APAY, MAESTRA, A NAGRIKEP METTEN TI ESKUELATAYO?

ZERO. Bokya. Itbong. Buhaw. Uray ania kadagitoy a balikas, saan a nasayaat a denggen—aglalo no iti tay-ak ti edukasion ti pagsasaritaan.

Ti nagtimbukel nga iskor ti kaam-amak la unay a mapasamak kadagiti nailian nga eksamen nga ituytuyang ti Professional Regulatory Commission (PRC) para kadagiti kurso nga agkasapulan iti lisensia. Ngem mayannatup dayta a panagamak kadagiti kolehio wenno unibersidad a nangpaturpos kadakuada, saan ket a kadagiti ageksamen. Ta no awan ti makapasa iti board exam kadagiti nagturpos kadakuada, dita a maiparangarangen ti kinababa ti kalidad ti pagadalanda.

Malaksid ngarud iti panagiinnuna dagiti kolehio wenno unibersidad a makaragpat iti kangatuan a passing rate iti board exam, agiinnuna met dagiti dadduma a kumalab uray iti maysa a tukad laeng tapno saan a mapanawan iti kutit.

Iti ngarud panangrugi ti bar exam, wenno nailian nga eksamen kadagiti nagturpos iti abogasia itoy a bulan, saan laeng a dagiti ageksamen ti dakkel ti baklayenna a panagdanag, no di pay ket dagiti mismo kolehio wenno unibersidad a nagturposanda.

Sumagmamano met ngamin kadagitoy a pagadalan ti agngangabiten a maikkatan iti lisensia a mangipaay iti kurso a Bachelor of Laws no awan latta ti makapasa kadagiti pinagturposda, aglalo la unay kadagiti no manon a tawen a zero ti nagund-odda a passing rate iti nasao nga eksamen.

Idi 2009, innem a pagadalan para iti abogasia ti rinikpan ti Commission on Higher Education (CHED) gapu iti kinababa ti nagun-odda a passing rate iti uneg ti 10 a tawen. Sabali pay ti lima a pagadalan a boluntario a nangirikep metten kadagiti bukodda a programa iti abogasia a kas panangaklonda metten a didan kabaelan a matun-oy ti kidkiddawen ti CHED a kalidad para iti kurso.

Aglaplapusananen Dagiti Agturpos

Saan laeng met a dagiti kolehio para iti abogasia ti sipsiputan dagiti opisial ti CHED. Naiget pay ita a bambantayanda dagiti higher education institute (HEI), wenno dagiti kolehio ken unibersidad, a mangipapaay kadagiti programa a makasapul iti eksamen nga ituytuyang ti PRC. Malaksid iti panangital-o ti kalidad ti edukasion iti pagilian, panggep pay ti ahensia a kissayan ti dakkel la unayen a bilang dagiti HEI (umaboten daytoy iti 1,726 iti intero a pagilian), a sumagmamano kadagitoy iti makunkuna a nababa ti kalidad dagiti pagturturposenda nga estudiante.

Segun ken ni Edilberto de Jesus, agdama a presidente Asian Institute of Management, kasapulan laeng a marikpan metten dagiti nababa ti kalidadna nga HEI, iti kasta maliklikan metten iti aglaplapusananen a bilang dagiti agturpos kadagiti kurso a narigaten a maisapul iti trabaho gapu iti kaadun dagiti naggraduar iti daytoy.  

Ipangpangruna ngarud ita ti CHED a bantayan dagiti HEI a mangipapaay iti kurso a Nursing. Adu ngamin kadagitoy ti saanen a makaragragpat iti kalidad wenno pagrukodan para kadagiti agturpos iti nasao a kurso. Maibatay iti maysa a report, addan 20 nga HEI ti nairikepen ti nursing program nga ipapaayda gapu iti kinakapuy ti gapuanan dagiti nagturpos kadakuada kadagiti nailian nga eksamen. Awan kadagiti napaturposda ti makapaspasa iti board exam para iti Nursing, wenno agingga laeng iti 10 a porsiento ti gradoda iti agsasaruno a tallo a tawen.

 Nangipaulog metten ti CHED, babaen ti maysa a memorandum, iti ballaag iti nasurok a 100 a nursing school, 47 kadagitoy ti adda iti Metro Manila, tapno urnosenda dagiti bagbagida. Ta no di latta agkuti dagitoy tapno sumayaat ti kalidad ti panagsiruoda, wenno dagiti paggraduarenda nga estudiante, mapilitan ti ahensia a rikpan dagitoy. Awanton ti makalapped iti ahensia nga agikandado kadagiti saanen a makaragpat iti pagrukodanda apaman a dumteng iti 2013.  

Moratorium Kadagiti  Lima a Kurso

Kinapudnona, ti Nursing ti maysa kadagiti lima a programa wenno kurso nga impaisardeng pay laeng ti CHED a baro a mailukat a programa kadagiti HEI. Kayatna a sawen, saanen a manayonan ti bilang pay dagiti HEI a mangipapaayen iti daytoy a kurso. Malaksid iti Nursing, adda met moratorium iti pananglukat iti baro a programa para iti business administration, teacher education, hotel and restaurant management (HRM), ken information technology (IT).  

Saan met a pinakawan ti CHED dagiti HEI a mangipapaay iti programa a para marino. Sakbay ti agtapos ti Oktubre, rinikpan ti ahensia ti dua a programa nga ipapaay ti Philippine Marine Institute (PMI), ti BS Marine Transportation (BSMT) ken BS Marine Engineering (BSMarE). Segun iti CHED, saan nga impangag ti administrador ti pagadalan ti bilin kadakuada a sumurotda iti standard wenno kalidad a kidkiddawen ti ahensia para kadagiti dua a programa.

Ken itay laeng nabiit, inrikep metten ti CHED ti Harvardian College iti San Fernando City, Pampanga, kalpasan iti kagudua ti tawen a panangibilin daytoy nga isardengdan iti agipaay kadagiti programada iti kolehio a nababa unayen ti kalidadna. Nakaro laeng kano unay ti panaglabsing ti pagadalan kadagiti pagalagadan ti CHED ken iti kasapulan nga standard iti panagisuro.

Sakbay ti pannakarikep ti Harvardian College, imbilin ni Education Secretary Armin Luistro ti panagannad dagiti mangisursuro ken opisial ti ahensia nga agpili kadagiti pagadalan nga agipapaay iti masteral ken doctoral program a pagbasaanda. Rumbeng a pilienda laeng dagiti pagadalan a bigbigen ti CHED.

Kitaen ti Listaan ti CHED

Dagiti ketdi agad-adal nga apektado iti pannakairikep dagiti kurso ti nakakaasi iti kastoy a situasion. Ta saan laeng a madisturbo ti konsentrasionda nga agadal gapu iti dinadaras a yaakarda no di pay ket agsagabada iti kaawan pannakasiguradona a kabaelanda ti matrikula kadagiti pagadalan nga akaranda.

Naiget ngarud ti bilin ni Patricia Licuanan, hepe ti CHED, kadagiti agenrol itoy a semestre ken kadagiti sumaruno a semestre a pilienda laeng dagiti kurso a nairaman iti opisial a listaan iti CHED a makunkuna dakkel ti gundawayda a makaala iti trabaho apaman a makaturposda. Ken kangrunaanna, pilienda dagiti pagadalan a sumursurot iti pagalagadan ti ahensia wenno makaragpat iti kalidad a kidkiddawenda para kadagiti kurso nga ipapaayda. Adda dagitoy a listaan iti website ti CHED, wenno mabalin ti agsalusod kadagiti regional office ti ahensia tapno mapaneknekan ti pudpudno nga estado dagiti HEI.

Saan nga isyu daytoy no ania ti inaramat a pagalagadan wenno proseso ti ahensia a nangirikep kadagiti maseknan nga HEI. Naipabaklay iti CHED ti pagrebbengan a mangbantay iti kalidad ti kangatuan a tukad ti edukasion, kas sagudayen iti Republic Act 7722 (Higher Education Act of 1994). Addaan daytoy iti bileg ken kasapulan a pundo, isu nga awan la ketdi ti makalapped pay tapno akmenna iti napateg a pagrebbenganna.

Daldalusan laeng ngarud ita ti ahensia ti dakes nga epekto ti napaut metten a panawen a kinalukay ti ima dagiti napalpalabas nga administrasion kadagiti asino latta ditan a negosiante wenno politiko a manglukat kadagiti pagadalan a pamastrekanda. Dida man laeng kitaen a nasayaat no kasapulan dagitoy ti sibubukel a panggep ti gobierno para iti panagdur-as ti pagilian, wenno makaragpat met laeng dagitoy iti kasapulan nga standard iti dekalidad nga edukasion para kadagiti umili. Ti adatna, kaaduanna kadagitoy a pagadalan ti awanan iti permit wenno lisensia.

Segun iti maysa a report, umabot iti 600 dagiti HEI a nabangon iti uneg laeng ti 14 a tawen. Nalawag ketdi nga inaramidda laeng a negosio dagitoy nga HEI, gapu iti kangina ti matrikula a singsingerenda. Ngem no ilaklakada met, ti laeng agawat kadagiti agenrol ti inar-aramidda, a dida met kitaenen no magebgebanda met laeng a suruan dagitoy. Nagangayanna, manipud iti impampannakkeltayo idi a nangato a grado ti edukasion ti Filipinas idi dekada 70, nagsueken daytoy. Arigna kapadatayon iti kalidad ti edukasion dagiti napapanglawngem datayo a pagilian iti rehiontayo ditoy Asia.

No madamagtayo ngarud ti pannakarikepen dagiti HEI a kasapulan a marikpanen gapu iti isyu ti kalidad ti edukasion, amen kunatayo iti dayta. Ket no naan-anayen a maiwalin dagiti managbaybay-a nga HEI, awanton ti mailaw-an nga estudiante nga agsagaba pay kadagitoy. Ken kangrunaanna, manamnama nga awanton ti makagun-od iti zero wenno nababa a passing rate kadagiti nailian nga eksamen.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 14, 2011.) 

AGAT-SINUSO PAY LAENG, AGMAMANOKEN?

MABUYA iti maysa nga espesial a report ti telebision dagiti grupo dagiti menor de edad a lallaki a nangholdap iti maysa a taksi bayat a nakasardeng daytoy iti katengngaan ti trapik.

Kadagiti diario, mabasa met dagiti gapuanan dagiti dadduma pay a menor de edad: Adda dita ti tallo a babbarito a nanglugob ti maysa a nataengan a lalaki. Ti 13 ti tawenna a nangpaltog iti gayyemna a menor de edad met laeng iti maysa a mall. Ti nangbekkel iti kaay-ayamna. Dagiti nagtakaw iti maysa a pagtaengan a nakatayan ti agad-adal iti UP idi naduktalan dagiti agtutubo nga adda iti uneg. Dagiti nangikurimed iti cable wire ti maysa a kompania ti radio iti Navotas. Ti barito a mangilaklako iti tinakawna a motorbike iti lugarda idiay North Cotabato.

Kaudian ditoy ti nakaam-ames a napasamak idi Agosto iti Cebu. Pinatay babaen ti panagbagsol, ti 16 ti tawenna a barito ti inana a masikog, kalpasan a tinakawanna daytoy iti P600 ken selpon nga agbalor laeng iti P800. Inramanna pay a pinatay ti agtawen ti lima a kabsatna a kadua ti inana. Katulongan ti barito ti 19 ti tawenna a gayyemna a nangisayangkat iti krimen.

Ken sabali pay dagiti nairaman kadagiti sindikato iti droga ken panaghold-ap, dagiti nangrames kadagiti kapatadanna, wenno dagiti pumatay gapu iti bukodda a gang wenno fraternity.

Agtawen dagitoy nga agtutubo iti 18 ken agpababa. Makuna kadi a kriminal metten dagitoy?

Iti mata ti linteg, saan a kriminal dagitoy. Ngarud, awan iti sungsungbatanda iti linteg, ken saanda a mabalud ken madusa kas dagiti nataenganen a kriminal. Tulungan pay ket ida ti gobierno tapno agbalbaliw dagitoy.

Mayannatup laeng ngarud iti naipalag-an a pangawag kadakuada a “children in conflict with the law” (CICL wenno ubbing a naglabsing iti linteg). Dayta ngamin ti ibagbaga ti Republic Act (RA) 9344, wenno Juvenile Justice and Welfare Act a napirmaan idi 2006.

Babaen ti RA 9334, naingatngaton iti 15 manipud iti dati a 9 ti pagpatinggaan ti edad ti ubing nga awan responsibilidadna iti linteg (absolute irresponsibility). Nagbalin metten a 15 agingga iti 18 (dati 9 agingga iti 15) ti edad ti ubing a madusa laeng no mapaneknekan nga ammo wenno naawatanna ti inaramidna (conditional responsibility). Ngem imbes a mabalud kas iti daan a pagalagadan, aglasat daytoy iti diversion program, maysa a ramen ti linteg a tumulong iti pannakaurnos ti kasona. Wenno saan, mayawat daytoy kadagiti rehabilitation center. Ditoy nga aglasat kadagiti naurnos a pammagbaga, edukasion, livelihood training babaen ti intervention program a pagtinnulongan nga iwayat ti lokal a gobierno ken Department of Social Welfare and Development (DSWD).

Babalawenda ti Linteg

Ti ngarud pannakaingato ti edad ti ubing nga awan sungsungbatanna iti linteg ti mababbabalaw no apay nga umad-adu ita ti kaso dagiti menor de edad a nairaman kadagiti krimen. Gapu ngamin ta saanen a maibalud dagitoy a kas ordinario a kriminal, awanen ti ania a mabuteng nga agaramid, no di man ketdi nadurdursokda payen. Pagay-ayat met dagiti nataengan a kameng ti sindikato nga agrekrut kadagiti mendor de edad a maaramatda a mangisayangkat kadagiti operasionda. Malaksid ta naalibtak ken saan unay a nasukir dagitoy nga ubbing, kasla kuddot laeng met ti pannusa kadagitoy a menor de edad no matiliwda.   

Add ngarud dagiti singasing ita a mangisubli iti dati a linteg. Iti daan a probision iti Revised Penal Code, saan a madusa ken awan sungsungbatanna a kriminal ti ubing nga agtawen iti 9 ken agpababa. Awan met sungsungbatan ti ubing nga agtawen iti 9 agingga iti 15 malaksid no mapaneknekan nga ammo wenno maawatanna ti inaramidna. Kadagiti agtawen ti 15 agingga iti 18, addan karbengan ti linteg a mangdusa kadagitoy, ngem makurangan laeng ti dusada gapu met laeng iti kinaganusda.

 Iti Kongreso addan dagiti addang tapno maamendar wenno mangisardeng pay laeng ti pannakaipakat ti RA 9334. Itay napan a tawen, indatag ni Dip. Pablo Garcia ti House Bill 2894 wenno gakat a mangibaba met laeng ti edad dagiti ubbing nga adda sungsungbatanna iti linteg iti 12 manipud iti 18 nga ibagbaga ti agdama a linteg. Umanamong ditoy ni Senador Vicente Sotto, ken no mabalin, kunana pay, ibabada pay daytoy iti agingga iti edad a 9.

Iti biang ni Senador Francis Escudero, a no kasta met laeng nga awan ti maaramidan ti linteg a mangibaba ti bilang dagiti menor de edad nga agaramid iti krimen, nasaysayaat no isardengdan ti pannakaipakat pay laeng ti linteg. Kayatna a sawen isublida ti dati a pagalagadan nga ibilbilin ti nawaswas a probision ti RPC.

Gapu ta Awan ti Pundo ti Linteg

Ngem saan nga umanamong ditoy ni Senador Francis Pangilinan, ti kangrunaan nga autor ti linteg. No mabalin, kunana, palubosanda koma ti linteg nga aggaraw a kas iti nakaisangratanna. Kangrunaan kano a panggep ti linteg ti mangtulong kadagiti ubbing a naglabsing iti linteg, partikular dagiti edad 15 agingga iti 18, a mangbaliw iti bagbagida babaen ti naan-anay a rehabilitasion, wenno panangibaon kadagitoy nga agnaed iti dormitorio babaen ti superbision ti DSWD.

Ken saan met kano nga awan ti sungsungbatan iti linteg dagitoy nga agtutubo. Adda met obligasionda a bayadan dagiti biktima gapu iti inaramidda a krimen, babaen ti civil liability a maipataw kadakuada. Ti laeng maliklikan ditoy iti pannakaibalud dagitoy nga agtutubo. Kaamak ngamin dagiti pabor iti linteg a maigamer dagiti ubbing kadagiti nataengan a kriminal iti maymaysa a pagbaludan ket sigurado la ketdi a maabuso dagitoy iti pisikal, sikolohikal ken seksual. Likliklikan ngarud ti linteg ti agtultuloy a pannakadadael ti biag dagitoy nga agtutubo wenno ti panagbalinda a natangkenan a kriminal no bilang ta makaruarda iti pagbaludan.

Kabayatan ngarud a naganus pay ti panunot dagitoy nga agtutubo, ken babaen ti panaglasatda kadagiti kasapulan a pannarabay ti gobierno, adda pay gundawayda nga agbalbaliw ken manglipat iti napalabasda; iti kasta, agbalinda a natulnog ken maipagpampannakel nga umili iti masakbayan.

Ipagpampannakkel ngarud ti linteg ti ibilbilin daytoy a  “restorative justice,” wenno hustisia a mangawid ken mangisubli dagiti kriminal iti sidong met laeng ti linteg, a saanen a madusa. Buklen daytoy a prinsipio ti histisia iti panangiraman iti tallo a sektor tapno maagasan ti epekto ti krimen—ti nakabasol, ti biktima, ken ti komunidad. Kanayon pay ditoy ti rehabilitasion dagiti kriminal ken panangiramanda manen kadakuada iti gimong.

Babalawen laeng ngarud ni Pangilinan ti napalabas nga administrasion gapu ta manipud naipasa ti linteg, saan pay a pulos a naipaayan iti naan-anay a pundo. Saan ngarud unay a nakapagkuti ti Juvenile Justice Welfare Council a mangakem ti pagrebbenganna a kas sagudayen ti linteg.

Saan a Solusion ti Panangbaliw iti Linteg?

Dayta ngarud ti rigatna. No palubosantayo ti linteg nga aganges latta, ngem awan met ti pundo para iti kasapulan a rehabilitasion dagiti agtutubo, ad-adunto latta dagiti agtutubo nga agaramid iti maikontra iti linteg ta makitada latta met ti kaaduanna kadagiti kapatadanda a nagaramid met ti krimen ngem dida met gayam maibalbalud. Ngem no isublitayo met ti nababa nga edad dagiti kriminal a rumbeng a mabalud, ad-adunto latta dagiti agtutubo a madadael laeng met ti biagda gapu iti pannakaparigatda iti pagbaludan ken ti pananguyaw kadakuada ti gimong.

Napateg ngarud a kitaentayo ti dakdakkel a ladawan, wenno no ania ti akem dagiti nataengan wenno nagannak dagitoy nga ubbing. Adda dagiti nagannak nga isuda a mismo ti mangisungsong kadagiti annakda nga aglabsing iti linteg, wenno iti saan a direkta a wagas, a kas koma iti dida panangipaay iti naan-anay a pinansial a suporta kadagiti annakda, kas koma iti dida panangpagadal dagitoy ken iti panangiduronda nga agtrabaho a nasapa dagitoy gapu iti rigat ti biag.

Adda met ngarud pakababalawan ti gobierno, malaksid iti dina panangpundo ti nasao a linteg. Ta kasla man awan gaway daytoy a mangabog dagiti ubbing nga agpalpalimos kadagiti kakalsada iti siudad, dagiti aglaklako iti sigarilio ken sampagita iti kapudotan iti init, wenno dagiti agwarawara iti tengnga ti rabii. Awan man laeng ti naan-anay a pundo daytoy para kadagiti programa a mangawis koma kadagitoy nga ubbing a sumrek iti pagadalan, wenno mangipaay iti trabaho kadagiti nagannak kadakuada tapno adda met koma pangpundo iti panagbasada.

Makita met ditoy ti kinakapuy dagiti lokal a gobierno a mangdalus dagiti arubayanda kadagiti agwarawa ng agtutubo ta awan man laeng ti nasiken a programada a mangsaranay kadagitoy.  

Ken mababalaw met ti media, babaen dagiti report, pabuya iti telebision, pelikula, ken dagiti website iti Internet a pakakitaan kadagiti ladawan ti kinadangkok nga ad-adda laeng a mangpukaw iti kinainosente dagiti ubbing, wenno mangimula iti kapanunotan a nataengan metten dagitoy ket mabalinen a maaramidda ti kaykayatda. Kas koma ti agaramid iti krimen.