Thursday, June 2, 2016

ANIA TI NAMNAMAENTAYO ITI ADMINISTRASION NI DUTERTE?


NALPASEN ti dangadang ket iti panagpukawen ti asuk, timpuar a sitatakder ti natured ken kalalakian kadagiti kandidato nga awan sabali no di ni Mayor Rodrigo “Digong” Duterte ti Siudad ti Davao, kaunaan a taga-Mindanao nga agturay iti Malakanyang.

Iti laksid dagiti adu nga isyu nga imbatoda kenkuana, ti kinalaingna nga agrasaw ta nagsawanna pay iti dakes uray ni Pope Francis, ti panagpatpatayna iti napalabas, ti panangyangawna maipapan iti panagrames, ken ti panangilemmengna kano iti pudno a kinabaknangna a kas iti ibagbaga ni Senador Antonio Trillanes, saan ketdi a nagmawmaw ti kinalatakna kadagiti botante agingga iti aldaw ti eleksion. Iti kaudian a surbey nga inruar ti Pulse Asia sakbay ti Mayo 9, nakagun-od ni Duterte iti 33% idinto a 22% laeng ni Mar Roxas ken 21% ni Grace Poe. Ket nangatngato pay ti gradona iti rating ngem iti nagun-odna a botos a mapan a 36.7% idi masursurat daytoy.

Awan pay uppat nga oras kalpasan a naigibus ti panagbilang idi Mayo 9, kas kalawagen ti init iti agmatuon ti panangabak ni Duterte ta adayon ti nangitarayanna kadagiti kalabanna. Maysa nga aldaw kalpasan ti eleksion, nabataden ti balligina apaman a mabilang ti 93% kadagiti election returns babaen ti Quick Count nga isaysayangkat ti Parish Pastoral Council for Responsible Voting (PPCRV) ken babaen ti) transparency server ti Commission on Elections (Comelec).

Prangka ken sabali tit abas ti dila ni Duterte, pagsawanna iti dakes dagiti kagurana ken awan sawsawirna a mangibaga a pumatay no kasapulan (kas koma kadagiti drug pusher a kunana a kasursuronna unay) ta dayta ngarud ti kayat a mangngeg dagiti tattao. Nadaras a solusion ti ikarkarina a mangrisut kadagiti parikut ti pagilian. Kas koma iti inkarina a paksiatenna ti kriminalidad iti uneg ti innem a bulan laeng. Insingasingna pay a mangbangon ti gobiernona iti ad-adu a puneraria, saan ketdi a pagbaludan, tapno adda mangidulin a naurnos kadagiti mapapatay a drug pusher iti panagturayna.

No magasangan dagiti dadduma iti ibagbagana, awan bibiangna ta para laeng met iti lapayag dagiti agbotos kenkuana dagitoy. Ngem no napasneken ti patangan, ikambionanto met laeng nga angaw dagidiay wenno normal laeng a kasta ti panagsao dagiti lallaki a natured a kas kenkuana.

Naawagan daytoy iti “The Punisher” ken “Duterte Harry,” ken madildillaw gapu iti panangipalubosna nga agari dagiti vigilante iti lugarna a nangpapatay iti ginasut a kriminal. Ngem ibagianna ketdi ti karkarna a klase dagiti politiko nga aramidenna ti ania man nga agtaud iti dilana. Ngem gapu met laeng iti karkarna nga estilo ti lideratona a kas ama ti dakkel a siudad, napagbalinna ti Davao a kas maysa kadagiti kababaknangan a siudad iti pagilian ken naibilang pay daytoy a 5th Safest City iti lubong.

Napabutngan dagiti kalaban ni Duterte iti panangibagana a waswasenna ti Kongreso ken mangipatakder iti maysa a rebolusionario a gobierno. Idi mapikarna ti rikna ti Estados Unidos ken Australia gapu iti angawna iti panagrames, kinunana ketdi a di rumbeng a bumibiang dagitoy iti pagiliantayo. Ngem kas met laeng kadagiti dadduma nga imbagbagana, saan a nalawag no agang-angaw wenno napasnek ketdi kadagiti imbalikasna.

Ngem nakappapati man wenno saan, angaw man wenno serioso, makadanon latta ti ania man nga ipug-awna kadagiti parupa dagiti diario, paulo dagiti damdamag iti telebision ken pagpiestaan a pagpapatangan iti social media. A nakatulong ngarud unay iti panagkampaniana.

Kasla ngarud igaggagara ni Duterte ti narusanger a garaw ken ti panagsaona nga awan ti ilemlemmengna a rikna wenno kapanunotan tapno iti kasta maidekketna ti bagbagina kadagiti ordinario nga umili. Kasla reinkarnasion ni Erap Estrada iti sabali a pannakaiparangna. Ken uray ania ti rummuar iti ngiwatna, wenno uray pay dagiti pamadpadakesda kenkuana, suroten latta met dagiti suporterna. Ket isuda payen, wenno dagit diehard wenno hardcore kadagitoy, ti mangirason kenkuana.

Ken nalaing ketdi dagiti operator-na a buklen ti mano ribu dita a netizen (wenno troll) nga agaramid kadagiti meme a mangpalatak kenkuana ken mangidadanes kadagiti kalabanna, wenno agaramid kadagiti inuulbod wenno satiriko a blog wenno news report a pangsutil wenno pangdadael kadakuada a pagaayat latta met nga iwaras dagiti mangkankanunong kenkuana iti cyberspace. Ngem saan a nagpatingga ti panagdominar dagiti suporter ni Duterte iti social media, ta uray kadagiti campaign rally, kas iti naudi a miting de avance ti partidona iti Luneta dua nga aldaw sakbay ti eleksion, dupudop dagiti suporterna a nagpakita, a kaaduanna kadagitoy ti nagboluntario a tumulong iti kampaniana.

Pakadanagan met dagiti negosiante ti administrasion ni Duterte a patienda a bassit laeng ti ammona maipapan iti agtaltalinaed nga economic policy ti pagilian ket amangan no madadael dagiti narugianen a nangpasanikar iti ekonomia. Iti napalabas a lima a tawen ni Presidente Noynoy Aquino, mapan a 6.3% ti annual average ti growth rate ti pagilian ken naikkat payen ti birngastayo a “sick man of Asia.” Ngem iti panangabak ni Duterte, kasla agkidkiddaw dagiti ad-adu nga umili iti panagbalbaliw, ta kas masansan a reklamo ti kaaduan a Filipino, saan met kano a makadandanon dagitoy maipaspasindayag a panagdur-as ti ekonomia kadagiti babassit nga umili.

Ket no asino pay met ngarud ti mangibagbaga a mangituloy iti programa ni PNoy, a kas kada Mar Roxas ken Grace Poe, isuda met ti naarus.

Nakaawisan la unay dagiti botante a Filipino ti ikarkari ni Duterte a panagbalbaliw (pagbabago) ken disiplina. Awan man duma daytoy ti inkarkari met ni Ferdinand Marcos idi ideklarana ti Martial Law a disiplina ti kasapulan tapno dumur-as ti pagilian. Ni ngarud Duterte met ita ti kasla maudi a namnama dagiti umili a mangipagpagarupen nga awanen ti pagturturongan ti pagilian gapu ta agnanayon latta ti nakaro a rigat ken korupsion iti gobiero.

Ammo ni Duterte ti rason no apay nga awanen ti panagtalek dagiti umili iti agdama nga administrasion. Daytoy ti kinaginad dagiti agdama nga agtuturay a mangrisut kadagiti parikut ti pagilian, ta agasem, uray ti parikut ti MRT iti Kamanilaan, no apay a nagrigatda man laeng a marisut iti innem a tawen ti administrasion ni Aquino. Wenno ti kaawan maar-aramidan dagiti nabayagen nga agtuturay a makissayan man laeng ti kinakurapay wenno marisut ti kaawan latta a panagpapada ti oportunidad dagiti umili, kas koma iti kontraktualisasion iti panagtrabaho, iti laksid ti panangipasindayagda iti reporma iti ekonomia. Dagitoy a kinapudno ken ti nakaro a korupsion ken kriminalidad, nangruna dagiti kaso iti droga, ti nagustuan la unay kadagiti botante.

Iti pannakiraman ngarud ni Duterte iti eleksion, nagbalin ngarud daytoy a risiris iti nagbaetan dagiti kandidato a sumursurot iti agdama nga agus ken dagiti kandidato a sumiasi wenno mapan iti sabali a dana, wenno risiris pay dagiti botante a mayat nga agtultuloy ti klase a taray ti gobierno wenno dagiti botante a mayat a mangpadas ti narikut a dalan ti panagbalbaliw.

Napintas ngarud ti tayming ti inaramat dagiti suporterna nga islogan a “Change is coming.” Kasla adda daytan a panagbalbaliw nga ikarkarina a nabayagen nga ur-urayen ti tunggal Filipino.

Ngem awanen ti mabalin dagiti nangdildillaw iti impakita ken insasaona iti kampania, ta nangabaken ni Duterte (agur-uray laengen ti proklamasionna) ket awan ti maaramidantayo no di mangsiput no anianto met ti klase ti lideratona. No kabaelanna a riniendaan ti Siudad ti Davao, kabaelanna kadi met ti sibubukel a pagilian?

Baliwanna ti Sistema ti Gobierno

Pabor ni Duterte iti pederalismo. Uray idi saan pay a kandidato, sangkaibagana a kasapulan ti pederalismo tapno maipaayan iti naan-anay nga autonomia ken wayawaya dagiti rehion a mangiggem ken manggamulo iti bukodda a pondo ken masakbayan. Sangkadillawna ti bassit a tulong a maipapaay iti Mindanao manipud ti gobierno nga adda iti Manila, ken masansan a di mairamraman a makonsultar dagiti taga-Mindanao iti ania man a panagbaliw ti taray ti gobierno, kas koma iti panangpadisi iti maysa a Presidente babaen dagiti rally kadagiti kalsada iti Kamanilaan.

Naibagan ti spokesman wenno ti pannakangiwat ni Duterte nga intonaren a dagus ti sumaruno a Presidente ti pannakabalbaliw ti agtallo-dekadan a Konstitusiontayo, iti kasta maituloyen ti nabayagen a kayatna a panagbalin a pederal ti gobiernotayo (a kas iti sistema ti Estados Unidos) a saanen a parliamentario a kas iti agdama.

Ammo ti kampo ni Duterte a napaut ken narikut ti mangisayangkat uray iti constitutional amendment a kas iti padas dagiti napalabasen nga administration, isu a no mabalin, kaykayatda ti pannakabukel ti baro a Konstitusion iti umuna a dua a tawen ti terminona, iti kasta maidatagto daytoy iti maysa a plebisito inton 2019.

Kriminalidad

Sangkaibaga ni Duterte a pugipogenna amin a mannibrong iti gobierno ken dagiti criminal iti ruar uray pay pakadillawanna gapu ta labsingenna ti human rights. No agbalinton a Presidente, kunana, ipakat ti gobiernona ti ania man nga inaramidna a nangdalus iti Siudad ti Davao kadagiti narugit nga elemento. Rumbeng nga agbuteng ngarud itan dagiti hold-aper, drug pusher ken dagiti awan maaramidna a nasayaat. Lumukmegto kano dagiti ikan iti Manila Bay ta idiayto kano ti pangitapuakanna dagiti patayenna a kriminal. Kasta met nga awanton ti agtatakaw iti gobierno, ta kas naipakitanan iti Davao, dina impalubos ti narugit nga aramid agingga nga isu ti adda iti rienda ti turay.

Saanen a pagsiddaawan no ti kinamalalakina ti maysa kadagiti kangrunaan a ramen ti kampaniana, ta nabayagen a naam-ammo daytoy a nabileg dagiti addangna a mangpaulimek kadagiti kriminal. Maipalagip a nagbalin pay daytoy nga anti-crime consultant iti administration ni Presidente Gloria Macapagal-Arroyo. Kangrunaan nga akemna ti mangidaulo iti anti-terror task force a mangipasingked iti pannakapagtalinaed ti kappia ken seguridad iti pagilian.

Apaman ngarud a makapagsapata a Presidente, daytoy a karina a mangpaksiat ti kriminalidad iti ababa laeng a panawen ti bantayan dagiti umili. Nagmayat man a kitaen no kasano a paksiatenna a mamimpinsan ti kriminalidad iti laksid ti kaadda dagiti linteg a mangsalsaluad uray iti karbengan dagiti maidarum a managdakdakes.

Ngem mabalin a sursurokanna laeng ti ibagbagana. Ta segun iti maysa nga artikulo iti Time magazine idi isu pay laeng ti mayor, saan met a pudno a pinatayna amin a karaman iti ilegal a droga iti lugarna. Ginuyugoyna ti dadduma kadagitoy a sumuko iti linteg kasukat ti kuarta nga aramatenda a mapan iti rehabilitasion ken puonanda a para iti livelihood. Regular met nga agpatpatrolia iti rabii, a nakalugan iti dakkel a motorsiklona, saan a tapno manganup laeng kadagiti kriminal iti kasipngetan no di ket tapno siguraduenna laeng nga agtalinaed ti linak ken talna iti siudad ken agtiliw kadagiti polis a matmaturog kadagiti duty-da. Nauyong kadagiti maduktalanna a nakainum a polis ngem kadagiti agar-aramid iti rumbeng, ipaayanna pay iti groceries tapno maliklikanda kano iti agkotong iti kalsada.

Ket inton Presidente isuna, ibilinna kano kadagiti soldado ken polis nga anupenda ti asino man nga aglaklako iti droga ket dida pakawanen dagiti dina kayat ti sumuko. Ket isu kano a mismo ti mangibilin a patayenda dagiti nasukir wenno dina kayat ti agpatiliw. Ngem segun iti agdama a liderato ti PNP, adda la ketdi madadaan a nasiken nga action plan ni Duterte kontra iti kriminalidad, a saan ket a puro sao laeng.

Foreign Policy

Kontrobersial met ti pagtaktakderanna iti isyu iti pagiinnagawan a teritorio iti West Philippine Sea. No dagiti karibalna iti puesto ket naannad unay ti panangsungbatda kadagiti saludsod no ania ti aramidenda mainaig iti isyu inton isuda ti ag-Presidente, napartak ketdi ti sungbat ni Duterte idi mapagsaludsodan no ania ti aramidenna. Mapanto kano ag-jet ski a mapan kadagiti isla tapno ipatakderna ti wagayway ti Filipinas.

Ngem iti maysa met laeng nga interbiu, kuna ni Duterte a kayatna a maisayangkat ti multilateral talks tapno marisut ti isyu iti West Philippine Sea. Kayatna a rumaman iti patangan dagiti padatayo a pagilian a makiin-innagaw kadagiti teritorio, karamanen ti Japan ken Estados Unidos. Ken no mabalin, kunana, sumrek iti maysa a joint venture ti Tsina ken Filipinas, wenno agbalin a partner dagiti Tsino iti panagaramat dagiti offshore oil ken gas reserves a maibangkag kadagiti isla, no la ketdi raemen ti Tsina ti 200 a milia nga Exclusive Economic Zone ti Filipinas.

Ngem iti biang ti Estados Unidos, mangnamnama a suroten met laeng ni Duterte ti narugianen a natured nga addang ti Administrasion ni Aquino a mangsarapa iti ambision ti Tsina a mangsakup iti sibubukel a baybay, kas koma ti panangyulina iti darum iti International Tribunal mainaig iti paglintegan iti pannakaaramat dagiti baybay.

Insurhensia ken Peace and Order

Madildillaw pay ni Duterte gapu iti pannakisimpatiana iti New People’s Army (NPA). Iti naminsan, imparangna pay iti media ti pannakipatangna ken ni Joma Sison a pundador ti Partido Komunista ti pagilian a madama a naka-exile iti Netherlands. Siiinanama ni Sison a babaen ti gobierno ni Duterte, marugian manen ti patangan iti kappia ken ceasefire iti nagbaetan ti gobierno ken dagiti rebelde.

Ngem segun met laeng ken ni Duterte, kasimronna dagiti kinadangkok a parnuayen dagiti Komunista, ngem respetuenna ketdi ti ideolohia nga ilablaban dagiti rebelde, aglalo iti kapanunotan maipapan iti politika ken gobierno. Adda pay damag idi 2004 a ni Duterte ti nagbayad ti hospital bill ti maysa a kameng ti NPA a nasugatan iti engkuentro iti Compostela Valley, ngem inaramid kano laeng ti mayor daytoy gapu iti asina iti tao.

Ken ipangpangrunanto met ni Duterte ti pannakipatangna kadagiti rebelde a Muslim wenno kadagiti religious extremist iti Mindanao. Kas maysa a taga-Mindanao, ammona kano ti rikna ken kasasaad dagiti apektado iti manon a dekada a riribuk iti Mindanao. Ngem iti laksid daytoy dina itulok nga agari ti terorista iti rehion, isu a no mabalin bantayanna kano a nasayaat ti pannakaipagna iti dialogo iti nagbaetan dagiti agkakaribal a grupo.

Linawlawagan met ti pannakangiwat ni Duterte nga uray no adu ti gagayyemna kadagiti rebelde a grupo, dina kano met kayat a sawen a kanunonganna metten ti ania man a garawda a mangpaksiat ti sentro ti gobiernotayo.

Kalidad ti Pudpudno a Lider

Balonen ni Duterte iti Malakanyang dagiti mararaem a gapuananna iti Siudad ti Davao, ken ti estilo ti gaget ken kinaanepna a mangrisut ti parikut ti lugarna.

Iti panagturay ni Duterte iti Davao, napagbalinna ti siudad a dati a pagrarairaan ti kinadakes a kas maysa a nadur-as a sentro ti panagnegosio ken addaan iti nabileg nga emergency hotline, kaunaan iti pagilian, tapno nalaka ti panagresponde iti ania man a panagkasapulan dagiti umili.  Agtultuloy a nadur-as ti export-import nga industria ti siudad ken dakkel latta ti bilang dagiti turista nga umay mangbisita ken agpasiar iti lugar.

Nabigbig ti Davao a kas Outstanding Local Government Highly Urbanized iti namitlo a daras. No iti serbisio publiko, agtultuloy ti panangisayangkat ti lokal a gobierno kadagiti proyekto a makatulong iti pannakasaluad ti salun-at ken karadkad dagiti ubbing ken dagiti maipapaigid a sektor ti komunidad.

Nagtakem ni Duterte a diputado ti umuna a distrito iti siudad idi dekada 90, ngem dina naanusan ti trabaho iti Kongreso, ta segun kenkuana, kaykayatna ti aggaraw ken agtrabaho iti ehekutibo isu a nagsubli met laeng a mayor.

Ken pagsayaatanna, awan ti nadamdamag a nakairamananna a kaso iti korupsion iti panagtakemna. Ta isu a mismo, kunana, kasuronna dagiti mannibrong ken agtatakaw iti pondo ti gobierno.

ITI maysa kadagiti kaunaan nga interbiuna kalpasan ti eleksion, inkari met ni Duterte a baliwanna ti ugalina, wenno ti ania man nga impakitana a nakadildillawanna, inton isun ti adda iti Malakanyang. Impakatna laeng dagiti nakitan ti publiko nga ugalina ta kasapulan dagitoy iti kampania. Ngem sabali met kanon a patangan inton isun ti mangrienda iti turay. Iti kaano man dina kano dadaelen ti posisionna gapu laeng ti immun-unan a naipakitan a kinarasaw.

Indiayana met ketdin ti pannakigayyemna latta kadagiti nakalabanna iti politika. Nasayaat unay a pagrubuatanna daytoy. Ta ababa laeng ti panaggagayyem iti politika, ken kasapulanna ti adu a kakaduana tapno nasayaat latta met ti rugi ti terminona.

Ken kangrunaanna, sayaatenna ti agpili dagiti agbalin a kameng ti gabinete, tapno makapapuesto met dagiti rumbeng nga adda ammo ken kabaelanna iti posision, a saan a gapu ta gayyem, kaeskuelaan, ken shooting buddy, a nangdildillawanda ken ni Presidente Noynoy, isun ti ipasungalngalna kadagiti sensitibo a posision.

Maysa laeng koma nga angaw ti imbagana a waswasenna ti Kongreso, ti mangpatay kadagiti kriminal nga awan ti due process ta sabalin a patangan no agtinnag dagiti addangna iti diktadoria wenno iti Martial Law. 

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 23, 2016.)  

Thursday, November 26, 2015

ADDA KADI PAY "SOLID NORTH"?


MANGNAMNAMA ni Senador Ferdinand “Bongbong” Marcos, Jr. a maipasngay manen ti “Solid North” ket maaramatna daytoy iti panangabakna a Bise-Presidente iti eleksion iti umay a 2016.

Adda dagiti nagdir-i, kas kadagiti padana nga Ilokano ken mangid-idolo iti daydi amana a ni Ferdinand Edralin Marcos. Ngem adda met dagiti ngimmato ti kidayda (dagiti nagduadua) ken nagmalanga (dagiti awan ti ammoda iti daytoy).

Ti Solid North bloc ti masasao nga organisado ken agkaykaysa a grupo dagiti botante nga aggapu kadagiti rehion dagiti Ilokano (Amianan a Luzon) a mangibotos ti mapagtutulaganda a kandidato nga itandudo, kas pagarigan no kailianda wenno padada nga Ilokano ken uray pay dagiti kaaliadoda. Ngem maysa laengen daytoy a naikupin a termino iti pakasaritaan ti eleksion iti pagilian.

Awan dumana daytoy iti religious bloc a patpaturayen dagiti kameng ti Iglesia ni Cristo iti tunggal eleksion. Gapu ta adda panagkaykaysa dagiti botante, nalakan a mapugtuan no mano a botos ti maipaayda iti paboranda a kandidato. Nabileg daytoy a pangabakan ti kandidato, aglalo no nadekket ti risiris wenno no adu dagiti agbabalubal. Ken nabileg met daytoy a pammutbuteng kadagiti kalaban.

Dagiti laeng rehion a paggapuan dagiti Ilokano ti naaddaan iti kastoy a voting bloc, partikular ti Rehion Uno (Ilokos), Dos (Tanap ti Cagayan) ken ti Cordillera Autonomous Region (CAR); karamanen ditoy dagiti paset ti pagilian nga adu dagiti agindeg na Ilokano a kas ti Kamanilaan (National Capital Region) ken sumagmamano a paset ti Mindanao.

Awan met ti duma dagiti Ilokano kadagiti sabali pay a rehional a grupo ti pagilian, a kas kadagiti Bikolano ken Ilonggo, nga ibotosda dagiti kapadada iti puli. Ngem naisabsabali dagiti Ilokano ta iti naminsan, napabilegda ti panagkaykaysada nga agbotos, saan laeng a gapu ta paset ti kulturada ti nadekket a panagkakadua uray dagiti di agkakabagian ken agkakaarruba, no di pay ket gapu iti kaadda ti karismatiko a liderda a surotenda. Isu daytoy ni Ferdinand Edralin Marcos, ti kapautanen a nagbalin a Presidente ti pagilian.

Baluarte

Narigat a mangabak ti maysa a kandidato iti nasional a posision no awan ti makunkuna a baluarte, wenno lugar a solido a pangalaanna iti dakkel a botos. Ammo dayta ni FM isu nga apaman a nakitana ti potensial ti panagkaykaysa dagiti kakailianna, ad-addan a pinabilegna daytoy. Sipud ngarud iti rugi ti karerana iti politika agingga iti maudi nga eleksion a nakairamananna idi 1986, ti Solid North ti kasla nagbalinen nga anting-antingna a nangpabileg iti kapetna iti puesto.

Ngem sakbay ken ni FM, ginanar met ni Presidente Elpidio Quirino, taga-Caoayan, Ilocos Sur, ti solido a botos dagiti Ilokano. Ken uray pay inatiw ni Ramon Magsaysay (maysa met nga Ilokano a taga-Zambales) iti eleksion idi 1953, naipakita latta ti panagkaykaysa dagiti Ilokano, partikular iti Rehion Uno, ti panangilayusda iti botos a para ken ni Quirino.

Ken uray iti Kongreso kadagidi a panawen sakbay ti Martial Law, addan makunkuna a northern bloc, wenno panagtutunos dagiti lehislador a taga-Amianan a para kadagiti isyu iti politika. Nagtultuloy daytoy a panagkakaduada agingga iti pannakaibotos ni FM iti Senado, ti panagkandidatona a Presidente ken pannakailayonna.

Iti panagbalin a diktador ni FM kalpasan ti deklarasion ti Martial Law idi 1972, dinan kinasapulan ti Solid North. Tengngelna met ngaminen ti sibubukel a pagilian para kadagiti amin a panggepna a politikal. Ad-adda a nakongkreto ti bilegna iti politika idi mawara dagiti dadakkel a partido a kas iti Nacionalista Party (NP) ken Liberal Party, ken buklenna ti bukodna a partido a Kilusang Bagong Lipunan (KBL).

Ti pannakapatapuak ni Marcos idi 1986 ti nangrugianen ti pannakapukaw ti konsepto ti Solid North. Saanen a narikna ti panagkaykaysa dagiti botante iti Amianan a Luzon kadagiti simmaruno nga eleksion.

Napukawen ti Panagkaykaysa

Saanen a napagkaykaysa dagiti Ilokano ti bilegda nga agbotos idi eleksion ti 1992, a mabalin a gapu met iti kaadu dagiti agbabalubal. Saan a solido dagiti Ilokano uray pay kandidato a Presidente ni Imelda Marcos, ti balo ni FM. Kaduana ketdi a nangdominar kadagiti probinsia ti Rehion Uno da Danding Cojuangco ken Fidel V. Ramos nga isu ti nangabak iti dayta nga eleksion. Dominante met ti botos da Ramon Mitra Jr. ken Miriam Defensor Santiago kadagiti probinsia iti Rehion Dos ken CAR.

Idi nangabak a Presidente ni Joseph Estrada idi 1998, dakkel ti naawidna a botos iti Ilokandia uray pay Ilokano ken agpada a kaaliado ni FM dagiti nakabalubalna a da Jose de Venecia, Jr. a taga-Pangasinan ken Juan Ponce Enrile a taga-Cagayan. Idi 2004, naawid ni Fernando Poe, Jr., tubo iti Pangasinan, ti kadakkelan a botos dagiti Ilokano iti Rehion Uno ken Dos, ngem naatiw iti Ilocos Sur ken kaaduanna a probinsia ti CAR a nangabakan ni Gloria Macapagal Arroyo. Ni GMA ti nangabak idi a Presidente ken bassit laeng ti nangatiwanna iti daydi FPJ (ngem ibagbagada ita a naalian ti sinuisuitik nga aramid a pinarnuay ti Hello, Garci? a kontrobersia ti daydi nga eleksion).

Idi eleksion ti 2010, dakkel ti nagun-od a botos ni Manny Villar iti Ilokos ta sinuportaran daytoy ti pamilia Marcos (gapu ta kapartido daytoy ni Bongbong iti NP), idinto a dakkel met ti naawid a botos ni Benigno Aquino III iti CAR. Layus ti botos ni Erap iti sibubukel nga Amianan a Luzon ken isu pay ti kangatuan iti botos iti Rehion Dos, ngem kaskasdi a simmegunda laeng ken ni Aquino, nga isu ti nangabak iti daydi nga eleksion.

Idi agkandidato ni Luis “Chavit” Singson a para senador idi 2007, ibagbagada idi a kabaelanna a biagen ti Solid North, gapu ta iti laksid ti pannakikaduana iti situtugaw nga administrasion, kalatlatakanna gapu ti naballigi a kaso ti impeachment kontra ken ni Erap. Ngem maika-24 laeng ni Singson iti dayta a panagbobotos dagiti senador (maika-15 laeng iti Rehion Uno ken maika-22 iti Rehion Dos).

Ken uray iti kaudian nga eleksion dagiti senador idi 2013, siinanama ti kampo ni Singson a mabiagna ti Solid North a para kadagiti kandidato ti United Nationalists Alliance (UNA) a kaaliadona. Kaduana ti pamilia Marcos a nangyendorso kadagiti kandidato ti oposision. Ngem kaskasdi a naarus ti kaaduanna kadagiti kandidato. Tallo laeng ti nangabak kadakuada. Ti pudno ketdi, nangabak ti dua kadagiti kandidato ti UNA a da Nancy Binay ken JV Ejercito, saan a gapu iti solido a botos dagiti Ilokano no di ket gapu ta nalataken ti apeliedoda. Ngem naabak ti kaduada a ni Jack Enrile, maysa nga Ilokano a taga-Cagayan ken anak ti lakay nga Enrile, a nakagun-od laeng iti maika-15 a puesto.

Mangrugin a Maipasngay?

Mamati ni Bongbong nga iti napaut a panawen kalpasan ti pannakapatakias ni tatangna, awanen ti Solid North bloc. Ngem segun kenkuana, ti panangabakna a senador idi 2010 (maikapito kadagiti nangabak) ti mangiparangarang a mangrugin a maipasngay ti bileg ti Solid North bloc. Ayonan met daytoy ti kabsatna a ni Imee Marcos, agdama a gobernador ti Ilocos Norte, a siinanama a makatulong a dakkel iti panangabak ni Bongbong ti panagkaykaysa manen dagiti Ilokano nga agbotos.

Kinapudnona, no agbataytayo iti datos ti Comelec, saan met nga isu ti nabaknang iti botos ti Ilokandia (Rehion Uno, Dos ken CAR) a kangrunaan a pagtaudan ti Solid North bloc. Mapan laeng a 5 a milion ti rehistrado a botante. Dakdakkel ketdi nga amang ti bilang dagiti botante iti Region 4-A (Calabarzon), NCR (Metro Manila), Rehion 3 (Central Luzon), Rehion 6 (Western Visayas) ken Rehion 7 (Central Visayas).

Ngem iti laksid ti basbassit a bilang ti botante ti Ilokandia no maidilig kadagiti dadakkel a rehion, nabaelan dagiti Ilokano ti agkaykaysa iti panangibotosda kadagiti padada nga Ilokano iti nasional a posision wenno asino man a manokenda a kandidato, a kas naipakitadan iti napalabas. No agkaykaysa ngarud manen dagiti Ilokano, mapan kano a 10% iti kadagupan amin a botante iti pagilian ti automatiko a maipaayda iti kayatda a kandidato inton 2016. Bassit laeng a porsiento ngem makatulong met aglalo no adu dagiti aglalaban a kandidato.

Napateg ngarud ti pannakaipasngay manen ti Solid North ta kasapulan unay dagiti politiko a kas ken ni Bongbong a makasapul iti nabileg a baluarte. No agsolido manen dagiti Ilokano, dakkel la ketdi a mangbaliw daytoy iti taray ti politika, ta maipaigid manen no kua dagiti dadakkel a partido politikal.

Depende iti Kandidato

Ngem segun ken ni Bongbong, agdepende met ti ibibileg ti Solid North ti kinaasino ti kandidato a mangarem manen kadagiti Ilokano. Para kadagiti suporter ti senador, ni Bongbong ngarud dayta a kandidato a pangitalkan manen dagiti kakailianna ti botosda. Malaksid iti apeliedo ti pamiliana, imetna met kano ti karisma daydi tatangna ken adu met kano ti maipagpannakkelna a gapuananna a nakatulong ti sibubukel a komunidad dagiti Ilokano, saan laeng nga iti Ilokandia, iti sibubukel a pagilian no di pay ket iti sangalubongan.

Dakkel ngarud a saludsod no kabaelan ni Bongbong a pagungaren ti Solid North a kas nabileg a voting bloc. No bilang ta maaramidna nga agpayso dayta, saanen a mapagduaduaan ti ibagbaga ti dadduma a masubbot met laeng dagiti ag-Marcos ti bileg a napukaw kadakuada.

Pangnamnamaan a dakkel ti kampo dagiti Marcos ti agtultuloy latta a panangkanunong kadakuada dagiti loyalista ni FM. Ken uray pay dagiti saan a loyalista ngem mangrugin a masiudot iti agdama nga Administrasion ken uray kadagiti immun-una gapu iti kunada a kaawan ti maar-aramidanda kadagiti dadakkel a parikut ti pagilian. Adu ngarud kadagiti Ilokano ti mangiririingen iti lagipda ken ni FM, nga iti laksid ti kinadiktadorna, kunada, napadur-asna met ti pagilian.

Nasayaat latta met nga ipalpalagip ni Bongbong ti Solid North iti daytoy a panagkampaniana. Ti eleksion ngamin iti 2016 ti agserbi a kasla referendum, saan laeng nga iti pannakaipasngay ti bileg ti panagkaykaysa dagiti Ilokano no di payen ti pannakaisubli manen ti bileg dagiti Marcos agingga iti Malakanyang. 

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 16, 2015.) 

Monday, October 5, 2015

APAY A NALATAK LA UNAY TI ALDUB?


KARKARNA ti kawaya ti trapiko kadagiti kangrunaan a kalsada iti Metro Manila aglalo iti pangngaldaw ken iti Sabado. Kadagiti ngamin pagtaengan, nakamulagat amin dagiti bumalay iti telebisionda. Uray kadagiti tiendaan wenno panganan, kasla maisardeng amin a garaw ti komersio ta ti laeng telebision ti nakaiturongan ti mulagat dagiti aglaklako ken aggatgatang. Kasla agbuybuyada iti napateg a laban ni Manny Pacquiao idiay Las Vegas. Ngem imbes a riaw ken pananguyaw, dagiti ketdi ellek, garikgik ken naragsak a kankantiaw, lallaki man wenno babbai, ubbing wenno nataengan, ti mangngeg iti panangbuyada iti aglatlatak ita a pabuya iti telebision iti oras ti pangngaldaw.

Maigapu amin dagitoy iti kalyeserye a pagbidbidaan ti Aldub, wenno ti naglaok a nagan da Alden Richards ken Yaya Dub (Maine Mendoza) a bida ditoy. Mabuya ti kalyeserye a kas paset ti “All for Juan, Juan for All” a segment ti Eat Bulaga iti GMA 7. Kadua da Alden ken Yaya Dub dagiti mainstay a komediante a da Wally Bayola nga agak-akem a Lola Nidora, Jose Manalo ken Paolo Ballesteros.

Adayon a nalatlatak dagiti agpareha nga AlDub ngem ni Pacquiao idi panawen a kampeon daytoy. Ken no karera koma, nawatiwaten ti nangitarayan ti AlDub kadagiti agkakalatak ita a loveteam iti showbiz.

Idi laeng Hulio a simrek ti karakter ni Yaya Dub iti kalyeserye a kas maysa a suplada a private nurse ken personal assistant ni Lola Nidora. Saan nga agsasao no di ket pasurotanna laeng dagiti kanta a kas iti ar-aramidenna iti naglatak a Dubsmash-na iti YouTube. Ngem naglatak daytoy kalpasan ti eksena a nakitana iti TV screen ni Alden, co-host iti “That’s My Bae” segment, a maysa gayam kadagiti crush-na iti showbiz. Dita a nangrugi iti suronsuron agingga a napa-kilig-na dagiti agbuybuya. Ditoy metten a nayaramidan iti istoria wenno kasla love story dagiti dua, nga agkita wenno “aginnaremda” laeng babaen ti split screen iti telebision. Adda iti Broadway Centrum Studio ni Alden idinto nga adda iti kalsada ni Yaya Dub.

Aksidente Laeng ti Rugi ti Amin

Namitlon a nagkita iti personal dagitoy, umuna, iti contest a Bulaga Pa More! wildcard round a nakapasamakan ti panagkitada iti backstage, ngem nabangenan ti playwud ti gundaway koma a makapaginnassidegda. Maikadua, ti panagsarakda iti parking lot a kas agpada a biktima iti panagkidnap nga insayangkat ni Dhurriz (nga apo ni Lola Nidora, nga inakeman met laeng ni Wally), ken maikatlo, ti umuna ken apagbiit a panag-date-da iti studio.

Aksidente amin ti napasamak, kas kuna ti resident director ti Eat Bulaga a ni Mike Tuviera, ta awan met kano ti plano nga agkapareha dagiti dua iti telebision. Ginundawayanda laeng iti nakitada a “kilig” wenno “chemistry” iti nagbaetan dagiti dua, a mangguyugoy iti interes dagiti agbubuya a mangsurnad iti sumaruno a mapasamak.

Nagballigi ti instant loveteam da Alden ken Yaya Dub, saan laeng nga iti telebision (timmayok ti reyting ti Eat Bulaga), no di pay ket iti social media. Nagtultuloy a nag-trending ti segment ti AlDub iti Twitter, a nangdadael amin a rekord iti social media. Immabot iti 12.1-milion ti naurnong a tweet iti hashtag nga AlDubMostAwaitedDate, iti uneg laeng ti 24 nga oras idi Septiembre 19. Maipapan daytoy iti umuna a gundaway a nag-date dagiti dua. Inatiw daytoy ti dati a bukodda met laeng a rekord a nasurok a 6-milion a tweets babaen ti hashtag nga AlDubtheAbduction, wenno ti eksena a nakidnap dagiti agpareha a naipabuya idi Septiembre 12.

Ken saan laeng nga iti Twitter a timmayok ti AlDub, uray pay kadagiti public online sources, a kas kadagiti maiposte iti Facebook, kadagiti blog ken forum, ken kadagiti online news articles. Iti naminsan, nagbalin pay a banner story ti Philippine Daily Inquirer ti AlDub, ken nagbalin a topiko iti kolum ni Randy David iti isu met laeng diario. Nakatulong pay ti panaglatak ti pannakadakdakamat ti naganda kadagiti tweet, Instagram ken FB post dagiti dadduma nga artista ken nalalatak a personalidad, karamanen dagiti politiko. Ngem immun-unan nga imbaga ni Senador Tito Sotto, a maysa kadagiti main host ti Eat Bulaga, a dida palubosan ti AlDub a maaramat iti kampania ti asino man a politiko inton eleksion ti 2016.

Nadakamat ni Mar Roxas ti AlDub idi uy-uyotanna pay laeng ni Senador Grace Poe a katiketna inton 2016, ken inusarna pay ti nalataken a tagline ti kalyeserye a “takdang panahon” (maiturong iti panaguray ti Liberal Party iti panagtung-ed ti senadora). Itay nabiit, impeksa met ni Bise-Presidente Jejomar Binay ti panggepna a mangala ken ni Alden a mangakem iti biagna iti pelikula no bilang ta adda maaramid a kasta.

Madakdakamat met ti AlDub kadagiti sermon dagiti papadi iti simbaan. Nagbalin pay a topiko ti panaglatak ti AlDub iti diskusion iti maysa a klase iti Unibersidad ti Filipinas. Maipapan daytoy iti napintas a mensahe ti kalyeserye kadagiti agbuybuya.

Ken kangrunaanna, timmayok ti karera ni Alden iti showbiz, kasta met ken ni Yaya Dub uray mangrugrugi pay laeng. Addan dua a komersial dagiti dua iti telebision, ken manayonanto pay kano iti mabiit, ken adda payen pelikula a nagkaduaanda a maipabuya iti Metro Manila Filmfest inton Disiembre.

Dagiti Pormula iti Balligi ti AlDub

Ngem ania kadi ti rason ta nagklik la unay ti AlDub?

1. “Aldub Nation.” Nakatulong a dakkel ti AlDub Nation, wenno awagda kadagiti napudno a fans wenno mangsursurot iti mapaspasamak iti AlDub iti telebision ken social media. Naayat dagitoy nga ag-tweet ken mangdakamat iti AlDub iti social media, tunggal maipabuya ti baro nga eksena iti Eat Bulaga. Gapu ta napudnoda a fans, nabileg ti gagemda a makaala iti riniwriw a tweet wenno mangartap iti agdama a rekord.

2. Makita dagiti fans ti bagida iti pabuya. Mayarig man ti split screen dagiti dua iti long-distance a relasion dagiti pamilia nga adda iti abrod ti ina wenno ama, a makapagpatpatangda laeng wenno mapatpatibker laeng ti linnangenda babaen ti komunikasionda iti Skype wenno Viber. Malaksid pay a nalaka a makulding ti rikna dagiti agbuybuya kadagiti masansan metten a tema dagiti drama a kas dagiti ubbing nga adda crush-na, dagiti agiinnarem nga agtutubo nga adda estrikto a nataengan a mangbangen iti ayan-ayatda, ken dagiti mamati nga adda forever wenno agnanayon nga ayat.

3. Napintas ken karkarna ti taray ti istoria. Saan a predictable wenno saan a nalaka a mapugtuan ti taray ti estoria; gapu daytoy iti karkarna a format ti pabuya. Awan ti ania nga iskripna, ken kasla makakaammo lattan dagiti bida a mangdiskarte kadagiti dialogo ken aktingda. Ken gapu ta natibnokan iti komedi, nalaka laeng a makatiliw iti interes dagiti agbuubuya, a kasla mangbalbalatong dagiti bida ngem adda met masursurot a taray ti istoria. Saan a kas kadagiti masansan a mabuybuya iti telebision. Ken uray kadaanan ti plot wenno pagtartarayan ti istoria, wenno kasla ordinario laeng a love story dagiti agtutubo, naisabsabali ken moderno ti pannakaiparangna, kas iti panagaramat iti split screen iti komunikasion, ken iti Dubsmash, a maysa a mobile app. Agpaut laeng iti 30 a minuto ngem makapneken ti mabuya.

4. Adda napintas nga adal. Malaksid a manglinglingay, adda pay ibagbaga ti kalyeserye a manglukat iti kapanunotan wenno mangriing iti pannakaawat dagiti agbuybuya kadagiti banag a mainaig iti ayan-ayat, a kas iti kanayon nga ipalpalagip ni Lola Nidora, ken iti relasion dagiti kameng ti pamilia. Mangipaay pay daytoy iti komentario maipapan iti gimong. Iti maysa nga episode, nangited iti pammagbaga ni Lola Nidora iti dakes nga epekto ti panagpasuksok tapno maala laeng ti kayat ti maysa a tao, ti pananglimlimo ken ti panagusar iti kinabaknang tapno ayaten ti sabali a tao. Uray pay ti Catholic Bishop Conference of the Philippines, aprobado iti pabuya ket dinaydayawna ti mensahe nga idandanon daytoy kadagiti agbuybuya aglalo iti maysa nga eksena nga intal-o ni Lola Nidora ti kinapateg ti moralidad ken kinasagrado ti panagasawa.

5. Ammoda iti mangkiki kadagiti agbuybuya. Manipud idi mangrugi ti “kilig” iti damo a panaginnisem da Alden ken Yaya Dub iti telebision, nabaelan nga intululoy daytoy dagiti mannurat ken direktor ti kalyeserye. Pagsayaatanna ta saanda a naplano wenno impilit ti panagpareha dagiti dua, isu a kasla natural laeng ti reaksion dagiti dua kadagiti panangsuronsuronda kadakuada. Gapu iti ay-ayattayo iti sinnuron aglalo kadagiti agtutubo iti kulturatayo, nalaka a naawis ti interes dagiti agbuybuya a no kua, makisinsinnuronda metten. Ti nakaay-ayat pay ditoy, saanen a kasapulan ti Eat Bulaga ti promosion ti loveteam-da wenno agaramatda kadagiti press release tapno makaawisda iti adu nga agbuya. Naglatak laeng dagitoy gapu iti panangiparangda iti no ania man ti adda a kababalinda.

6. Makapakatawa la unay. Adu metten dagiti loyal viewer ti Eat Bulaga ken kangrunaan a rason ti panagtalinaedda a mangbuybuya ti pannakaay-ayoda iti komedi dagiti main host, ta malaksid a beteranon a komediante dagiti tallo—da Tito, Vic ken Joey, nalaing pay nga agpakatawa dagiti segment host iti “Juan for All, All for Juan” a da Jose, Wally ken Paolo. Ket iti pannakainayon ni Yaya Dub, ad-adda a nakuldingna ti aayatan ti dadduma aglalo dagiti lallaki a makabuya met iti komedi ti maysa a napintas ken naubing a balasang nga awan ti ania nga arte ti bagina nga agpakatawa iti kamera. Kas man la agbuybuyada laeng iti stand-up comedy, ken pagsayaatanna ta libre daytoy.

7. Tayming. Natumpongan ti AlDub ti umisu nga usar ti bileg ti social media iti mainstream television. Aggapu daytoy a komentario ken ni Boy Abunda, nalatak a host ti maysa nga entertainment show iti ABS-CBN. Naglatak ni Yaya Dub gapu dagiti mabuya iti YouTube a Dubsmash-na maipapan ken ni Kris Aquino, ket ti kaaddana ngarud iti telebision, segun ken ni Abunda, napasurotna dagiti follower-na, nga isuda metten ti nangpapaadu iti panaggaraw dagiti komento ken pannakaiwaras ti impormasion iti social media. Isu a daytoy ngarud ti karit kadagiti estasion, ti gumiddan iti uso a mapagtipon ti traditional media ken ti social media iti telebison tapno dida maatiw iti reyting. Adda agpayso fan base ti social media ngem no tao koma dagitoy, awan ti lasagda wenno virtual laeng. Ket no maitibnok daytoy iti telebision, wenno maaramat ti bileg ti kinaaduda, ad-adda nga aglatak ken mapabileg dagiti maipabpabuya a programa.

AGPAYSO a maar-aramat dagiti pabuya, iti sine man wenno telebision, a pangpukaw laeng iti ania man nga agdama a marikrikna a rigat wenno parikut dagiti tattao, a no maminsan apagbiit laeng dayta a “kilig” a mariknada ket iti ad-adu nga oras, agsublidanto met laeng iti realidad ti biag. Ngem kadagiti kakastoy a pabuya a kas iti kalyeserye ti Eat Bulaga, nasayaat met bassiten a manglinglingay kadagiti agbuybuya ken mangipaay iti adal.

Kas dagiti uso wenno dagiti naglatlatak metten a love team, dumtengto met ti panawen nga aglumen ti nagan nga AlDub. Ngem saanton a nasakit ti nakem dagiti fans, ta mapanunotda nga iti naminsan a paset ti biagda, adda naisabsabali a pabuya a nanglinglingay kadakuada. 

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 5, 2015.) 

Friday, October 17, 2014

BUIS, BUISIT?

BUIS kunam?


BUMARA la ketdi ti piditpidit ti dadduma no mapagpapatangan daytoy nangruna no maipapan iti income tax (wenno buis para iti natgedan). Makapuling a kitaen dagiti tax deduction iti ‘pay slip,’ kunada man. Wenno makapadagsen iti rikna ta awan met maar-aamidan piman.

Ket segun iti report a rimmuar itay nabiit, agsobsobra ti buis a baybayadan dagiti adda iti middle class.

Makuna a “middle class” ti grupo nga adda iti nagbaetan ti lower (wenno working) class ken upper class, a pakaibilangan dagiti propesional ken dagiti adda negosioda agraman pamiliada. No agbataytayo iti kaudian a report ti National Statistical Coordination Board (NSCB), mairaman kadagiti middle class dagiti mangmangged nga agaw-awat iti manipud iti P328,000 (wenno mapan a P27,000 iti tunggal bulan) agingga iti P4 million a tinawen a sueldo.

Nangpakaro pay iti isyu iti buis ia naiballaet a nabara a patangan wenno kaso iti panangibolsa dagiti kameng ti Kongreso ken kakumplotda a nangangato nga opisial ti gobierno kadagiti PDAF-da nga aggapu iti buis dagiti umili.

Dakkel ngarud ti mapaspastrek ti gobierno manipud kadagiti middle class. Ngem saan laeng met a dagiti propesional ti maapektaran, ta uray dagiti nababbaba ti sueldoda (malaksid dagiti minimum wage earner ta mailisida iti income tax kas sagudayen iti linteg), pakadagsenan unay ti riknada ti maleklekkab a pangbayadda iti buis idinto a nakabasbassit la ngaruden ti mayaw-awidda a matgedan. 

Segun iti Bureau of Internal Revenue (BIR), agtaud kadagiti agsusueldo a mangmangged ti 82% ti kadagupan ti nasingir manipud iti individual income taxes nga umabot iti P246-bilion idi napan a tawen. Kaaduanna ditoy ti automatiko a maikissay kadagiti propesional nga agsusueldo iti manipud P150,000 agingga iti P800,000 iti uneg ti makatawen.

Awan latta met ti pagdur-asan ti pagilian

Ngem pappapananna dagita a buis? Apay nga agsagsagaba latta met dagiti marigrigat iti kaawan wenno kinakurang ti serbisio ti gobierno kadakuada, wenno apay a kadaanan latta ti sistema ti transportasion, ken apay nga adu kadagiti kalsadatayo ti di met mamanmantener a nasayaat?

Makaunget ti adu a netizen kadagiti kakastoy a patangan iti buis (asino met ti saan?), nangruna iti kinaregregget ti BIR nga agiwayat kadagiti pamuspusan tapno makasingir iti dakkel a buis a para iti administrasion ni Presidente Noynoy Aquino, ngem awan latta met ti pagdurdur-asan ti pagilian. Kanigid-kanawan met latta ti korupsion iti gobierno a pakapukpukawan ti pondo nga aggapu iti buis.  

Segun iti panagadal ni Romulo Virola, dati a secretary general ti NSCB, nasurok a 74.7% iti populasiontayo wenno 14-milion a pamilia ti mangbukel iti lower class, idinto nga awan pay maysa a porsiento (0.1%) wenno 21,200 a pamilia ti adda iti upper class. ’Tay natedda a 25.2% wenno 4.7-milion a pamilia, isu dagitoy ti aggapu iti middle class.

Ngem ti rigatna, kadagiti adda iti middle class nga agsusueldo iti agingga iti P500,000 iti tinawen (wenno mapan a P41,670 iti tunggal bulan), kapada met gayam ti baybayadanda a tax rate wenno porsiento ti buis iti baybayadam met dagiti chief executive officer (CEO) wenno direktor dagiti multinational company, karamanen dagiti nababaknang a tattao iti pagilian ken dagiti artista ken nalatak a celebrity nga agaw-awat iti agingga iti P12-milion iti tunggal bulan.

Apay a kasta? Iti ngamin agdama a paglintegan, manipud iti 5% agingga iti 32% ti tax rate a bayadan dagiti mangmangged depende iti sueldoda. Kadagiti ngarud agaw-awat iti sueldo iti agingga iti P500,000, masingir dagitoy iti kangatuan a tax rate a 32%, nga isu met ti tax rate dagiti nangatngato nga adayo iti sueldoda ngem isuda! Ken uray pay palubosan ti linteg ti basic personal exemption (para kadagiti minimum wage earner) ken adda pay P20,000 a deduction iti tunggal anak wenno dependent, saan met unay a marikna daytoy a pakalag-anan dagiti mangmangged ta dakkel latta ti malekkab iti sueldoda a kas pagbayadda iti buis.

“Bracket creep”

Ngem dayta gayam a paglintegan iti tax rate ken tax bracket ket idi pay laeng 1997 a nangrugi a naipatungpal, wenno mapanen a 17 a tawen a saan a nabalbaliwan idinto nga adun ti bimmabaan ti gatad ti piso gapu iti inflation (wenno ti agtultuloy nga ingingina ti presio dagiti magatgatang ken serbisio iti maysa a panawen). Kayatna a sawen, uray dimmakkel ti sueldo ti maysa a mangmangged, sumursurot met kenkuana ti nangato a tax rate. Ti rigatna, bumasbassit met ti balor ti sueldona iti panaglabas dagiti tawen. Kas pagarigan ti sueldo iti maysa a manager 15 a tawenen ti napalabas, katukad laengen ti agdama a sueldo ti mangrugrugi pay laeng a call center agent. Ngem iti laksid dayta, dakdakkel ti tax rate ti sueldo ti naud-udi.

Aw-awagan dagiti ekonomista daytoy a situasion iti “bracket creep.” Ditoy, dagiti agbaybayad iti buis a saan met a makategtegged iti dakkel, wenno uray pay saan a naibasar iti inflation ti mateggedanda, mapilitanda nga agbayad iti dakkel a buis a kaibatogan ti tax rate ti sueldoda. Saan met ngamin a nabaliwan ti tax rate tapno mayannatup iti epekto ti inflation iti panaglabas dagiti tawen.

Segun ken ni Ronald Mendoza, propesor ti Asian Institute of Management, saan laeng a dagiti agbaybayad iti buis ti agrabiado ditoy, ta uray pay ti sibubukel nga ekonomiatayo. Gapu iti bracket creep, kunana, bumaba ti purchasing power dagiti mangmangged; ta ania ngarud, awan met ti ania a maurnongda iti masapulanda. Ket no awan ti aggastos (gapu ta awan wenno agkurang ti gastuen), dakes la ketdi ti epektona daytoy iti ekonomiatayo ta saan metten nga aggaraw ti pisos tapno pakagansiaan met koma ti asino man nga agkasapulan. Kas kanayon nga ibagbaga dagiti ekonomista, masapul nga aggastos dagiti tattao tapno pumartak ti panagdur-as ti pagilian.  

Napintas ngarud a damag ti kaadda dagiti gakat iti Senado nga agpangpanggep a mangibaba iti income tax rate, kas iti Senate Bill No. 2149 ni Senador Sonny Angara nga agpangpanggep a mangibaba iti 25% ti agdama a 32% a tax rate. Kapada daytoy ti immun-una a kiniddaw ti World Bank tapno maliklikan ti “over-taxation” wenno sobra a pannakabuis dagiti adda iti middle class. No makalusot ti gakat ni Angara, agbalinton a P1-million ti kangatuan a gatad a mabuisan iti agingga laeng iti 25% mangrugi inton 2017.

Adda pay kapadana a gakat iti Senado a mangpalag-an ti bayadan a buis dagiti adda iti middle class ken kasurotna  a reporma iti sistema a kas ti Senate Bill 716 ni Senador Ralph Recto ken ti Senate Bill 1942 ni Senador Bam Aquino IV.

Kangatuan iti Southeast Asia?

Kinapudnona, maysa ti income tax rate ti pagilian kadagiti kangangatuan iti Southeast Asia. Segun ken ni Angara, mabuisan ditoy Filipinas ti P500,000 ($11,000) a sueldo iti tinawen iti agingga iti 32% idinto nga iti Singapore, saan a mabuisan iti agingga iti dayta a gatad; ket iti Thailand, mabuisan ti kapadana a gatad iti 10% laeng, 11% iti Malaysia, ken 20% iti Vietnam.

Segun ken ni Karl Kendrick Chua, senior economist iti World Bank Philippines, kasapulan a bennaten ti Filipinas ti kasla akikid a tax base idinto nga ibabana ti tax rate no kayat met laeng ti gobiernotayo ti makiginniddan kadagiti kaarrubana iti Asia iti agpang ti panagdur-as ti ekonomia. Kasapulan met a rugianen nga ipada wenno yannatup ti sistema ti panagbuistayo iti sistema dagiti kakaarubatayo a pagilian a kas panagsaganatayo metten iti pannakaipakat ti ASEAN integration a mangrugi inton umay a tawen.

Saanen a mapagduduaan a nasalsaliwanwan ti panagbiag dagiti kaaduanna a mangmangged kadagiti kaarrubatayo a pagilian. Daytoy ti maysa a dakkel a rason nga adu latta kadagiti kakailiantayo ti mapan kadagitoy a pagilian ken dadduma pay a paset ti lubong ngem ti aganus iti nagbassit a pakaurnongan ti sueldona, uray pay nangato ti sueldona, no agtalinaed nga agtrabaho iti pagiliantayo.

Ngem ti saludsod: ipalubos ngata ti Malakanyang a makissayan ti tax rate?

Uray pay adda gakat a naidatagen iti Kongreso, no saan met a dagitoy ti kasapulan ti administrasion tapno maipakat ti reporma iti panagbuis, awan lat’ namnamaentayo nga agtung-ed ti Malakanyang. Ti personal income tax ti kadadakkelan a mangipapaay iti pamastrekan ti gobierno. Ket no makissayan ti masingir a buis babaen ti pannakaibaba ti tax rate, maapektaran ti programa ti DBM ken BIR a mangikabassit iti deficit wenno pagkurkurangan ti masingir a buis wenno ti addang dagitoy a mangsupusop ti pagkurkurangan ti masingir a buis babaen ti panangipamuspusanda a makasingir iti ad-adu pay buis a pangpondo iti gastuen ti gobierno.

Ti kondision ti Malakanyang

Umannugot laeng ngarud ti Malakanyang a mangibaba iti tax rate no la ketdi saan a pakakissayan ti pondo ti gobierno. Segun ken ni BIR Commissioner Kim Henares, saan pay a panawen tapno mapagpapatangan ti panangibaba iti tax rate. Ad-adda kano ita a tamtamingen ti gobierno dagiti mabalin nga addang tapno maikadakkel latta ti masingir a buis para iti agtultuloy nga operasion ti gobierno.

Wen, kayattayo amin a bumaba ti buis, ngem napateg met kano a kitaen ti kasapulan ti gobierno tapno saan a malugi daytoy, segun pay ken ni Henares.

Ken maysa, kunana a sumaysayaat ti taray ti ekonomia babaen ti agdama a polisia ti gobierno iti panagsingir iti buis, isu a narigat a maallukoy ti liderato wenno kasta lattan ti kapartakna nga ayonan ti Presidente iti aniaman a singasing a reporma iti panagbuisan.

Ngem uray pay ngata saanen a maibatay iti Konstitusion ti sistema, madi kadi lattan ti gobierno? Segun ken ni Angara, rumbeng nga iti aniaman a sistema ti panagbuis, agpaay a padapada ken umisu iti amin a maseknan, wenno awan ti maysa a maat-atiw laeng. Segun pay iti senador, rumbeng a mayurnos metten ti daanen nga alagaden iti panagbuis tapno maliklikan ti panagsagaba pay dagiti mangangged, nangnangruna dagiti adda iti middle class. Maysa ditoy ti panangikabil iti automatic adjustment kalpasan ti sumagmamano a tawen iti linteg tapno iti kasta makigiddan daytoy iti inflation.

Kasapulan la ketdi ti reporma iti panagbuis wenno dagiti baro a linteg tapno maurnos dagiti pagkurkurangan ti agdama a sistema ti income tax. Ta ania pay ti papananna no bumakbaknang ti gobierno ngem agtultuloy met a rumigrigat ti kasasaad dagiti mangmangged ken pamiliada? 

No saan a kayat ti administrasion, awanen ti mabalintayo no di ti agkamang iti Langit tapno malawlawagan man laeng ti panunot dagiti lidertayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Septiembre 15, 2014.) 

Saturday, September 20, 2014

MAIPARITEN TI AGKEDDEL ITI UBING?

KADAGITI adda Facebook-na wenno makabuybuya kadagiti bideo iti YouTube wenno dadduma pay a video-sharing sites, nabuyada met ngata ti makapungtot la unay nga ina a nanglipak iti anakna a lalaki iti uneg iti dyip gapu laeng iti napukaw a lapis. Kineddel, tinungpa ken dinisnog ti ina ti nakaasi nga ubing. Nagwaras ti nasao a bideo idi napan a tawen, a nakasuronan unay dagiti netizen. Namungayanan manen daytoy ti patangan iti child abuse wenno ti pannakaabuso dagiti ubbing babaen dagiti nataengan a kameng ti pamiliada.

Gapu iti daytoy, binilin ti Department of Justice dagiti umili a no adda man masiputanda nga ubing a mansuen saan laeng dagiti nagannak kenkuana no di pay iti sabali a tao, ipulongda a dagus daytoy kadagiti polis wenno social worker iti lugarda. Kuna pay ni DOJ Secretary Laila de Lima a kasapulan a mapasayaat pay ti panangtaming ti gobierno kadagiti kakastoy a kaso ti panagabuso.

Saan met a nagpaudi ni Senador Nancy Binay. Maysa kadagiti immuna a gakat nga indatagna apaman a makapagsapata a senador itay napan a tawen ti Anti-Corporal Punishment Act of 2013. Panggep daytoy a gakat a mangdusa ti asino man a mangabuso iti pisikal wenno mangpapabain kadagiti ubbing a kas wagas ti panagdisiplina.

Iparitto ngarud ti linteg dagiti masansan nga ar-aramiden kadagiti ubbing a panangkeddel, pananglapigos, panangpungot, panangbugkaw iti pagtaengan, eskuela wenno dadduma pay a lugar. Maawagan dagitoy iti corporal punishment.

Segun iti United Nations Committee on the Rights of the Child makuna a corporal punishment ti ania man a pannusa a mangiraman iti panagusar iti puersa a mangipalak-am iti ut-ot iti bagi, uray pay saan a nakaro ti epektona. Karaman pay ngarud ditoy ti panangdanog iti sadino a paset ti bagi ti ubing, agusar man iti ima wenno ania man a banag a kas iti tsinelas wenno bislak, panangkutog, panangulod, panangipalladaw, panangpilit nga agaramid iti pakasaktan ken pakadangranna, panangbaybay-a wenno di panangited iti kasapulanna nga agbiag, ken panangabuso babaen ti sao.

Kinapudnoda, kasla naipaseten iti kultura ti pagilian ti panangdisiplinatayo kadagiti ubbing babaen ti sumagmamano kadagiti nailanad a pannusa. Ta no patientayo ti panagadal idi 2011 nga insayangkat ti Save the Children Philippines, maysa a non-government organization a tumultulong kadagiti naabuso nga ubing, mapan a 85% dagiti ubbing a Filipino ti makapadpadas kadagit kakastoy a klase ti pannusa iti pagtaenganda, idinto a 65% ti mangibagbaga a nadusada babaen ti panangtilpak.

Nalaka a maisilpo ditoy ti Pulse Asia Perception Survey idi 2011 a mangibagbaga a dua iti tallo a nagannak a Filipino ti agipakpakat iti corporal punishment iti panangdisiplinada kadagiti annakda. Ket siam iti sangapulo kadagitoy a nagannak ti mangibagbaga a napadasanda kano met ti kasta a panangdisiplina kadagiti nagannak met kadakuada.

Nupay kasta, saan laeng met a gapu iti panangdisiplina no apay a maab-abuso dagiti ubbing. Ta dakkkel met a porsiento dagiti situasion a mapagpupudotan laeng dagiti ubbing gapu iti nakaro a parikut wenno naserrek a situasion ti nagannak wenno gapu iti epekto ti bisio a kas iti arak, sugal wenno uray pay droga. Kadagitoy a klase ti nagannak ti kasla mangibilbilang kadagiti annakda a kas tao laeng iti balay wenno babaonen a mabalin latta nga aramidenda ti kayatda kadakuada.

Ken saan laeng a ti balay ti pakapaspasamakan ti pannakaabuso wenno kinadangkok kadagiti ubbing. Maysa pay ditoy ti pagadalan.

Segun iti report idi 2009 ti PLAN Philippines, organisasion nga agpapaay kadagiti ubbing, a lima iti sangapulo nga ubing iti manipud Grado 1 agingga iti 3, ken pito iti sangapulo iti Grado 4 agingga iti 6  ti makapadpadas iti kinadangkok iti eskuela. Ken saan laeng a dagiti padada nga ubbing wenno dagiti bully ti pakarikrikutanda no di pay kagudua kadagiti mangipapaay kadakuada iti kinadangkok ti aggapu kadagiti mangisursuro, segun dayta iti pagnagadal ti Child and Adolescent Psychiatrists of the Philippines, Inc. (CAPPI) idi 2006.

Napalalo ngarud ti panangibilbilin ni Education Secretary Armin Luistro kadagiti mangisursuro a liklikanda ti ania man a klase ti corporal punishment a mangipakat iti disiplina kadagiti adalanda, ken tumulongda metten a mangisardeng iti bullying iti klase.

Segun iti panagadal, awa la ketdi ti maitulong a dakkel ti corporal punishment iti panagdisiplina iti ubing. Ti pudno ketdi, ti ania man a klase ti kinadangkok, pisikal, sao wenno uray seksual, ket dakes ti epekto iti panagdakkel ti ubing. Mangipaay iti nababa a panagkitkita ti ubing iti bagina, nakaro a panagbutbuteng, panagpupungtot ken kaawan gaway ken panaglidliday ti ubing. Nakaro pay a mangpakapsut daytoy iti panunot ti ubing nga agadal, ken makadadael iti panangawatna iti ania man a klase ti relasion. Iti pagadalan, daytoy ti maysa kadagiti rason ti panagsardeng dagiti ubbing nga agbasa, wenno bumaba a nakaro dagiti gradoda.

Ken dagiti nakaro unay a kinadangkok, mangipaay pay daytoy iti nakaro a pannakadadael ti bagi, wenno agbalin a baldado ti ubing, ken mabalin a pakatayanna pay. Sabali pay ti panagadal a naduktalan iti Estados Unidos a dagiti gayam kano ubbing a naglasat iti nakaro a kinadangkok ti maaddanto kadagiti nakaro a sakit iti panunot wenno mental illness a kas iti mood and anxiety disorders, depresion, ken parikut iti alkohol ken drug abuse. Ken dagitoy met laeng nga ubbing no isudanto metten ti dumakkel ti agipakat iti kinadangkok kadagiti bukodda a pamilia.

Ngem iti laksid iti dakel nga epekto ti corporal punishment, adu pay laeng kadagiti pagilian ti mangipalpalubos iti corporal punishment a pangdisiplina kadagiti ubbing wenno estudiante.

Sumagmamano pay laeng ngarud a pagilian ti nangwaswasen iti corporal punishment kadagiti lugarda, karaman ti Canada, Kenya, South Africa, New Zealand, ken kaaduanna a pagilian iti Europa. Ket no mapirmaan tapno agbalin a linteg ti gakat ni Binay, mabalin a ti Filipinas ti kaunaan iti Asia a mangwaswasen iti corporal punishment a kas wagas ti panagdisiplina.

Ngem uray pay awan ti gakat ni Binay, masasao met ketdi a maiparpariten ti corporal punishment iti pagilian babaen dagiti agdama a linteg. Maysa ditoy ti Child and Youth Welfare Code (Presidential Decree No. 63, Article 59) a nagepekto idi pay laeng 1975, a mangiparparit iti ania man a klase ti kinadangkok kadagiti ubbing. Makuna met a kriminal a kaso ti child abuse babaen ti Akta Republika Blg. 7610 (wenno ti Anti-Child Abuse Law of 1992) a mangipatpatalged iti karadkad ken pagimbagan dagiti ubbing. Babaen daytoy a linteg, makuna a child abuse dagiti sumaganad: pisikal, sikolohikal ken seksual a panagabuso, panangbaybay-a, kinarungsot, panangmaltrato iti emosion, aniaman nga aramid wenno sao a mangibaba iti kinatao ken dignidad ti ubing, di panangipaay iti kasapulanna nga agbiag, di panangipaay iti medikal a tulong no kasapulan unay wenno dagiti situasion a mabalin a mangdadael iti panagdakkelna, pannakabaldado wenno ipapatay.

Adda laeng met makita a parikut iti gakat ni Binay. Ta uray nasayaat met daytoy a wagas tapno maisardengen ti corporal punishment, kasla agbalbalin met ngaminen a kriminal dagiti nagannak a mabalin a maibalud ken mamulta iti babaen ti linteg. Pagangayanna, no maibalud dagitoy, adunto dagiti ubbing nga awananen ti nagannak a mangaywan kadakuada.

Napatpateg ngarud a malaksid dagiti kakastoy a linteg, ipapati latta koma ti gobierno ti panangyadal kadagiti nagannak iti umisu a panagdisiplina kadagiti ubbing, babaen dagiti seminar iti barangay, wenno uray kadagiti pagadalan babaen ti tulong dagiti administrador ti eskuela. 

Iti biang ti DOJ, napanunotda ti mangbukel iti maysa a protocol wenno pagibasaran a proseso tapno naan-annayas ken nabilbileg ti pannakaipakat ti Anti-Child Abuse Law.

Sapay ngarud koma ta no maipakat a nasayaat dagitoy a linteg, ipasnek ti gobierno ken dagiti maseknan a grupo wenno institusion a mangyadal iti pudpudno a panangdisiplina dagiti ubbing, tapno awan koman ti maabuso wenno madangran nga ubing.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 25, 2014.)