ANIA TI NAMNAMAENTAYO ITI ADMINISTRASION NI DUTERTE?

NALPASEN ti dangadang ket iti panagpukawen ti asuk, timpuar a sitatakder ti natured ken kalalakian kadagiti kandidato nga awan sabali no di ni Mayor Rodrigo “Digong” Duterte ti Siudad ti Davao, kaunaan a taga-Mindanao nga agturay iti Malakanyang.

Iti laksid dagiti adu nga isyu nga imbatoda kenkuana, ti kinalaingna nga agrasaw ta nagsawanna pay iti dakes uray ni Pope Francis, ti panagpatpatayna iti napalabas, ti panangyangawna maipapan iti panagrames, ken ti panangilemmengna kano iti pudno a kinabaknangna a kas iti ibagbaga ni Senador Antonio Trillanes, saan ketdi a nagmawmaw ti kinalatakna kadagiti botante agingga iti aldaw ti eleksion. Iti kaudian a surbey nga inruar ti Pulse Asia sakbay ti Mayo 9, nakagun-od ni Duterte iti 33% idinto a 22% laeng ni Mar Roxas ken 21% ni Grace Poe. Ket nangatngato pay ti gradona iti rating ngem iti nagun-odna a botos a mapan a 36.7% idi masursurat daytoy.

Awan pay uppat nga oras kalpasan a naigibus ti panagbilang idi Mayo 9, kas kalawagen ti init iti agmatuon ti panangabak ni Duterte ta adayon ti nangitarayanna kadagiti kalabanna. Maysa nga aldaw kalpasan ti eleksion, nabataden ti balligina apaman a mabilang ti 93% kadagiti election returns babaen ti Quick Count nga isaysayangkat ti Parish Pastoral Council for Responsible Voting (PPCRV) ken babaen ti) transparency server ti Commission on Elections (Comelec).

Prangka ken sabali tit abas ti dila ni Duterte, pagsawanna iti dakes dagiti kagurana ken awan sawsawirna a mangibaga a pumatay no kasapulan (kas koma kadagiti drug pusher a kunana a kasursuronna unay) ta dayta ngarud ti kayat a mangngeg dagiti tattao. Nadaras a solusion ti ikarkarina a mangrisut kadagiti parikut ti pagilian. Kas koma iti inkarina a paksiatenna ti kriminalidad iti uneg ti innem a bulan laeng. Insingasingna pay a mangbangon ti gobiernona iti ad-adu a puneraria, saan ketdi a pagbaludan, tapno adda mangidulin a naurnos kadagiti mapapatay a drug pusher iti panagturayna.

No magasangan dagiti dadduma iti ibagbagana, awan bibiangna ta para laeng met iti lapayag dagiti agbotos kenkuana dagitoy. Ngem no napasneken ti patangan, ikambionanto met laeng nga angaw dagidiay wenno normal laeng a kasta ti panagsao dagiti lallaki a natured a kas kenkuana.

Naawagan daytoy iti “The Punisher” ken “Duterte Harry,” ken madildillaw gapu iti panangipalubosna nga agari dagiti vigilante iti lugarna a nangpapatay iti ginasut a kriminal. Ngem ibagianna ketdi ti karkarna a klase dagiti politiko nga aramidenna ti ania man nga agtaud iti dilana. Ngem gapu met laeng iti karkarna nga estilo ti lideratona a kas ama ti dakkel a siudad, napagbalinna ti Davao a kas maysa kadagiti kababaknangan a siudad iti pagilian ken naibilang pay daytoy a 5th Safest City iti lubong.

Napabutngan dagiti kalaban ni Duterte iti panangibagana a waswasenna ti Kongreso ken mangipatakder iti maysa a rebolusionario a gobierno. Idi mapikarna ti rikna ti Estados Unidos ken Australia gapu iti angawna iti panagrames, kinunana ketdi a di rumbeng a bumibiang dagitoy iti pagiliantayo. Ngem kas met laeng kadagiti dadduma nga imbagbagana, saan a nalawag no agang-angaw wenno napasnek ketdi kadagiti imbalikasna.

Ngem nakappapati man wenno saan, angaw man wenno serioso, makadanon latta ti ania man nga ipug-awna kadagiti parupa dagiti diario, paulo dagiti damdamag iti telebision ken pagpiestaan a pagpapatangan iti social media. A nakatulong ngarud unay iti panagkampaniana.

Kasla ngarud igaggagara ni Duterte ti narusanger a garaw ken ti panagsaona nga awan ti ilemlemmengna a rikna wenno kapanunotan tapno iti kasta maidekketna ti bagbagina kadagiti ordinario nga umili. Kasla reinkarnasion ni Erap Estrada iti sabali a pannakaiparangna. Ken uray ania ti rummuar iti ngiwatna, wenno uray pay dagiti pamadpadakesda kenkuana, suroten latta met dagiti suporterna. Ket isuda payen, wenno dagit diehard wenno hardcore kadagitoy, ti mangirason kenkuana.

Ken nalaing ketdi dagiti operator-na a buklen ti mano ribu dita a netizen (wenno troll) nga agaramid kadagiti meme a mangpalatak kenkuana ken mangidadanes kadagiti kalabanna, wenno agaramid kadagiti inuulbod wenno satiriko a blog wenno news report a pangsutil wenno pangdadael kadakuada a pagaayat latta met nga iwaras dagiti mangkankanunong kenkuana iti cyberspace. Ngem saan a nagpatingga ti panagdominar dagiti suporter ni Duterte iti social media, ta uray kadagiti campaign rally, kas iti naudi a miting de avance ti partidona iti Luneta dua nga aldaw sakbay ti eleksion, dupudop dagiti suporterna a nagpakita, a kaaduanna kadagitoy ti nagboluntario a tumulong iti kampaniana.

Pakadanagan met dagiti negosiante ti administrasion ni Duterte a patienda a bassit laeng ti ammona maipapan iti agtaltalinaed nga economic policy ti pagilian ket amangan no madadael dagiti narugianen a nangpasanikar iti ekonomia. Iti napalabas a lima a tawen ni Presidente Noynoy Aquino, mapan a 6.3% ti annual average ti growth rate ti pagilian ken naikkat payen ti birngastayo a “sick man of Asia.” Ngem iti panangabak ni Duterte, kasla agkidkiddaw dagiti ad-adu nga umili iti panagbalbaliw, ta kas masansan a reklamo ti kaaduan a Filipino, saan met kano a makadandanon dagitoy maipaspasindayag a panagdur-as ti ekonomia kadagiti babassit nga umili.

Ket no asino pay met ngarud ti mangibagbaga a mangituloy iti programa ni PNoy, a kas kada Mar Roxas ken Grace Poe, isuda met ti naarus.

Nakaawisan la unay dagiti botante a Filipino ti ikarkari ni Duterte a panagbalbaliw (pagbabago) ken disiplina. Awan man duma daytoy ti inkarkari met ni Ferdinand Marcos idi ideklarana ti Martial Law a disiplina ti kasapulan tapno dumur-as ti pagilian. Ni ngarud Duterte met ita ti kasla maudi a namnama dagiti umili a mangipagpagarupen nga awanen ti pagturturongan ti pagilian gapu ta agnanayon latta ti nakaro a rigat ken korupsion iti gobiero.

Ammo ni Duterte ti rason no apay nga awanen ti panagtalek dagiti umili iti agdama nga administrasion. Daytoy ti kinaginad dagiti agdama nga agtuturay a mangrisut kadagiti parikut ti pagilian, ta agasem, uray ti parikut ti MRT iti Kamanilaan, no apay a nagrigatda man laeng a marisut iti innem a tawen ti administrasion ni Aquino. Wenno ti kaawan maar-aramidan dagiti nabayagen nga agtuturay a makissayan man laeng ti kinakurapay wenno marisut ti kaawan latta a panagpapada ti oportunidad dagiti umili, kas koma iti kontraktualisasion iti panagtrabaho, iti laksid ti panangipasindayagda iti reporma iti ekonomia. Dagitoy a kinapudno ken ti nakaro a korupsion ken kriminalidad, nangruna dagiti kaso iti droga, ti nagustuan la unay kadagiti botante.

Iti pannakiraman ngarud ni Duterte iti eleksion, nagbalin ngarud daytoy a risiris iti nagbaetan dagiti kandidato a sumursurot iti agdama nga agus ken dagiti kandidato a sumiasi wenno mapan iti sabali a dana, wenno risiris pay dagiti botante a mayat nga agtultuloy ti klase a taray ti gobierno wenno dagiti botante a mayat a mangpadas ti narikut a dalan ti panagbalbaliw.

Napintas ngarud ti tayming ti inaramat dagiti suporterna nga islogan a “Change is coming.” Kasla adda daytan a panagbalbaliw nga ikarkarina a nabayagen nga ur-urayen ti tunggal Filipino.

Ngem awanen ti mabalin dagiti nangdildillaw iti impakita ken insasaona iti kampania, ta nangabaken ni Duterte (agur-uray laengen ti proklamasionna) ket awan ti maaramidantayo no di mangsiput no anianto met ti klase ti lideratona. No kabaelanna a riniendaan ti Siudad ti Davao, kabaelanna kadi met ti sibubukel a pagilian?

Baliwanna ti Sistema ti Gobierno

Pabor ni Duterte iti pederalismo. Uray idi saan pay a kandidato, sangkaibagana a kasapulan ti pederalismo tapno maipaayan iti naan-anay nga autonomia ken wayawaya dagiti rehion a mangiggem ken manggamulo iti bukodda a pondo ken masakbayan. Sangkadillawna ti bassit a tulong a maipapaay iti Mindanao manipud ti gobierno nga adda iti Manila, ken masansan a di mairamraman a makonsultar dagiti taga-Mindanao iti ania man a panagbaliw ti taray ti gobierno, kas koma iti panangpadisi iti maysa a Presidente babaen dagiti rally kadagiti kalsada iti Kamanilaan.

Naibagan ti spokesman wenno ti pannakangiwat ni Duterte nga intonaren a dagus ti sumaruno a Presidente ti pannakabalbaliw ti agtallo-dekadan a Konstitusiontayo, iti kasta maituloyen ti nabayagen a kayatna a panagbalin a pederal ti gobiernotayo (a kas iti sistema ti Estados Unidos) a saanen a parliamentario a kas iti agdama.

Ammo ti kampo ni Duterte a napaut ken narikut ti mangisayangkat uray iti constitutional amendment a kas iti padas dagiti napalabasen nga administration, isu a no mabalin, kaykayatda ti pannakabukel ti baro a Konstitusion iti umuna a dua a tawen ti terminona, iti kasta maidatagto daytoy iti maysa a plebisito inton 2019.

Kriminalidad

Sangkaibaga ni Duterte a pugipogenna amin a mannibrong iti gobierno ken dagiti criminal iti ruar uray pay pakadillawanna gapu ta labsingenna ti human rights. No agbalinton a Presidente, kunana, ipakat ti gobiernona ti ania man nga inaramidna a nangdalus iti Siudad ti Davao kadagiti narugit nga elemento. Rumbeng nga agbuteng ngarud itan dagiti hold-aper, drug pusher ken dagiti awan maaramidna a nasayaat. Lumukmegto kano dagiti ikan iti Manila Bay ta idiayto kano ti pangitapuakanna dagiti patayenna a kriminal. Kasta met nga awanton ti agtatakaw iti gobierno, ta kas naipakitanan iti Davao, dina impalubos ti narugit nga aramid agingga nga isu ti adda iti rienda ti turay.

Saanen a pagsiddaawan no ti kinamalalakina ti maysa kadagiti kangrunaan a ramen ti kampaniana, ta nabayagen a naam-ammo daytoy a nabileg dagiti addangna a mangpaulimek kadagiti kriminal. Maipalagip a nagbalin pay daytoy nga anti-crime consultant iti administration ni Presidente Gloria Macapagal-Arroyo. Kangrunaan nga akemna ti mangidaulo iti anti-terror task force a mangipasingked iti pannakapagtalinaed ti kappia ken seguridad iti pagilian.

Apaman ngarud a makapagsapata a Presidente, daytoy a karina a mangpaksiat ti kriminalidad iti ababa laeng a panawen ti bantayan dagiti umili. Nagmayat man a kitaen no kasano a paksiatenna a mamimpinsan ti kriminalidad iti laksid ti kaadda dagiti linteg a mangsalsaluad uray iti karbengan dagiti maidarum a managdakdakes.

Ngem mabalin a sursurokanna laeng ti ibagbagana. Ta segun iti maysa nga artikulo iti Time magazine idi isu pay laeng ti mayor, saan met a pudno a pinatayna amin a karaman iti ilegal a droga iti lugarna. Ginuyugoyna ti dadduma kadagitoy a sumuko iti linteg kasukat ti kuarta nga aramatenda a mapan iti rehabilitasion ken puonanda a para iti livelihood. Regular met nga agpatpatrolia iti rabii, a nakalugan iti dakkel a motorsiklona, saan a tapno manganup laeng kadagiti kriminal iti kasipngetan no di ket tapno siguraduenna laeng nga agtalinaed ti linak ken talna iti siudad ken agtiliw kadagiti polis a matmaturog kadagiti duty-da. Nauyong kadagiti maduktalanna a nakainum a polis ngem kadagiti agar-aramid iti rumbeng, ipaayanna pay iti groceries tapno maliklikanda kano iti agkotong iti kalsada.

Ket inton Presidente isuna, ibilinna kano kadagiti soldado ken polis nga anupenda ti asino man nga aglaklako iti droga ket dida pakawanen dagiti dina kayat ti sumuko. Ket isu kano a mismo ti mangibilin a patayenda dagiti nasukir wenno dina kayat ti agpatiliw. Ngem segun iti agdama a liderato ti PNP, adda la ketdi madadaan a nasiken nga action plan ni Duterte kontra iti kriminalidad, a saan ket a puro sao laeng.

Foreign Policy

Kontrobersial met ti pagtaktakderanna iti isyu iti pagiinnagawan a teritorio iti West Philippine Sea. No dagiti karibalna iti puesto ket naannad unay ti panangsungbatda kadagiti saludsod no ania ti aramidenda mainaig iti isyu inton isuda ti ag-Presidente, napartak ketdi ti sungbat ni Duterte idi mapagsaludsodan no ania ti aramidenna. Mapanto kano ag-jet ski a mapan kadagiti isla tapno ipatakderna ti wagayway ti Filipinas.

Ngem iti maysa met laeng nga interbiu, kuna ni Duterte a kayatna a maisayangkat ti multilateral talks tapno marisut ti isyu iti West Philippine Sea. Kayatna a rumaman iti patangan dagiti padatayo a pagilian a makiin-innagaw kadagiti teritorio, karamanen ti Japan ken Estados Unidos. Ken no mabalin, kunana, sumrek iti maysa a joint venture ti Tsina ken Filipinas, wenno agbalin a partner dagiti Tsino iti panagaramat dagiti offshore oil ken gas reserves a maibangkag kadagiti isla, no la ketdi raemen ti Tsina ti 200 a milia nga Exclusive Economic Zone ti Filipinas.

Ngem iti biang ti Estados Unidos, mangnamnama a suroten met laeng ni Duterte ti narugianen a natured nga addang ti Administrasion ni Aquino a mangsarapa iti ambision ti Tsina a mangsakup iti sibubukel a baybay, kas koma ti panangyulina iti darum iti International Tribunal mainaig iti paglintegan iti pannakaaramat dagiti baybay.

Insurhensia ken Peace and Order

Madildillaw pay ni Duterte gapu iti pannakisimpatiana iti New People’s Army (NPA). Iti naminsan, imparangna pay iti media ti pannakipatangna ken ni Joma Sison a pundador ti Partido Komunista ti pagilian a madama a naka-exile iti Netherlands. Siiinanama ni Sison a babaen ti gobierno ni Duterte, marugian manen ti patangan iti kappia ken ceasefire iti nagbaetan ti gobierno ken dagiti rebelde.

Ngem segun met laeng ken ni Duterte, kasimronna dagiti kinadangkok a parnuayen dagiti Komunista, ngem respetuenna ketdi ti ideolohia nga ilablaban dagiti rebelde, aglalo iti kapanunotan maipapan iti politika ken gobierno. Adda pay damag idi 2004 a ni Duterte ti nagbayad ti hospital bill ti maysa a kameng ti NPA a nasugatan iti engkuentro iti Compostela Valley, ngem inaramid kano laeng ti mayor daytoy gapu iti asina iti tao.

Ken ipangpangrunanto met ni Duterte ti pannakipatangna kadagiti rebelde a Muslim wenno kadagiti religious extremist iti Mindanao. Kas maysa a taga-Mindanao, ammona kano ti rikna ken kasasaad dagiti apektado iti manon a dekada a riribuk iti Mindanao. Ngem iti laksid daytoy dina itulok nga agari ti terorista iti rehion, isu a no mabalin bantayanna kano a nasayaat ti pannakaipagna iti dialogo iti nagbaetan dagiti agkakaribal a grupo.

Linawlawagan met ti pannakangiwat ni Duterte nga uray no adu ti gagayyemna kadagiti rebelde a grupo, dina kano met kayat a sawen a kanunonganna metten ti ania man a garawda a mangpaksiat ti sentro ti gobiernotayo.

Kalidad ti Pudpudno a Lider

Balonen ni Duterte iti Malakanyang dagiti mararaem a gapuananna iti Siudad ti Davao, ken ti estilo ti gaget ken kinaanepna a mangrisut ti parikut ti lugarna.

Iti panagturay ni Duterte iti Davao, napagbalinna ti siudad a dati a pagrarairaan ti kinadakes a kas maysa a nadur-as a sentro ti panagnegosio ken addaan iti nabileg nga emergency hotline, kaunaan iti pagilian, tapno nalaka ti panagresponde iti ania man a panagkasapulan dagiti umili.  Agtultuloy a nadur-as ti export-import nga industria ti siudad ken dakkel latta ti bilang dagiti turista nga umay mangbisita ken agpasiar iti lugar.

Nabigbig ti Davao a kas Outstanding Local Government Highly Urbanized iti namitlo a daras. No iti serbisio publiko, agtultuloy ti panangisayangkat ti lokal a gobierno kadagiti proyekto a makatulong iti pannakasaluad ti salun-at ken karadkad dagiti ubbing ken dagiti maipapaigid a sektor ti komunidad.

Nagtakem ni Duterte a diputado ti umuna a distrito iti siudad idi dekada 90, ngem dina naanusan ti trabaho iti Kongreso, ta segun kenkuana, kaykayatna ti aggaraw ken agtrabaho iti ehekutibo isu a nagsubli met laeng a mayor.

Ken pagsayaatanna, awan ti nadamdamag a nakairamananna a kaso iti korupsion iti panagtakemna. Ta isu a mismo, kunana, kasuronna dagiti mannibrong ken agtatakaw iti pondo ti gobierno.

ITI maysa kadagiti kaunaan nga interbiuna kalpasan ti eleksion, inkari met ni Duterte a baliwanna ti ugalina, wenno ti ania man nga impakitana a nakadildillawanna, inton isun ti adda iti Malakanyang. Impakatna laeng dagiti nakitan ti publiko nga ugalina ta kasapulan dagitoy iti kampania. Ngem sabali met kanon a patangan inton isun ti mangrienda iti turay. Iti kaano man dina kano dadaelen ti posisionna gapu laeng ti immun-unan a naipakitan a kinarasaw.

Indiayana met ketdin ti pannakigayyemna latta kadagiti nakalabanna iti politika. Nasayaat unay a pagrubuatanna daytoy. Ta ababa laeng ti panaggagayyem iti politika, ken kasapulanna ti adu a kakaduana tapno nasayaat latta met ti rugi ti terminona.

Ken kangrunaanna, sayaatenna ti agpili dagiti agbalin a kameng ti gabinete, tapno makapapuesto met dagiti rumbeng nga adda ammo ken kabaelanna iti posision, a saan a gapu ta gayyem, kaeskuelaan, ken shooting buddy, a nangdildillawanda ken ni Presidente Noynoy, isun ti ipasungalngalna kadagiti sensitibo a posision.

Maysa laeng koma nga angaw ti imbagana a waswasenna ti Kongreso, ti mangpatay kadagiti kriminal nga awan ti due process ta sabalin a patangan no agtinnag dagiti addangna iti diktadoria wenno iti Martial Law. 

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 23, 2016.)