KADAGITI naayat iti adobo, madismayada la ketdi iti kinakirang ti paggatangan iti bawang ken ti itatayok iti uray la ti presio ti paboritoda a rekado iti daytoy a luto.
No
idi napan a tawen, magatang iti sangapulo a pisos ti uppat a bukel a bawang a
kalalainganna iti kadakkel; ita maysa laengen a bukel iti isu met laeng a gatad.
Ket no idi, agaabay iti tiendaan ken kadagiti bangketa dagiti aglaklako
kadagiti nakalabba wenno nakakariton a bawang, ita, kasapulan payen a biroken
ti puesto nga adda lakona a bawang.
Ta
kasano met, ta iti kinakirang ti magatang a bawang, umaboten agingga iti P300
ti tunggal kilo, manipud iti dati a P180 nga average a presiona itay napan a
tawen.
Apay
a napasamak iti kasta? Segun iti Department of Agriculture (DA), dimmakkel kano
met ti naapit a bawang itay napan a tawen, wenno mapan a 8,650 tonelada metrika
ti naapit iti pagilian, a 1.88% a dakdakkel ngem iti naapit met idi 2012.
Kabaelan
ti agdama a suplay ti bawang agingga iti Hulio, kunkuna pay dagiti opisial ti
ahensia. Ngem apay ta kellaat metten nga awan ti magatang iti iseserrek iti
Hunio? Adda met agkuna a napakaro laeng ti situasion gapu iti makunkuna nga
“artificial shortage” a nairanta a mangpartuat iti panagamak dagiti aggatgatang
ken mangiduron la ket ketdi iti dakdakkel nga importasion iti produkto.
Segun
iti datos ti DA, dakdakkel nga amang ti imported a bawangtayo, mapan a 70% idinto
a 30% laeng ti aggapu iti apit kadagiti mannalontayo. Ket no agangkattayo pay
iti ad-adu a bawang, papananna pay ngarud dagiti tinontonelada nga apit dagiti
mannalontayo?
Ken
saan laeng a bawang ti ngimmina, uray ti bagas ken ti laya. Nanayonan iti
agingga iti sangapulo a pisos ti dati a presio ti bagas iti iseserrek ti Hunio;
idinto a ti laya, umaboten iti P400 ti tunggal kilo manipud iti dati a P180.
“Hoarding” ken
Manipulasion iti Presio
Maysa
a makitkita a rason ti gobierno ti hoarding wenno ti panangilemmeng dagiti
aglaklako wenno komersiante iti suplay ti bawang. Ta ammo dagitoy, babaen ti
panangipakatda iti simple nga annuroten ti “supply and demand,” a no awanen ti
magatang iti merkado, ad-addan ti panagkasapulan (demand) dagiti aggatgatang a mangiduron
iti ingingina ti produkto.
No
agpaut pay ti situasion, ad-addan a tumayok ti presio. Ket inton maala dagiti komersiante
ti presio nga ammoda a pakagansiaanda iti dakkel, isunto metten ti
panangiruarda kadagiti bawang nga inlemmengda.
Maysa
pay ngarud a pagtaudan ti artificial shortage ti manipulasion dagiti aglaklako
iti bawang, segun dayta ken ni Senador Cynthia Villar, mangidadaulo iti Senate
Commission on Trade. Kas pagarigan, kunana, nagdakkel kano ti importasion ti
bawang dagiti agang-angkat iti panawen nga agilako dagiti agmulmula kadagiti
naapitda a bawang. Pagangayanna, nalaka ti presio ti apit dagiti mannalon, mabalin
a mapan a P70 ti tunggal kilo laeng.
Ket
gapu ta adu ti mailako a bawang, ipaigid pay laeng dagiti komersiante dagiti
bawang a ginatangda manipud kadagiti mannalon. Ket inton panawen ti panagmumula
wenno awanen ti mailako dagiti mannalon nga apitda, a rason ti panagbaba iti
suplay, iruarto metten dagiti aglaklako dagiti immun-una a ginatangda. Ti
adatna pay, irantada nga isardeng wenno ikabkabbassit ti importasion tapno kumaro
pay ti panagkasapulan dagiti agus-usar iti bawang. Pagangayanna, ti P70 kada
kilo a bawang a nagatangda kadagiti agmulmula, agbalinto met ngaruden a P280
agingga iti P300 tunggal kilo daytoy. Nga isu ngarud ita ti mapaspasamak. Agasem
dayta a ganansiada iti apagbiit laenga
panawen?
Naawagan
nga artificial shortage (wenno scarcity) ti rason ti ingingina ti presio, ta sinsinan
wenno panagpammarang laeng nga adda panagkirang iti suplay. Masansan a mabibiit
ti panagtalinaed ti situasion ngem ti pudpudno a kaawan ti suplay gapu iti
kinabassit ti naapit; ta iti ania man nga oras, babaen ti panagikeddeng wenno
panangiranta dagiti grupo a mangmanmanipular iti suplay, mapukawto met laeng ti
pagkurangan iti magatang a bawang. No kasano ti kapartak a nagpukaw dagiti
suplay, kasta met laeng ti kapartakna nga agparang dagitoy iti merkado, ta
artificial wenno sinsinan laeng ngarud ti situasion. Ngem sakbay dayta, addan
dagiti nakaibolsa iti dakkel a ganansia.
Saan
laeng ngarud a ti kinakirang ti maapit ti rason wenno teknolohia (ta kas
nakunadan, adu met ti naapit, ken adda metten ti kabaruan a ramit dagiti
mannalon para iti panagtalonda), no di ket simple laeng nga economics.
Segun
kadagiti eksperto iti ekonomia, no maysa a produkto ket napalalo ti kabuslonna
wenno aglaplapusan ti produksion para iti publiko, saanen a kasapulan a biangan
pay ti gobierno ti pannakapresio dagitoy ta mabalin pay ketdi a libre dagitoy.
Ngem no adda pagkiranganna ti maysa a basic commodity a kas iti bagas ken
dadduma pay a taraon, ditoy a sumrek ti sistema ti panagpresio ken ti resulta
daytoy a pannakamanipular ti presio, depende iti kayat dagiti adda kabaelanna a
mangkontrol iti daytoy.
Monopolio ken
Cartel
Ken
malaksid iti hoarding ken manipulasion iti suplay, dakkel pay a mangpartuat iti
artificial shortage ti kaadda ti monopolio dagiti produkto wenno serbisio. Makuna
nga adda monopolio no adda maysa a komersiante wenno korporasion a mangilako iti
produkto iti presio a kayatna gapu iti kaawan ti kompetision. Ket saan metten a
pakibiangan pay ti sabali wenno ti gobierno babaen ti regulasion.
Ket
gapu ta awan met kalaban ti maysa nga agbibiag babaen ti monopolio, awan met
ngarud ti bumiang kenkuana, yad-addana nga ipangato ti presio tapno dakdakkel latta
met ti maganansiana. Kabaelanna ngarud a pagparangen a nakurang ti suplay; iti
kasta, nalawag nga adda rasonna nga agsingir iti dakkel.
Sakbay
a naaddan ti kaaduan kadatayo iti bukodtayo a selpon iti agduduma a telcom,
napaut a nagturay ti monopolio ti Philippine Long Distance Telephone Company
(PLDT) iti agpang ti telekomunikasion; nakadakdakkel idi ti mapaspastrek ti
kompania idinto a nakaasi ti dadduma nga agbayad iti nangina a serbisio ken dagiti
napaut nga agur-uray iti pannakapaadda ti teleponoda. Ngem babaen ti maysa a
linteg a nangipalubos iti kompetision iti negosio, saan met a kas karina a
naibaba ti bayad ti serbisio. Ngem nupay addan dagiti nawaswas a monopolio a
kas iti PLDT, napartuat met ti makunkuna a panagtitipon ti dua a kompania
(duopoly) wenno ad-adu pay (oligopoly) tapno matengngel dagitoy ti eksklusibo a
pannakailako iti produkto wenno panangipaay iti serbisio, ken kasta metten a
mangpaksiat iti ania man a kompetision.
Agingga
ngarud ita, mairasrason ti nangato a presio ti telekomunikasion, lana, koriente,
ken uray danum gapu iti monopolio ti maysa agingga iti tallo a korporasion.
Maysa
pay a pagtaudan ti artificial shortage ti makunkuna a cartel. Daytoy ti
panagkukumplot dagiti aglaklako iti produkto tapno makagansiada iti dakkel
babaen ti panagkaykaysada a mangituding iti presio ken iti kantidad a mailako
babaen ti panangtengngelda iti pannakairuar dagiti produkto iti merkado.
Masansan
a mapaspasamak ti cartel iti produkto a bagas. Ket iti daytoy naudi a pannakaipangina
ti bagas gapu met laeng ti ibagbagada a kinakurang ti suplay iti merkado,
mapabasol dagiti cartel iti bagas nga ibagbaga dagiti dadduma a kankanunongan dagiti
sumagmamano nga opisial iti gobierno. Nupay kasta, ibagbagada met a normal a
ngumina ti bagas no panawen ti panagtalon.
Pangpullat nga
Addang
Ti
rigatna, nabayagen dagiti kakastoy a parikut a pagtataudan ti artificial
shortage kadagiti kangrunaan a produkto a kas iti bagas, bawang ken laya, ngem
agtultuloy latta met ti kaawan gaway ti gobierno a mangtaming iti ramut ti parikut.
Ket
no kasta a kellaat ti itatayok ti presio ti bawang ken laya, napartak met ketdi
ti gobierno nga agkuti, kas koma iti panangiwayatda iti imbestigasion, ti
panangbilinda kadagiti publiko a saan nga agdandanag, ken iti panangipatulodda
iti rolling store (‘tay truck a mapan agilako kadagiti kangrunaan a tiendaan
iti siudad) nga agibunong iti produkto tapno masupusopan ti pagkurangan daytoy
iti merkado.
Segun
iti DA, mailaklako ti bawang kadagitoy a rolling store iti P100 agingga iti
P200 kada kilo, a nababbaba ngem iti P300 nga agdama a presio iti merkado. Pagsayaatanna,
kunada, produkto dagitoy dagiti agmulmula iti bawang kadagiti probinsia ti
Ilocos Norte, Ilocos Sur, Occidental Mindoro, Batanes, ken Nueva Vizcaya. Ken
rumbeng kano a daytoy ti gatangen dagiti kailiantayo, ta naramraman, nalaklaka,
uray babbabassit ngem dagiti imported.
Ket
ar-aramiden dayta ti DA tapno ipariknada a tultulonganda dagiti mannalon, Ngem
no maminsan, ditay maaluadan ti agpanunot a no pudpudno a paborda a kanayon
kadagiti mannalon, apay a dida kabaelan a tenglen ti importasion ti bawang,
wenno waswasen man laeng ti ibagbagada a monopolio ti importasion nga
isaysayangkat ti sumagmamano a komersiante iti bawang.
Ken
ti pudno ketdi, stop-gap measure wenno pangpullat, pangpalag-an ken apagbiit
laeng dagitoy nga addang, ta agingga a di marisut ti pagtaudan ti artificial
shortage, kas koma ti kaadda ti hoarding, manipulasion ti presio, cartel,
nalimed a monopolio iti importasion ti produkto, ken saan a madusa dagiti
maduktalan nga agipakat kadagitoy a dakes nga aramid, rumsua a rumsuanto latta
dagiti kakastoy a parikut.
Bayat
ti pannakaisurat daytoy, ibagbaga ti DA a limmag-anen ti panagam-amak dagiti
aggatgatang ta mangrugin nga agsubli ti dati a suplay ti bawang ken ti presio
daytoy iti merkado babaen ti rolling store wenno bawang caravan a kunkunada.
Inkari
met ni Presidential Communications Operations Office (PCOO) Secretary Herminio
Coloma nga aramiden ti gobierno ti amin a kabaelanna a mamagtalinaed ti
kasapulan a suplay ti bawang. Kunana a nabileg a panglaban iti artificial shortage
ti kaadda ti nawadwad a suplay. Impaganetgetna pay a madusa kas sagudayen ti
linteg dagiti mangirugrugi iti artificial shortage kadagiti basic commodity
Ala
man, kitaen koma a nasayaat dagiti lidertayo no ania ti maaramidanda. Saan koman
a maulit ti kaudian a padas dagiti dadduma a nakissayan ti raman ti adoboda wenno
dagiti ginisar a nateng gapu iti kaawan wenno kabassit ti bawang a ramen dagitoy
a masida.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 30, 2014.)
