing iti moralidad, kas ti aborsion.

MAPARITAN NGA AGKOMUNION

Ti napabaro no di man napabileg a panangipinget ti Simbaan Katoliko iti panangkontra iti ania man nga artipisial a wagas ti birth control, ket paset laeng ti panangrambakda iti maika-40 nga anibersario ti encyclical ni Pope Paul VI a “Humanae Vitae” a nakailanadan ti agdama a pagtaktakderan a prinsipio ti Simbaan kontra iti contraception ken iti responsibilidad dagiti nagannak iti panagplano iti pamilia.

Ken segun iti Episcopal Commission on Family and Life ti CBCP, agbatay laeng iti moralidad ti rasonda tapno ipennekda ti natibker a panangkontrada iti isyu ti birth control. Mangipakita laeng kano daytoy iti kinapudno ti Simbaan ken ni Jesukristo ken iti isursuro ti Biblia.

Kas paset ti agtultuloy a panangkontrada kadagiti singasing a linteg a kunada nga anti-life (artificial birth control), kiniddawda dagiti diputado ken senador a repasuen no di man ibabawida dagiti singasingda a linteg. Inaramatda pay ti pulpito a mangibagbaga a dakes ti ar-aramiden dagiti politiko a mangidurduron iti artipisial a wagas ti birth control ken dagiti lokal a lider a mangkankanunong kadakuada. Saan ngarud a nagpaudi ni Arsobispo Jesus Dosado ti Ozamis a nangipeksa iti pagtaktakderan ti Simbaan. Iti maysa a pastoral letter nga inruarna idi Hulio 13, imbaga ni Dosado a di rumbeng a maipaayan iti komunion dagiti Katoliko a politiko ta addada iti pagluglugaran ti maysa a basol.

Nupay adu ti napasugkian iti inlanad ni Dosado, adu dagiti makaawat a paset laeng daytoy ti akem ti maysa nga obispo a mangipalagip kadagiti pagrebbengan dagiti Katoliko nga umili iti linteg ti simbaan.

“DAKES” NGA ARAMID

Segun ken ni Arsobispo Angel Lagdameo, presidente ti CBCP, uray dagiti mangkankanunong iti aborsion, uray saan a direkta nga agaramid iti daytoy, agbalinda met nga accessory (katulongan) a mangguyugoy kadagiti tattao nga agbasol. Adda ngarud pagbatbatayan iti linteg ti kayat ni Dosado a maaramid, wenno iti panangipaidam iti karbengan nga agkomunion dagiti tattao nga “aglablabsing” iti linteg ti simbaan (Canon Law).

“Dakes” (evil) met ti panangiladawan ni Bo. Mike Velarde, lider ti El Shaddai, dagiti singasing a linteg ti Kongreso, ket binallaaganna dagiti politiko a mangidurduron kadagitoy nga agmartsa dagiti amin a kameng ti karismatiko a grupo tapno malapdan ti pannakaanamong dagiti linteg. Nangrubrob laeng daytoy iti nabara la ngaruden nga isyu.

Ngem no denggentayo met ti biang dagiti politiko, kunada nga awan ti nadakdakamat dagiti nasao a linteg nga aborsion, wenno balikas a mangpabpabor iti daytoy. Ken nangruna nga ammoda a panaglabsing iti Kodigo Penal ken iti relihionda ti aborsion, ken di rumbeng nga agbasbasakda iti basol nga aramid.

Iti SB 43 ni Lacson, idurduron daytoy ti panangbukel ti maysa a konesho iti reproductive health ken population management a mangtaming iti pannakaipakat ti sipupudno ti family planning program ti gobierno. Kinapudnona, segun iti senador, awan ti mabasana nga anti-life iti singasingna a linteg, no di ket maysa a naimpusuan nga addang tapno marisut ti napartak a panagadu ti populasion iti pagilian babaen ti sabali pay a wagas a maawat dagiti ordinario a Kristiano. Kayatna a sawen, panangipateg kano daytoy iti ili, ken kadagiti marigrigat.

2 MILION ITI TINAWEN

Segun ken ni Lagman, kinaulbod ti ibagbagada nga agtungpal iti legalisasion ti aborsion ti pannakaipakat dagiti linteg nga isingsingasingda iti Kamara. Kinapudnona, kunana, saanen a kasapulan a pagbalinenda a legal ti aborsion no naurnos met ti pannakaipakat ti gobierno iti family planning, a pakairamanen ti panagaramat iti contraceptive.

Mapan a 1.4 milion ti bilang dagiti di naplano a panagsikog iti tinawen, ken apagkatlo iti daytoy, wenno umabot iti nasurok 400,000 ti agtinnag iti aborsion (17% iti kaso iti aggapu dagiti ubbing nga ina), base iti rekord ti UN Population Fund. Malaksid pay a 10 a babbai iti pagilian ti matmatay gapu iti komplikasion iti panagsikog nga agtaud iti kinakurang ti pannakasaluad ti kasasaadda.

Ipakita pay ti panagadal a mapan a 87% dagiti Filipino iti edad 15 agingga iti 24 ti nakapadasen iti pre-marital sex, ken 36% ti nagsikog kadakuada sakbay ti kasar.

Iti agdama, umaboten iti 88.57 milion ti populasion ti Filipinas. Wenno iti tawen a 2013, agbalinton a 100 milion ti bilangtayo, no agtultuloy a 2 milion ti mayanak iti tinawen. Ket segun iti Population Commissiom, iti 2.3% a birth rate, wenno ti panagadu ti bilang ti populasiontayo, ti Filipinas ti kapartakenen iti Southeast Asia.

Ket ania iti ar-aramiden iti gobierno? No adda man, agkurang daytoy no di man aleng-aleng, ta kas makita kadagiti garaw ti Malakanyang, mas a paidadalan daytoy iti pagtaktakderan ti Simbaan. Ta iti likudan amin dagitoy, uray ilibak iti Malakanyang, adda ramenna a politika ti ania man nga addang ti panangkankanunongna ti kayat ti Simbaan. Saantayo a mapabasol ta sarado a Katoliko iti Ppresidente. Ngem nalawag a paboranna dagiti obispo ta awan ti makitana a bentahe iti politika no kontraenna dagitoy, banag a dinillaw unay ni dati a Presidente Fidel Ramos (maysa a protestante) a nagkuna a di maiparbeng ti napalalo a panagpapaadipen ti Presidente iti Simbaan Katoliko; ketdi ad-adda koma a tamingenna dagiti rumbeng a kasapulan dagiti marigrigat.

POLITIKA LATTA TI RASON

Politika ngarud ti maysa a rason no apay a makuna a napaay ti ania man a programa ti gobierno mainaig iti population control. Ket mapasamak laeng ti panagbaliw ti pagtaktakderan a prinsipio dagiti agdama nga agturay babaen ti eleksion. (Dakkel a banag no ti mangabak iti eleksion ket maysa a lider a sipupudno nga agserbi iti ilina, saan ket a papaadipen iti pagayatan ti ania man a relihion). Kabayatanna, ar-aramiden ti Simbaan Katoliko ti amin a kabaelanna tapno maipatangkenna iti bilegna; iti kasta makontrana ti ibagbaga dagiti surbey nga awan ti makuna a religious vote iti Filipinas, wenno saan a napateg ti relihion kadagiti botante iti panagpilida iti lider a katayatda a mangituray kadakuada. Ngem pagsayaatan ti Simbaan ti kinapudno nga awan pay met ti kandidato a situtured a nanglaban ti pagtaktakderanda, ta no adda man, siguradon ti pannakaabak daytoy.

Adu ita ti agbalbalin a reperi, kas ken ni Speaker Prospero Nograles, tapno agtunos ti dua a grupo: ti Simbaan ken ti Kongreso (wenno dagiti mangidadaulo kadagiti singasing a linteg). Ngem no anagentayo, panagtunos laeng daytoy a mangpabor iti Simbaan, wenno iti pagayatan ti Malakanyang (ta kaano pay met a saan). Kalpasanna, in-inut nga aglaned ti isyu, idinto a dumakkel a dumakkel latta met ti populasiontayo a kas iti dati.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 4, 2008.)