Segun ketdi iti Philippine Institute of Volcanology and Seismology (Phivolcs), dina kayat a sawen a no agginggined iti napigsa iti sabali a pagilian, sumaruno metten ti Filipinas a maginggined. Naiwaras dagiti faultline (dagiti kakasla rengngat iti uneg ti daga) iti nadumaduma a paset ti lubong, ket iti ania man a tawen, aggaraw ti maysa a fault nga awan ti pakaibiangan ti sabali a fault. Agtaud ketdi iti bukod a sakup ti pagilian ti ania a ginggined a marikna iti dayta a pagilian.
Awan ngarud ti rason tapno agaligagawtayo wenno butbutengtayo manen ti bagbagitayo.
Maysa a paset ti Enriquillo-Plantain Garden Fault a nagsadagan ti isla ti Hispaniola a nakairamanan ti Haiti ti pagtataudan dagiti napipigsa a ginggined iti Central America iti uneg ti adun a siglo. Napasamak ti kaudian a ginggined 13 a kilometro manipud iti rabaw ti daga. Nangibulos daytoy iti 32 a megaton nga enerhia a maipada ti kapigsana iti panagbettak ti bomba atomika iti Nagasaki, Japan idi World War II.
Ti dakkel ti bilang dagiti biktima ken ti gatad dagiti nadadael a sanikua ti mangiramanen ti ginggined iti Haiti iti listaan dagiti nakaam-ames a didigra ti nakaparsuan iti pakasaritaan ti lubong. Makaduana iti listaan ti narungsot a bagyo iti Bangladesh idi 1970 a nakatayan ti 300,000 a katao, ti ginggined iti amianan-a-laud a paset ti Tsina idi 1974 a nakatayan ti 242,000 ken ti aluyo iti Indian Ocean idi 2004 a nakalmesan iti 226,000 nga umili iti Indonesia, Thailand ken dadduma pay a pagilian.
Masarakan ti epicenter ti ginggined ti Haiti 16 a kilometro laeng manipud iti siudad ti Port-au-Prince a kabesera ti pagilian. Umabot ti 3 a milion a residente ti apektado, wenno napukawan iti kakabagian ken sanikua. Gapu ta adu dagiti opisial ti gobierno ken polis a natay iti ginggined, arigna awanen ti pulso ti gobiernoda tapno aggaraw a nasayaat a mangalaw pay dagiti nakalasat iti ginggined.
Agingga kadagitoy, dagiti laeng pannakabagi dagiti nadumaduma a pagilian a nagboluntario a tumulong iti Haiti ti nangnangruna a mangtamtaming iti kasapulan dagiti umili. Kaaduanna met ti nangipaay iti tulong a puersa tapno mapagkalma ti rikna dagiti nadidigra ta kaaduanna dagiti nakalasat ti masuron unayen iti kaginad ti idadateng ti tulong ken iti kinakirang ti taraon.
TI PHILIPPINE FAULT
Saan a mayadayo ti kasasaad ti faultline ti Filipinas kadagiti faultline a nangsarut met iti Haiti. Karaman met ti Philippine Fault iti sakuptayo kadagiti katiddogan ken mapagbutbutngan a faultline iti lubong kas iti San Andreas Fault iti California, Denali Fault iti Alaska ken ti North Antolian Fault iti Turkey.
Masarakan ti pagiliantayo iti makunkuna a “Pacific Ring of Fire,” wenno ti kasla naipalikmut nga uged kadagiti taaw ken kontinente a masansan a pakapaspasamakan ti panagtitinnim-og dagiti “continental plates” a mangpagpagaraw iti rabaw ti daga ken pakaigapgapuan ti panagbettak dagiti bulkan. Makuna ngarud a narasi unay ti crust wenno ti rabaw ti daga a nakayaplagan dagiti rinibu nga isla ti pagilian.
Segun iti Phivolcs, ti agtultuloy a panagga raw dagiti continental plates ti makaigapu ti panagsasanga dagiti faultline iti pagilian a pagtataudan ita iti umabot iti 7,000 a ginggined iti makatawen, ken mapan a 200 kadagitoy ti mariknatayo iti rabaw ti daga.
Ti Marikina Fault Line (wenno Valley Point System) ti kaasitgan iti Metro Manila a sentro ti pagilian. Mangrugi daytoy iti Sierra Madre iti asideg ti Bulacan a bumallasiw iti Kamanilaan agingga iti kabambantayan ti Tagaytay iti Cavite.
Ket gapu ta narisgo met ti nagsaadan ti sentro ti pagiliantayo, adu ti agamak a mabalin a mapasamak met ti kas iti didigra a nasaparan ti Haiti. Kinapudnona, napigpigsa ti 7.8 magnitude a ginggined a napasamak iti Luzon idi Hulio 16, 1990 ngem iti ginggined iti Haiti, ngem umabot laeng iti 1,200 a katao ti napatli kadagiti apektado a probinsia a kas iti Nueva Ecija ken iti Siudad ti Baguio.
Segun iti panagadal ti Southeast Asia Association of Seismology and Earthquake Engineering idi 1985, innem pay laeng a daras a nakapadas ti Manila iti dadakkel a ginggined manipud 1589 agnigga iti 1864. Ngem iti kaudian a panagadal, wenno agingga iti tawen 2000, addan 23 a ginggined iti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia, 13 kadagitoy ti nangipaay ti nakaro a didigra.
TRAHEDIA ITI RUBY TOWER
Ngem ti kaudian a ginggined a nangdidigra iti Manila iti kaudian a panawen ti pakasaritaantayo ti napasamak idi 1968. Immabot daytoy iti 7.3 magnitude iti Richter scale iti epicenter daytoy iti Casiguran, Aurora. Ti pannakarpuog ti Ruby Tower, maysa nga apartment iti Binondo, Manila a nakatayan ti 342 iti 600 nga agindeg ditoy ti nakallalagip nga epekto dayta a ginggined.
Kalpasan ti trahedia iti Ruby Tower, nagbalinen a naiget ti pagalagadan iti pannakabangon dagiti pasdek iti siudad ken kabangibangna a lugar. Napateg a kabaelan dagitoy a mabangon a pasdek nga ibturan uray ti kapipigsaan a ginggined. Iti napasamak a ginggined idi 1990, intensity 7 ti narikna ti Manila, ngem pagsayaatanna ta awanen ti ania a nadadael a pasdek.
Ngem segun ken ni Phivolcs director Renato Solidum Jr., mabalin nga awanen ti mapasamak a dakkel a ginggined iti nasao a Marikina Fault Line, ta uray makuna nga aktibo ti faultline, kasla nagsinnangolen ti panagtutuon dagiti “plates” ti daga isu a saanen a makapaggaraw daytoy a kas iti dati.
Nupay kasta, isagsaganaan latta ti Phivolcs ti 7.2 magnitude a ginggined nga agtaud iti Marikina Faultline a kas “worst case scenario” wenno kadaksan a mabalin a mapasamak iti Metro Manila. Wenno mabalin pay a senario ti panaggaraw ti fault a mabatogan ti Manila Bay a nagtaudan ti 6.5 magnitude a ginggined idi 1968 wenno ti ginggined nga umabot iti 7.9 magnitude iti Manila Trench a nayuged iti South China Sea iti sikigan ti Luzon.
Kas maibatay iti resulta ti Metro Manila Earthquake Impact Reduction Study a naipablaak idi 2004, mapan a 53,500 ti agbalin a biktima ken 175 a pasdek ti matulid no bilang ta mapasamak ti kasta ti kapigsana a ginggined iti sentro ti pagilian. Ken gapu ta ti Metro Manila ti sentro ti gobierno ken komersio ti pagilian, maparalisa ngarud ti taray ti gobierno ken ekonomia ti pagilian, a kas iti mapaspasamak ita iti Haiti.
Kaaduanna dagiti ginggined a pakatkatayan ti adu ti maigapu iti nakapuy nga estruktura dagiti pasdek a kas iti napasamak iti Haiti. Ti kaadu dagiti biktima kadagiti napipigsa a ginggined a kas it napasamak iti Turkey (7.4 magnitude) idi 1999 a nakatayan ti 14,000 a katao ken iti Pakstan (7.6) idi 2005 a nakatayan ti 79,000 ti maigapu met laeng iti estruktura dagiti pasdek a kaaduanna ti nagusar laeng iti napagtutuon a bato wenno adobe.
KULTURA TI PANAGSAKBAY KEN PANAGANNAD
Segun ken ni Ma. Mylene Villegas, Chief Science Research Specialist ti Phivolcs, dakkel ti posibilidadna a masalbar ti pagilian iti nakaro nga epekto ti napigsa a ginggined no la ketdi masurot a nasayaat ti National Building Code iti pannakabangon kadagiti pasdek. Napartak a nangipatalged ti Department of Public Works and Highways a kabaelan nga ibturan ti uray agingga iti intensity 8 a ginggined dagiti agdama a flyover ken rangtay iti Metro Manila.
Napateg ngarud ti panangipasnek ti gobiernotayo nga aggaraw tapno masalakniban dagiti umili iti panawen ti didigra. No ti napasamak a rescue operation idi nagsaruno a simmangbay iti Luzon da bagyo Ondoy ken Pepeng ti pagibasaran, adu pay ti rumbeng nga aramiden dagiti agtuturay tapno makapudnoda kadagiti akemda.
Ken gapu iti pisikal a kasasaad ti pagilian, napateg ngarud a parnuayen ken taginayonentayo ti kultura ti panagsakbay ken panagannad.
Segun ken ni Alfredo Mahar Lagmay ti National Institute of Geological Sciences iti Unibersidad ti Filipinas, maiparangarang ti kunana a “culture of safety” no makiraman dagiti amin a sektor ti gimong kadagiti programa ti gobierno a mangantisipar iti pannakapalag-an ti kasasaadtayo iti panawen ti didigra. Ipangpangruna koma dagiti umili ti mangammo met kadagiti pagrebbenganda sakbay, iti katengngaan ken kalpasan ti didigra. Napateg a mapanunot ti asino man a ti didigra a kas iti ginggined ket saan laeng a kas karkarna a pasamak no di ket maysa a parikut a rumbeng a risuten iti ania man a panagplano para ti panagdur-as ken pannakasaluad ti karadkad ti komunidad.
MAKABANGON KADI PAY TI HAITI?
Dakkel ita a parikutda iti Haiti no kasano a malipatanda ti trahedia. Ngem awan ti papanan ti maysa a nadidigra a tao no di ti bumangon manen ken urnosenna ti biagna.
Mabalin a gapu iti ginggined, agbaliwen ti panagbiag dagiti agindeg iti Haiti no di man nasaysayaaten daytoy ngem sakbay ti didigra. Maipalagip a sakbay ti ginggined, narikut ti kasasaad ti politika ken natamnay ti ekonomia ti Haiti. Adda agtultuloy a rebelion iti adu a paset ti pagilian, rason no apay a nabukel ti United Nations Stabilization Mission (a pakaibilangan ti puersa manipud iti Filipinas). Gapu iti ginggined, manamnama a tulongan ti pagilianda babaen ti panagkaykaysada, wenno mabalin a maipadada iti Aceh iti Indonesia a nadidigra iti dakkel nga aluyo idi 2004. Gapu iti didigra, nawaswas metten ti riribuk a parnuayen dagiti rebelde a separatista iti rehion, ken sipud idin nagtultuloyen ti panagtitinnulong dagiti adu a sektor tapno maibangonda a nasayaat ti lugarda.
Kalpasan ti dakkel a ginggined iti Kyoto, Japan idi 1995, napabaro ti pagilianda dagiti instrumento tapno maadal a nasayaat ti ginggined ken maisaganaan daytoy a nasayaat. Maysa ditoy ti naimbentoda a Shaking Table, wenno earthquake simulator device a mangtulad kadagiti nadumaduma a kapigsa ti panagkuti ti daga.
Dakkel met a nagadalan ti pagilian iti napasamak iti Ruby Tower idi 1968 tapno ipasnekda ti pannakapatibker amin a pasdek a mabangon iti pagilian.
Agpayso a nakem amin ti nakaparsuaan dagiti ginggined. Ken awan ngarud gawaytayo a manglapped kadagitoy. Tti napateg, napasnektayo nga agsagana para ti pannakasalaknib ti bukodtayo a bagi ken dagiti padatayo nga umili.
Kasapulan la unay ti siglattayo nga agbiag ken agibtur iti baet dagiti agtultuloy a karit ti nakaparsuaan. Wen, ta ti tao ti rumbeng a makibagay iti aglawlawna, saan ket a ti nakaparsuaan ti makibagay iti tao.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 25, 2010.)
