ANIAT’ DAKESNA NO NGUMINA TI SIGARILIO?

MAIBATAY iti datos ti Department of Health (DOH), pito iti sangapulo a makaigapu iti pakakatkatayan dagiti Filipino iti sakit ti adda pakainaiganna iti panagsigarilio. Ken kadagitoy nga agsakit, 10 kadakuada ti matay iti kada oras, wenno 240 iti inaldaw wenno 87,600 iti tinawen. Saan a pagduaduaanen daytoy ta uppat kano iti sangapulo a nataengan a Filipino ti agsigsigarilio.

Kanser ti kangrunaan a sakit a maala iti panagsigarilio. Ti kaadda ti nikotina ken dadduma pay a makasabidong a kemikal a maala iti kada stick ti sigarilio ken ti asuk daytoy ti mangparnuay saan laeng iti kanser, no di pay iti panagkapsut ti naturalesa ti agus-usar. Pakaalaan ngarud pay daytoy iti atake ti puso, atake iti utek (stroke), ken nadumaduma a sakit iti bara.

Ken saan laeng a dagiti agsigsigarilio ti agpeggad kadagitoy a sakit, uray pay dagiti ubbing, babbai wenno dagiti di agsigsigarilio gapu iti pannakalang-abda iti asuk manipud iti sigarilio. Dagitoy ti maawagan iti “second-hand smokers” a kas met kadagiti mannigarilio nga agpeggad ti biagda.

Ngem saan laeng nga isyu iti salun-at ti rason nga adda dagiti di pabor iti sigarilio. Aggapu ti sigarilio iti mula a tabako. Ket manipud iti magatud a bulong ti tabako, aglasat daytoy kadagiti proseso manipud iti paggapuanna a pagtalonan agingga kadagiti planta.

Mangdadael Met iti Nakaparsuaan

Dakkel met ti epekto ti industria ti tabako iti nakaparsuaan. Adu a puon ti kayo ti maar-aramat a pagsungrod kadagiti pugon (sabalinto pay dagiti papel, nga agtaud met laeng iti kayo, a mausar a pangrolio kadagiti sigarilio). No mano a kayo iti bakir ti tinuangda kadagidi a panawen a kapigsa ti industria ti tabako iti Amianan tapno adda laeng maaramat a pagsungrod kadagiti pugon. Maysa ngarud a rason ti pannakakalbo dagiti kabambantayan iti Ilokos ken Abra ti pannakapukan dagiti adu a kayo tapno ilakoda a pagsungrod kadagiti pugon.

Segun iti World Health Organization (WHO), mapan a 200,000 nga ektaria iti kabakiran ti lubong ti maikiskisap iti tinawen gapu iti pannakapukan dagiti kayo a maaramat laeng iti proseso ti panagaramid iti sigarilio.

Ammotayo met a ti pannakaikisap dagiti kaykayo iti kabakiran ti kangrunaan a nangdadael ti nakaparsuaan. No awan ngaminen ti adu a kayo iti bantay, agreggaay ti daga ken pagtaudan pay daytoy iti dakkel a layus. Ken gapu kadagitoy a didigra, bumaba ti produksion ti taraon.

Malaksid pay iti pannakakalbo dagiti bambantay, napeggad pay dagiti maaramat a pestisidio ken kemikal a ganagan a mangsabidong iti daga a pagmulaan, wenno pagtaudan ti sakit iti kudil wenno pannakulaw dagiti mannalon nga agaramat kadagitoy. Ken malaksid iti asuk a maipug-aw, parikut pay dagiti rungrong ti sigarilio a maibato lattan iti sadino a lugar. Sabali pay dagiti kaso ti uram maigapu kadagiti nabaybay-an a nakasindi a sigarilio. Isu nga adu ti agkuna nga awan ti rason tapno di maisardeng, wenno makissayan laeng koma, ti panagusar iti sigarilio. Iti kasta adda koma met papanan ti ibagbagada nga awan ti naimbag nga ipaay ti sigarilio iti salun-attayo.

Daytoy ngarud ti rason nga iti isyu iti sin tax bill, adu dagiti mangkanunong iti pannakaipangato ti buis a masingir kadagiti produkto ti tabako. Awan met nasakit a bakrang ti kaaduanna nga umili no ngumina ti sigarilio gapu iti nangato a buis ta di met nasisita iti inaldaw a panagbiagtayo ti sigarilio, no di ket makunkuna a pagnam-ayan (luxury) laeng a produkto daytoy (malaksid kadagiti makunkuna a nagbalinen a bisioda ti agsigarilio ta agsakitda no dida makasusop iti inaldaw). Ken ditay’ liplipatan a makasabidong ti sigarilio iti salun-at ken ti nakaparsuaan.

Iliklik ti Sigarilio kadagiti Agtutubo

Iti sumar ngarud ti gobierno, no ngumina ti sigarilio, dinton kas karina a kabaelan a gatangen daytoy dagiti agtutubo ken dagiti marigrigat, dua a sektor a pagtaudan iti dakkel a bilang dagiti nailuod iti sigarilio. Iti maysa a surbey idi 2009, naammuan a nasurok a 28 a porsiento kadagiti Filipino ti agsigsigarilio, ken matantia nga umabot iti 17.3 a milion kadagiti agtawen iti 15 ti mangpadpadas metten nga agbisio iti daytoy.  

No maidilig ngamin kadagiti nabakbaknang a pagilian iti Asia, ti presio ti sigarilio iti Filipinas ti kalakaan. Gapu ngarud ta nalaka ti presio ditoy, ken di maabbatan ti kaadu dagiti anunsio ken promosion kadagiti produkto iti tabako, nalaka a maguyugoy ti asino man nga agsigarilio. Nadaras met ngarud ti panagtinnag dagitoy nga addict.

Maysa ngarud a solusion ti sin tax, wenno ti awagda iti gakat a mangpadakkel iti pamastrekan ti gobierno babaen dagiti produkto a mangparnuay iti bisio (sin product), a pakairamanan metten ti arak.

Mismo a ti Malakanyang ti naiget a mangidurduron iti pannakaanamong a dagus ti gakat iti Kongreso. Panggep ngamin daytoy nga usaren ti maur-orda a pundo manipud iti buis tapno maparegta ti programa ti gobierno para iti pannakaital-o ti salun-at dagiti umili.

Kanunongan unay ti DOH iti gakat ta malaksid a maispal ti adu a Filipino iti peligro iti panagsigarilio, pangrugian metten daytoy ti panagbaba ti bilang dagiti mannigarilio. Para iti bukod ngarud a panggep ti ahensia, inawaganda ti sin tax a kas “health bill” wenno “an anti-cancer tax.”

Segun ken ni Senador Franklin Drilon, umabot iti P103.8 bilion ti tinawen a mapaspastrekan ti gobierno manipud iti produkto ti tabako ngem arigna doble met wenno P188.8 bilion ti kasapulan tapno maagasan laeng dagiti Filipino a nakaala iti kanser iti bara, sakit ti puso ken dadduma pay a sakit gapu iti panagsigarilio ken panaginum iti arak.

Ni Drilon ti agdama a chairman ti Senate ways and means committee a kangrunaan a manggamgamulo iti pannakabukel ti gakat. Sinukatanna ni Senador Ralph Recto a naglusulos itay napan a bulan gapu iti pananguyaw iti Malakanyang ken dadduma pay a sektor iti indatagna a gakat. Kayat ngamin ni Recto a manipud iti P15 bilion agingga iti P20 bilion ti pannakaingato laeng ti koleksion ti excise tax ti tabako ken alkohol nga adayo unay iti kidkiddawen ti Department of Finance a P60 bilion. Napabasol ngarud ni Recto a nakikumplot kadagiti negosiante iti tabako tapno iruarna ti kasta a nababa a gatad.

Mayaten ti P45 Milion

Mangnamnama iti Bureau of Internal Revenue a makakolekta iti P154.6 a bilion iti uneg ti uppat a tawen no masurot ti singasingda.

Babaen ngarud ti naamendaran a bersion ti Senate Bill 3299 (Sin Tax Bill), kasayaatanen ti P40 agingga iti P45 bilion a panggepda a singiren. Ket iti biang ni Presidente Benigno S. Aquino III, nasaysayaat la bassit daytoy ngem ti bersion ni Recto.

Ngem segun met kadagiti kontra iti sin tax bill, no nangina unay ti presio ti sigarilio, dumakkel la ketdi ti insidente ti esmagling kadagitoy a produkto banag a nagkunaan met ti Makati Business Club a mapasamak laeng daytoy no agbanag a nangatngato nga adayo ti presio ti sigarilio ngem dagiti presio kadagiti kaarrubatayo a pagilian, ken nakapuy ti gobierno a mangipakat iti linteg ken regulasion para kadagiti sumrek a produkto kadagiti pantalan wenno pagisangladan kadagiti produkto.  

Segun met ken ni Winnie Monsod, maysa nga ekonomista ken host iti telebision, saan met a kayatna a sawen a no ngumato ti buis ti produkto, bumassit metten ti mapastrek dagiti kompania ti tabako. Dinakamatna ti maysa a panagadal a mangibagbaga a kabaelan latta a pagtalinaeden dagiti kompania ti bilang dagiti aggatgatang iti produktoda gapu ta adda ngarud met dagiti makunkuna a regular nga agus-usar iti produkto.

Ti laeng ngamin makaganansia iti dakkel ti kayat dagitoy a kompania. Ngem ti pudno ketdi, saan laeng a dagiti negosiante ti adda iti likud iti panag-lobby iti Kongreso kontra iti sin tax bill, ta karamanen ditoy dagiti politiko nga aggangganar iti kontribusion manipud kadagitoy a kompania ti tabako tunggal eleksion. Wenno dagiti politiko a makaanag a kasapulanda nga iparikna nga isaksakitda dagiti mannalon iti tabako, ta isuda pay a mangibutos kadakuada. 

Ibagbaga pay dagiti kontra iti sin tax bill a no maipangina unay ti presio, nakirangton ti aggatang a mabalin a pakalugian ti negosio. Pagangayanna, adu ti mangrikep a kompania, ken awan met laeng ngarud ti pagturongan ti ikarkari ti gobierno a nayon a masingir a buis. Ken kangrunaanna, kunada pay, adunto nga umili ti mapukawan iti panggedan, manipud kadagiti mannalon nga agmulmula iti tabako ken kadagiti adda iti paktoria ti sigarilio ken kadagiti aglaklako iti sigarilio.

Ngem segun iti Action for Economic Reform (AER), saan met unay nga adu dagiti mangmangged iti pagaramidan iti sigarilio ta kadagitoy a panawen, agsadag unayen dagiti kompania iti moderno a teknolohia a para iti produksion. Kasta met a manmanon dagiti agmulmula iti tabako.

“Yosi Kadiri!”

 Segun iti Philippine Tobacco Institute (PTI), umabot iti 840,000 dagiti mannalon iti tabako ken 32,000 nga ektaria ti mulmulaanda iti tabako. No sumaren kano dayta ni Monsod, mapan a 26 a mannalon ti manggamgamulo iti maysa laeng nga ektaria a daga a namulaan ti tabako. Malaksid pay a no ibatayna iti datos ti Bureau of Agricultural Statistics nga umabot laeng iti P85,000 ti mapastrek iti maysa nga ektaria ti tabako iti tinawen, mapan laeng ngarud a P3,269 ti matgedan ti tunggal maysa kadagiti 26 a mannalon. Kayatna a sawen, saan a pudno a mapukawan iti dakkel dagiti agmulmula ti tabako no maisardengen ti industria iti lugarda. Ta uray kadagitoy a panawen, nagbassit met gayam ti mategteggedanda.

Awan ngarud ti rason tapno dida pay la agmula iti sabali a produkto a kas iti mais ken nateng. Wenno mabalin met a mulaan dagiti daga iti saba, niog ken dadduma pay a nalaka a pakaapitanda iti dakkel.

Iti pakabuklan dagitoy ti paggasgastuan ti gobiernotayo, ken pakapukawanda, gapu iti tabako: dakkel pundo para iti panangtaripato kadagiti masaksakit, dakkel a pannakalugi gapu iti importasion ti sigarilio no kasta nga agsuek ti pisos, pannakasayang dagiti daga a mamulaan koma dagiti kasapulan a produkto, pannakadadael dagiti sanikua gapu iti uram ken dadduma pay nga aksidente, pannakakalbo dagiti kabambantayan, ken dakdakkel a pundo a pangsaranay kadagiti biktima iti didigra.

Ket tapno maisardengen, wenno makissayan man laeng dagitoy a dakes nga epekto ti sigarilio, ti pannakaingato ti buis ti produkto ti tabako ti kasayaatan a wagas. Pudno laeng ti  kampania ti gobierno iti napalabas nga administrasion a “Yosi Kadiri!”

Kas kuna ni Susan Ople, iti kolumna ti maysa a magasin, dakkel kano a pakabasolan no saan nga agbalin a linteg ti sin tax bill.

Iti biangko, ayonak la unay dayta, saan laeng a gapu ta anak daytoy ni nag-Senador Blas Ople a natay iti sakit ti bara gapu iti nakaro a panagsigarilio. 

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 26, 2012.)

KUANKUANSIT DAGITI PARTY-LIST?

TUNGGAL eleksion, di maliklikan a pagtaudan latta iti adu a kontrobersia dagiti party-list.

Kas iti daytoy a tawen, di napakpakadaan ti nabara a komprontasion ti dua a partido nga agpada a makakanigid. Dinarup ti sumagmamano a kameng ti Anakbayan ti maysa a press conference ti Akbayan tapno ipeksada ti nakaro a panangkontrada iti pannakiraman pay laeng ti Akbayan iti party-list election idinto a kaaduanna kadagiti kamengda ti nakatugawen iti nadumaduma a posision iti administrasion ni Presidente Benigno S. Aquino III. Saanen kano nga “underrepresented” ti Akbayan no di ket nagbalinen daytoy nga “overrepresented.”

Ket malaksid iti di mapagtutunosan a kaipapanan ti termino a “marginalized” wenno maipapaigid a sektor ken no asino ti rumbeng a mangibagi kadakuada iti Kongreso, adda dita ti adu pay nga aramid dagiti adu a party-list a mangballikong ti pudpudno a kaipapanan ti sistema. No ania la ditan a panangmanipularda kadagiti naganda tapno makaunada laeng iti listaan iti balota.

Ngem awanen ti kaalasan pay ditoy no di iti kasla panagbalin laengen ti sistema ti party-list a pagpapallotan iti tradisional a politika dagiti nababaknang ken nabibileg imbes koma a dagiti party-list ti mangidalan iti pudpudno a representasion dagiti umili a gumawgawawa iti kasapulanda a timek iti Kongreso.

Naisangrat ti party-list system nga instrumento a mangital-o iti hustisia para iti sapasap (social justice), saan laeng a tapno maparaburan iti linteg dagiti marigrigat wenno awanan gaway nga umili no di ket tapno maipaayanda iti bileg a rumaman a direkta iti panagaramid kadagiti linteg a mangiranud kadakuada.

Maysa ngarud kadagiti pagalagadan ti Akta Republika (RA) 7941, ti linteg iti party-list, ti panangkiddaw kadagiti partido wenno gunglo nga agbalin koma a pudpudno a “marginalized” ken “underrepresented” a sektor iti gimong.

12 Laeng Dagiti Nadakamat ti Linteg a Sektor

Dinakamat ti linteg ti 12 a paggapuan dagiti kualipikado a sektor a kas dagiti sumaganad: mangmangged, mannalon, mangngalap, marigrigat iti siudad, indigenous cultural communities, nataengan, dagiti addaan iti pisikal a depekto, babbai, agtutubo, beterano, dagiti mangmangged iti sabali a pagilian, ken dagiti propesional. Iti maysa  a pangngeddeng ti Korte Suprema idi 2010, mairaman metten a marginalized dagiti “alanganin,” babaen ti pannakaipalubos ti Ang Ladlad LGBT Party a paibutos a kas party-list iti napalabas a nasional ken lokal nga eleksion.

Nupay kasta, saan met linawlawagan ti RA 7941 no ania ti sakupen pay dagiti marginalized ken underrepresented a sektor, ken no rumbeng nga agtaud dagiti mangibagi kadagitoy a party-list kadagiti nadakamaten a sektor. Rason ngarud daytoy ti nawaya latta pananginominar dagiti party-list kadagiti personalidad a kayatda, uray saan nga aggapu dagitoy kadagitoy a sektor a mangibagi kadakuada.

Idi 2010, pinalubosan ti Comelec ni Mikey Arroyo nga agtakem iti Kongreso a kas pannakabagi ti Ang Galing Pinoy (AGP), maysa a party-list a nabukel tapno mangibagi kadagiti security guards ken tricycle drivers, idinto a nakalawlawag a saan a kameng kadagitoy a sektor ti anak ti dati a Presidente.  

Ken malaksid iti AGP, adu pay dagiti party-list a malaksid a pagduduaan dagitoy no aggapu met laeng kadagiti maipapaigid a sektor, awanen ti nalawag a “kualipikasion” dagiti nominado no di ti kaadda ti suporta ni dati a Presidente Gloria Macapagal Arroyo kadakuada. Maipalagip nga iti napalabas nga administrasion, kinasapulan unay ni GMA ti tulong ti mayoria ti Kamara tapno makeltay ti ania man a panangpadasda a ma-impeach daytoy. Isu a no mabalin, kayatna a punnuen ti Kamara kadagiti mannakigayyem a kamengna, nangnangruna kadagiti party-list a kaaliadona.

Kas sagudayen ti Konstitution, rumbeng a 20 a porsiento kadagiti kameng ti Kamara ti aggapu kadagiti  marginalized a sektor. Ken kas kameng ditoy, maipaayan met iti ania man a benepisio, bileg ken prebilihio, karamanen ti P70 milion a pork barrel, dagiti pannakabagi dagiti party-list a kas met laeng kadagiti regular a kameng a nabutosan iti kada distrito. Iti agdama, 58 kadagiti 287 a diputado ti aggapu iti 44 a party-list.

Madildillaw la unay pay ti kaadda dagiti nominado a milionario, dagiti dati nga opisial ti gobierno ken dagiti aggapu met laeng iti kaamaan dagiti tradisional a pulitiko.

Ang-angaw Laeng ti Sistema?

Saan ngarud a naaluadan ni Comelec Chairman Sixto Brillantes Jr. ti bagina a nangibaga a kasla ang-angaw laeng ti sistema ti party-list kadagiti napalabas nga eleksion. Daytoy ti rason no apay a napasnek ti agdama a liderato ti komision a dalusan iti umay nga eleksion kadagiti bogus a party-list, wenno dagiti saan a makaragpat ti pagalagadan nga ibagbaga iti linteg. No mabalin, kunana, kagudua laeng kadagiti 115 a party-list a nangipeksa ti interesda a makiraman iti eleksion ti palubosanda a pabutosan inton umay a tawen.

Agingga ngarud iti agtapos ti Oktubre, addan 35 a party-list ti diniskualipika ti Comelec. Karamanen ditoy ti sumagmamano a grupo a nangabak iti napalabas nga eleksion, wenno addaan kadagiti situtugaw a kamengda iti Kamara, kas koma ti Ako Bicol, a nakagun-od iti kangatuan a butos kadagiti party-list idi 2010 ken addaan iti tallo a situtugaw a kamengda iti Kongreso, ti 1-Care (1st Consumer Alliance for Rural Energy) ken ti Apec (Association of Philippine Electric Cooperatives). Agpada nga ibagian ti 1-Care ken Apec dagiti kameng ti kooperatiba dagiti agus-usar iti kuriente.

Dinillaw ni Senador Koko Pimentel, chairman ti Senate committee on electoral reforms and suffrage, ti pannakadiskualipika dagiti party-list nga awan ti nalawag a pagibasaran iti linteg. Partikular a dina nagustuan ti pannakadiskualipika ti Ako Bikol ken dadduma pay a napalubosan a kas lehitimo a party-list ken nangabak iti napalabas nga eleksion.

Ngem segun ken ni Brilliantes, di rumbeng nga ibagian ti Ako Bicol dagiti Bicolano, wenno ania man a pakaseknanda, ta adda met bukod a diputado a nabutosan a mangibagi kadagiti nadumaduma a distrito iti rehion. Agdoble laeng ngarud no kua ti kaadda ti pannakabagida iti Kongreso babaen ti nasao a party-list.

Adda Pagalagadan a Rumbeng a Masurot

Ken uray napalubosan dagitoy a party-list iti napalabas nga eleksion, rumbeng nga agtultuloy ti panangsurotda iti pagalagadan ti linteg. Segun ken ni Brillantes, saan nga awan ti pagibasaranda ta malaksid iti RA 7941, adda metten pagalagadan nga inlatag ti Korte Suprema babaen ti kaso nga Ang Bagong Bayani v. Comelec a kinednganda idi 2003.

Malaksid iti kaadda dagiti kameng ti maysa a party-list a nadutokan iti nadumaduma a nangangato a posision iti gobierno, maysa pay a rason ti pannakakiddaw iti diskualipikasion dagiti party-list a Bayan Muna, Gabriela, Kabataan, ken Anakpawis ken dadduma pay a grupo a nadekket a koneksionda kadagiti Komunista, wenno ti mapapati a panangpunpundoda kano kadagiti aramid dagiti New People’s Army (NPA).

Ngem segun met kadagitoy a grupo, kaykayatda nga iladawan ti grupoda a progresibo wenno alternatibo a grupo, a lehitimo metten paset ti gimongtayo. Adda met kano dagiti party-list a nabangon saan a tapno mangibagi iti maysa a sektor no di ket tapno mangsaranget laeng iti maysa a sektor, a kas koma iti BANTAY a mangbagi iti counterinsurgency program ti gobierno. Saan kano met a marginalized sector kano daytoy, wenno ti kagarit met laeng daytoy nga Alliance for Nationalism and Democracy (ANAD). Iti agdama, awan pay ti aksion ti Comelec kadagitoy agsabali a petision dagiti nadakamat a party-list.

Ti rumbeng koma ngamin, maaramat laeng ti sistema a party-list a mangipaay iti gundaway kadagiti awanan iti dakkel a pundo wenno bileg iti gobierno nga ibagi ti sektorda iti Kongreso.

Dakkel ngarud a pakababalawan dagiti dadduma a party-list ti kaadda dagiti milionario nga opisialda a mangibagi kadakuada iti Kongreso. Kas koma iti kaso idi ni Mikey Arroyo nga anak ti Presidente ken dati pay a diputado.

Karaman pay dagiti nababaknang a kameng ti party-list da Teodorico Haresco (Ang Kasangga) ken Catalina Bagasina ti (Association of Laborers and Employees).

Ibagian ni Haresco dagiti “small- and medium-scale entrepreneurs” ngem maysa met gayam daytoy a nabaknang a negosiante. Maika-30 daytoy kadagiti kababaknangan a kameng ti Kamara itay napan a tawen. Idinto a ni Bagasina, a mangibagi kadagiti mangmangged, isu gayam ti akinkukua iti maysa a nabaknang a cargo forwarding company. Addaan ni Bagasin iti net worth a P133.9 million, wenno nabakbaknang pay ngem da Arroyo ken Haresco.

Ken no saan a milionario dagiti makastrek iti Kamara babaen ti sistema ti party-list, dagiti pay met trapo (tradisional a politiko) a mismo wenno dagiti annak ken kakabagianda. Nagbalin ngaruden a kasilpo daytoy iti dinastia iti politika a paturturayenda.

Nominado nga Agama, Agkabsat, Aguliteg, Kdp.

Iti agdama a Kongreso, malaksid ken Mikey Arroyo ti AGP a kabsat ni Dato Arroyo (Maikadua a Distrito ti Camarines Sur), adda pay dagiti party-list representative a kabsat met laeng dagiti situtugaw a diputado: da Sharon Garin ti AAMBIS OWA a kabsat ni Jannette Garin (Umuna a Distritro ti Iloilo), Maximo Rodriguez Jr ti Abante Mindanao a kabsat ni Rufus Rodriguez (Maikadua a Distrito ti Cagayan de Oro City), ken ni Wesley Gatchalian ti Alay Buhay a kaiprokproklamar laeng itay nabiit, a kabsat ni Rex Gatchalian (Valenzuela City).

Kabsat met ni Robert Raymund Estrella ti ABONO ni dati a diputado Conrado M. Estrella III (Maika-6 a Distrito ti Pangasinan). Idinto nga aguliteg met da Francisco Emmanuel Ortega III ti ABONO ken Victor Orgega (Umuna a Distrito ti La Union). Ken agama da Nasser Pangandaman ti AA Kasosyo ken Hussein Pangandaman (Umuna a Distrito ti Lanao del Sur).

Ket iti daytoy umay nga eleksion, makita a kaaduanna kadagiti nominado dagiti party-list ket aggapu met laeng iti kaamaan dagiti politiko wenno dati nga opisial ti gobierno, a kas kadagiti sumaganad: dati nga Agrarian Reform Secretary Nasser Pangandaman iti AA KAsosyo, dati nga Agriculture Secretary Leonardo Montemayor iti Alyansang Bayanihan ng mga Magsasaka, Manggagawang Bukid at Mangingisda, dati a Presidential Security Guard (PSG) Chief Romeo Prestoza iti 1ANG Pamilya, dati a Transportation Secretary Pantaleon Alvarez iti 1AAA Party, dati a Justice Secretary Silvestre Bello iti Ahapo Party, dati a Gobernador Sally Perez ti Antique iti Ako Karay-A, ken dati a diputado Rolex Suplico iti Abyan Ilonggo.

Adda pay dagiti party-list a dua wenno tallo kadagiti nominado iti partidoda ket aggapu iti maymaysa a pamilia. Kas iti kaso ti Ang Mata’y Alagaan Party a nakainominaran ni Lorna Velasco (asawa ni Supreme Court Associate Justice Presbitero Velasco) ken dagiti dua nga annakna; ti ALONA a nakainominaran dagiti annak ken manugang ni agdama a House Minority Leader Danilo Suarez; ken ti Bagong Henerasyon a nakainominaran dagiti agassawa a Bernadette ken Edgar Allan Dy.  

Eksperimento Laeng?

Iti ababa a pannao, dagiti met laeng gayam politiko ken ti kaamaanda, wenno dagiti nababaknang a pamilia iti aggangganar iti dakkel. Saan met a kasta kadaras a madalusan ti Comelec ti sistema ken ti ania man a kontrobersia ti party-list daytoy nga umay nga eleksion. Iti biang dagiti inlaksiden ti Comelec iti listaan, adda pay met ti Korte Suprema a pagkamanganda tapno malawlawagan ti estadoda iti daytoy nga eleksion.

Segun ken ni retirado a Chief Justice Artemio Panganiban, awan met ti nalawag nga addang ti mismo a Kongreso tapno marisut dagiti parikut, iti laksid nga umaboten iti 20 porsiento dagiti kameng ti Kongreso ti aggapu metten kadagiti non-political sectors. Idawdawatna ngarud ti panangpanday ti Kongreso iti maysa a linteg tapno mailawlawag a nasayaat dagiti pagalagadan, iti kasta saanen a maaddaan ti gundaway ti asino man a ballikogen ti proseso wenno sistema. Saan met kano ngamin a makaanay ti ania man a pagalagadan ti Comelec wenno ti interpretasion ti Korte Suprema.

Ngem segun ken ni Fr. Joaquin Bernas, maysa a constitutionalist, makuna nga eksperimento laeng ti party-list nga inselsel ti Constitutional Commission a nangaramid ti Konstitusion idi 1987. Ket gapu ta kalpasan ti 25 a tawen, saan pay met a naannayas ti pannakaipakat daytoy, wenno adu ketdi ti parikut a parnuayenna, makuna ngarud ketdi a saan a naballigi ti eksperimento. Adda ngaruden iti Comelec, wenno ti mismo nga administrasion, no palusbosanda pay daytoy wenno pangrasonanda metten tapno maamendaranen ti Konstitusiontayo.

Kabayatanna, kalpasan ti manon nga eleksion iti party-list, nasursuro koma metten dagiti botante a pilien dagiti pudpudno a sektor a mangibagi kadagiti marginalized wenno underrepresented a sektor. Ammoda koma metten a pilien no asino kadagitoy ti bogus.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 19, 2012.)

ALA, SUMUBLATKA MET, BAROK!

IDI iruar dagiti dua nga agkalaban a koalision dagiti partido politikal dagiti opisial a kandidatoda a para senador, di la ketdi naaluadan dagiti dadduma ti dilada nga agkuna iti “Sumelasu” (isu met laeng nga isu) wenno “Same banana equals saba.”  

Saan laeng a maigapu daytoy iti kasla naipaugalin kadagiti politiko a panagakar-akarda iti partido tunggal eleksion. Wenno saan laeng a gapu iti kaawan ti nalawag a plataporma wenno prinsipio a pagdudumaan dagiti partido iti koalision ken iti kasunganida a partido. Dagiti agkakalaban idi, isuda met laeng ti agkakadua ita. A kas met laeng idi.

Nangnangruna ketdi daytoy iti apeliedo dagiti agngayangay a senador. Arigna isu met laeng nga isu dagiti nalataken a nagan dagiti pamilia nga ibutostayo.

No saan a reeleksionista, kabsat wen anak met ti situtugaw a senador,  wenno asawa, anak ken asideg a kabagian ti agpason ti terminona a senador. Iti 19 a kandidato a senador manipud iti dua a koalision, 13 kadagitoy ti aggapu iti pamilia met laeng dagiti politiko nga akintengngel kadagiti nangangato a puesto iti gobierno.

Iti United Nationalist Alliance (UNA), ti koalision ti dua a partido nga idauluan ni Bise Presidente Jejomar Binay, dua kadagiti kandidatoda ti anak wenno kabsat ti situtugaw a senador.

Duanton ti Agakbsat iti Senado?

Anak ti agdama a Senate President Juan Ponce Enrile ni Dip. Jackie Enrile Jr ti Cagayan. Kabsat met ni Senador Jinggoy Estrada ni Dip. JV Ejercito ti San Juan City. Kayatna a sawen, no mangabak dagiti dua a kandidato, addanton agama iti Senado, ken manayonan pay ti bilang dagiti agkabsat no bilang ta mailayon manen ni Senador Alan Peter Cayetano ket kaduaenna met laeng ditoy ti kabsatna a ni Senador Pia Cayetano.

Iti pakasaritaan ti Senado, da Pia ken Alan Cayetano ti kaunaan pay laeng nga agkabsat a naggiddan a nagtakem; idinto a da Jinggoy ken Loi Ejercito-Estrada dagiti agina a naggiddan met a nagtakem ditoy.

Dua kadagiti kandidato pay ti UNA ti kabagian met dagiti dati a senador: da Tingting Cojuangco, ikit ni Presidente ken dati a senador Benigno Aquino III, ken Dip. Mitos Magsaysay ti Zambales, asawa ti kasinsin ni nag-Senador Ramon “Jun” Magsaysay Jr. (kandidato met itoy umay nga eleksion).

Agpada met nga aggapu iti kaamaan dagiti politiko kadagiti lugarda da Richard Gordon iti Zambales ken Olongapo, ken Juan Miguel Zubiri iti Bukidnon. Agpada a dati a senador da Gordon ken Zubiri (naglusulos iti puestona itay napan a tawen).

Iti met koalision ti administrasion a buklen ti Liberal Party, Nacionalista Party, ken Nationalist People’s Coalition, agpada met nga anak dagiti senador da Senador Koko Pimentel III (anak ni dati a Senate President Nene Pimentel Jr.) ken Dip. Sonny Angara ti Aurora (anak ni Senador Edgardo Angara nga agpason iti takemna inton umay a tawen). Malaksid a kabsat ti agdama a senador ni Alan Peter Cayetano, anak pay daytoy ti dati a senador, ni daydi nag-Senador Rene Cayetano.

Napatpateg ti Nagan ngem ti Gapuanan

Kayat met a sukatan ni dati a Dip. Cynthia Villar ti Las Piñas ti asawa daytoy a ni Senador Manny Villar nga agpaso metten ti takemna. Ken kasinsin ni Presidente Aquino ti nairaman pay iti tiket, ni Bam Aquino nga anak ti naub-ubing a kabsat daydi nag-Senador Ninoy Aquino Jr.

Aggapu met iti pamilia dagiti politiko iti Sorsogon ni agpailayon a senador Chiz Escudero, maysa kadagiti dua nga independiente iti tiket ti administrasion.

Mangipakita laeng ngarud ditoy a ti nagan ti pamilia ti kandidato, saan ket a ti padas daytoy ken plataporma ti gobierno, ti nangnangruna a konsiderasion dagiti dua a koalision a nangipili kadagiti inramanda iti opisial a tiketda.

Segun ken ni Ramon Casiple, executive director ti Institute for Political and Electoral Reforms, dakdakkel ti gundaway dagiti agikut kadagiti nalataken a nagan iti politika ta nalaka laeng a malagip dagitoy dagiti botante.

Masansan ngamin nga agkurang ti ammo dagiti botante kadagiti dadduma a kandidato, ket no ania ti nalatak kadakuada, wenno kabesadodan a nagan, isu laengen ti isuratda iti balota. Malaksid pay iti panangipagarupda a ti nagan nga ibutosda ket isu met laeng ti beterano wenno naglataken a politiko, ket dida ammo nga anak, apo, asawa wenno kabagianna laeng daytoy, wenno inaramat laeng daytoy a kandidato ti nasao a nalatak a nagan.

Maiparit ti Dinastia iti Politika?

Nangilukat manen ngarud daytoy ti isyu maipapan iti dinastia iti politika. Mapagpapatangan ita no maysa daytoy nga isyu a pakaseknan la unay dagiti botante, wenno maysa laeng a kadawyan a paset wenno ramen ti demokrasiatayo.

Makunkuna a dinastia ti panagsisinnukat iti turay manipud iti maymaysa laeng a pamilia wenno nabileg a grupo. Daytoy ti kadawyan a kaipapananna ti dinastia kadagiti diksionario. Saan ngarud a dakes daytoy ta maipakpakaten daytoy manipud pay idi panawen dagiti ari ken reyna ken agingga iti agdama a sistema ti gobiernotayo.

Ngem no agbataytayo iti agdama a Konstitusion, salungasingen ti dinastia iti politika ti prinsipio ken nainsiriban a panangpataray ti turay iti Estado. Babaen ti Artikulo II, Seksion 26 ti 1987 Konstitution, paspasingkedan ti Estado iti panangipaayna iti agpapada a panangaramat kadagiti gundaway para iti serbisio publiko ken pannakaiparit ti dinastia iti politika. Ngem saan nga impaay ti nasao a probision ti pudpudno a kaipapanan ti dinastia iti politika, no di ket impatudonna ti pannakailawlawag daytoy iti ania man a linteg a sangalen ti Kongreso para iti daytoy.

Ngem iti laksid ti nasuroken a dua a dekada kalpasan ti ratipikasion ti Konstitusion, awan pay napanday a linteg (“enabling law”) a kasapulan koma a mangipakat iti pannakaiparit ti dinastia iti politika babaen ti kaipapananna a mailawlawagto koma ditoy.

Saan met nga awan ti rason dagiti nagaramid iti Konstitusiontayo a nangiraman iti probision ti anti-political dynasty iti paglintegantayo. Kangrunaan ditoy ti panggep dagiti nagsurat a risuten ti naalas a panangtengtengngel latta ti maymaysa a pamilia wenno nabileg a grupo iti rienda ti turay, a rason ngarud ti pannakaibaddek ti pudpudno a kaipapanan ti demokrasia.

Binukodanda Laeng ti Bileg ti Politika ken Ekonomia

Kasla naipaikadawyanen nga aramid dagiti politiko (dagiti aggapu kadagiti elitista a kaamaaan) ti mangmanipular iti eleksion tapno mapataginayon latta ti bilegda. Nupay adda gundaway dagiti umili a mangpili iti kayatda a butosan, awan met ti ania a nagan a pagpilianda no dagiti isu met laeng a kameng ti pamilia.

Nagtultuloy ti panagturay dagitoy nga elitista, ken nanayonan pay ti bilangda wenno nasukatan ketdi dagiti dadduma a pamilia babaen ti panangrugi met a panagturay dagiti pamilia (crony wenno kaaliado iti politika) a pinanuynoyan ti diktadoria ni dati a Presidente Ferdinand Marcos.

Segun ken ni Dr. Encarnacion Tadem, direktor ti Third World Studies Center iti Unibersidad ti Filipinas, iparangarang laeng ti kaadda ti dinastia iti politika ti saan a nasayaat a pannakaiwaras ti bileg iti ekonomia ken turay iti gimongtayo.

Kasapulan ngarud ti maysa a linteg, kas ibilbilin ti Konstitusion, tapno maisardengen ti panagikut laeng ti sumagmamano a pamilia iti turay ti pagilian. Ngem ti rigatna, nagpupuniponan met ti Kongreso a napusgan nga agaramid iti kasapulantayo a linteg kadagiti aggapu iti nabibileg a kaamaan dagiti politiko. No aramidenda ti linteg, kasla met ngarud sinentensiaanda metten ti pannakapukaw ti bilegda.

Isu a kadagiti naidatagen nga anti-dynasty bill iti Kongreso, a nupay awan ti nariri a nangkonkontra kadagitoy, kasla tinuroganda laengen dagitoy ta awan pay ti nataming kadagitoy iti maseknan a komite ti Kamara wenno Senado.

Dua a Kaipapanan ti Dinastia iti Politika

Maysa ketdi a rason ti di pannakakuti dagiti gakat ti pagdudumaan iti panangawat dagiti lehislador iti kaipapanan ti “political dynasty.”

Iti Senate Bill 2649 nga indatag ni Senador Miriam Defensor Santiago, dua ti pangiturongan iti kaipapanan ti dinastia iti politika. Umuna, maparitan nga agkandidato iti ania man a posision iti maymaysa a probinsia ti asawa, anak wenno asino man a nadekket a kabagianna wenno kabagian ti asawana (agingga iti second degree) ti maysa a situtugaw nga opisial nga agpailayon iti partikular nga eleksion. Ken maikadua, maparitan ti asino man kadagitoy a nadakamat a kabagian ti opisial a sukatan daytoy iti posision a panawanna iti sumaruno nga eleksion kalpasan laeng nga agpaso ti termino daytoy.

Daytoy met laeng ti pangiturongan ti kaipapan ti dinastia iti gakat iti Kamara, ti House Bill No 3413, nga indatag ni Bayan Muna Party-List Rep. Teddy Casiño. Ngem iti paggidiatanda, inramanna ti siudad, a saan laeng a ti probinsia, a pakaipakatan ti linteg. Ken innayonna a sakup pay ti anti-dynasty bill dagiti agassawa, agkabsat ken nadekket nga agkabagian nga aggigiddan nga agkandidato iti maymaysa nga eleksion iti agsabali a posision uray awan ti pakainaiganda iti asino man a situtugaw nga opisial.

Ngem adda dagiti manglimitar laeng iti kaipapanan daytoy kadagiti kameng ti maymaysa a pamilia nga agiggem iti nadumaduma a posision iti gobierno. Kayatna a sawen, mabalin a sukatan ti anak ti amana a mayor, wenno ti asawa daytoy.

Ken adda met dagiti pabor iti dua a pangiturongan iti kaipapanan ti dinastia ngem saan a pabor dagitoy a malimitaran laeng daytoy kadagiti lokal a posision a kas iti kayat ni Santiago. Rumbeng met kano koma a mairaman ditoy iti eleksion para iti Kamara ken Senado. Ket no daytoy ti masurot, mabalin a saanen a napalubosan nga agkandidato pay dagiti naub-ubing nga Angara ken Enrile, da Cynthia Villar, JV Ejercito, ken ti agpailayon a Cayetano.

Ngem kinontra met daytoy ti sumagmamano a senador ta sakupen ti sibubukel a pagilian ti pannakabutos dagiti kameng ti Senado. Narigrigat ngarud a masuruan wenno maimpluensiaan dagiti umili no asino ti kayatda a butosan.

Adda met ketdi dagiti anak wenno asawa a napataran no di man nasurokanda dagiti nasayaat a gapuanan dagiti nagtawidanda iti turay, ngem nakurang pay ti ania man a balligida tapno mawaswasen ti agdama a nga estruktura ti politika a bukbukodan laeng ti mabilbilang a pamilia. Bayat ti panagpabpabileg latta dagitoy a pamilia iti puersada, ad-adda latta met a bumilbileg iti ania man a nangbangen iti gundaway dagiti ordinario nga umili a maipaayan met iti bileg nga agturay. 

No mayarig ngamin ti Filipinas iti dadduma a demokratiko a pagilian, ad-adda laeng a negatibo ti epekto ti dinastia iti politika ti pagilian. Partikular ditoy ti pannakaipakat ti warlordism, nangruna iti lokal nga agpang, tapno maagumanda ti turay ken mapasigurado nga awanen ti mangpadas pay a mangagaw pay iti daytoy kadakuada.

Saan a Garantia ti Nagan

Saan ngarud nga aksidente wenno di nairanrana nga arigna amin a napapanglaw a lugar iti pagilian ket tengngel dagiti pamilia a nagramuten ti dinastiada iti politika. Wen, ta isuda laeng wenno bassit a paset ti lugarda ti aggangganar iti parabur iti napauten a panawen, ket dagiti marigrigat isu latta a basbassit ti bingayda ngem iti rumbeng. Ket dagiti tumubngar, mapilitanda met laeng nga agulimek gapu iti butbutengda.

Ngem iti biang ni Diputado Angara, malimitaran laeng ti dinastia iti umuna  kaipapanan daytoy. Saan ngarud a sakupen daytoy ti panggepna a mangsukat iti amana iti Senado. Ken maysa, innayonna, adda met kabaelan dagiti botante a di mangibutos kadagiti kandidato nga agsadag laeng iti nagan ti pamiliada iti iseserrekda iti politika. Ibasarda ti panagpilida iti kaadda ti nadalus a nagan ken nasayaat a gapuanan dagiti kandidato.

Adda met ngarud dagiti kameng ti dinastia a saanen a nagballigi iti eleksion. Iti eleksion para iti Senado iti napalpalabas, saan a nakatulong ti name recall iti panagkandidato da Sonia Roco, Susan Ople, Gwen Pimentel, ken Raffy Biazon. Naarus dagitoy iti laksid ti imetda a nalatak a nagan dagiti dati a senador nga amada, wenno asawa iti biang ni Roco.

Iti lokal nga agpang, naregreg met ti adu no di amin amin a kameng ti sumagmamano a dinastia dagiti politiko. Ngem kaaduanna kadagitoy a naiwagaten a dinastia ti inabak met laeng dagiti padada met laeng a kameng ti dinastia, wenno pamilia a mapan met laeng ti rugina a mangirubuat iti bukodda a dinastia.

Ket awan ngarud pay maaramidantayo no di ti aguray ti kasapulantayo a reporma ti politika tapno masurot ti ibilbilin ti Konstitusiontayo a maiparit ti dinastia iti politika. No adda man maaramidan dagiti botante iti umay nga eleksion, daytoy iti panangipapatida a mangsirig iti kalidad wenno gapuanan ti asino man a kandidato nga agsadag laeng iti nagan ti pamiliada tapno agampayagda iti eleksion.

Di rumbeng a mairanud dagiti annak wenno kabagian ti maysa a politiko no awan met karbengan dagitoy a mangiggem iti turay.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 15, 2012.)