KAANO NGA AGBALIN A LEGAL TI MARIHUANA?

MAKAAGAS ti marihuana (Cannabis sativa wenno Indian hemp), kas napaneknekanen dagiti appotayo a lallakay ken babbaket (ta us-usarenda idi a kas agas ti sakit iti tian) ken kas napaneknekanen ti adun a panagadal iti medisina. Adda ramen daytoy a mangpalag-an iti rikna dagiti adda an-anayenna. Kas koma iti panangtengngel iti pannakaulaw ti pasiente nga adda kanserna kalpasan ti chemotherapy, wenno pangpaganas a mangan kadagiti bumabbaban iti salun-atda gapu iti nakaro a sakit a kas iti AIDS.

Segun iti naudi a panagadal ti American Journal of Medicine, naduktalan pay dagiti doktor a nakatulong kadagiti pasiente ti panagar-aramatda iti marihuana iti sakitda a daibetes ken nakaro a panaglukmeg (obesity).

Adda ngarud dagiti pagilian a kas iti Austria, Finland, Germany, Israel, Italy, Netherlands, Spain ken sumagmamano nga estado iti Estados Unidos a mangipalpalubos iti pannakaaramat ti marihuana iti laeng medikal a rason, saan ket a paglinglingayan a susopen a kas sigarilio.

Nupay matengtengel ti pannakaaramat ti marihuana iti dadduma pay a lugar, adda latta met mangipalubos iti pannakasusop daytoy no la ketdi iti bukod laeng bagi, ken saan nga iti para publiko a lugar.

Itay laeng napan a bulan, pinalubosanen ti gobierno ti Uruguay ti panagmula, panagilako ken panagsusop iti marihuana babaen ti regulasion met laeng nga ipakat ti gobierno. Ket iti panaglukat itoy a tawen, inrugin nga impakat ti Colorado iti Estados Unidos ti linteg a mangibilbilin iti pannakaipalubos iti panagusar iti marihuana a kas paglinglingayan a susopen dagiti lumugar iti estado nga addaan iti naan-anay nga edad. Manamnama a sumaruno iti kapadana a naluklukay a regulasion iti marihuana kadagiti dadduma pay nga estado a kas iti Washington; idinto a linukayan metten ti New York ken California ti regulasion iti pannakaaramat ti marihuana iti medikal a rason.

Itultuloy latta met dagiti sientista ti agsukisok para iti dadduma pay a maagasan a sakit ti marihuana ken dagiti ramen daytoy. 

Kasla dayta metten ti pagturongan ti taray ti lubong mainaig iti pannakaaramat ti ibilbilangtayo a dakes a ruot ditoy Filipinas.

Saan Laeng a Makaagas, Makatulong pay iti Ekonomia?

Ken malaksid iti parabur iti medisina, makatulong pay kano iti ekonomia dagiti pagilian ti pannakaipalubos ti pannakaaramat wenno pannakailako ti marihuana, babaen dagiti buis a parnuayen dagiti transaksion mainaig iti daytoy. Mayarig man daytoy iti buis manipud iti sigarilio ken alkohol a naiget met ti regulasion ti gobierno iti pannakailakoda iti publiko ngem pagtataudan ketdi ti dakkel a pondo ti gobierno. Daytoy ti sumar ti Uruguay malaksid iti panggep pay daytoy a yadayo kadagiti sindikato iti droga ti panangilako iti marihuana.

Iti biang ti Colorado ken Washington, dumakkel la ketdi ti malakuan ti marihuana iti 64 a porsiento kadagiti lugarda gapu iti pananangipalubosen daytoy a maaramat iti recreational, a saan laengen nga iti medikal, a rason. Tuladenda ti Netherlands a dakkel a pangaw-awisda kadagiti turista a mapan iti pagilianda gapu ta libren ti panagusar ken panagilako iti marihuana kadagiti coffee shops sipud pay idi dekada 70.

Sabali pay ti mainutan dagiti maseknan a gobierno iti magastosda a mangtiliw, mangidarum, ken mangipupok kadagiti agus-usar iti marihuana no kasta a mapalukayanen no di man maipalubosen ti panagaramat ken panagilako iti marihuana iti publiko.

Ngem iti laksid dagitoy a mabalin a parabur ti marihuana, agtaltalinaed latta met ti kinapudno nga adda dakes nga epekto daytoy a mula kadagiti agar-arat, a nakarkaro pay ngem ti parnuayen ti alkohol wenno sigarilio. Segun iti US National Institute on Drug Abuse, mabalin a pukawen ti marihuana ti memoria, makaapekto iti panagadal ken garaw ti agus-usar. Kangrunaanna, makailuod daytoy uray iti apagbiit laeng panagaramat.

Segun iti maysa a report ti United Nations, maap-apit ti marihuana iti arigna amin a suli ti lubong, isu a makuna a daytoy ti kalalakaan a maiwarwaras kadagiti kayatna iti agdroga. 

Industria a Panguartaan Dagiti Mannalon

Iti Filipinas adda metten dagiti agkikiddaw a lukayan koma metten ti gobiernotayo ti panagaramat iti marihuana, nangnangruna iti medikal a rason. Idi 2010, indaluan ti grupo a Philippine Moms for Medical Marijuana ti panangdawat iti gobierno nga adalen koma daytoy ti mabalinna nga aramiden tapno mapalubosan metten ti marihuana a maaramat iti medisina, ta makatulong kano pay daytoy kadagiti pasiente nga addaan iti autismo ken epilepsy.

Kinapudnona, pinanggep metten ti sumagmamano a lehislador a mangaramid iti gakat para iti legal a panagaramat iti marihuana. Idi 2012, impeksa ni Dip. Ronald Cosalan ti Benguet ti panggepna a pagbalinen a legal iti pannakaaramat iti marihuana ta mabalin met a panguartaan daytoy dagiti kalugaranna. Iti ngamin probinsiana ti maysa kadagiti lugar iti kabambantayan ti Amianan a Luzon pakasarsarakan kadagiti plantasion ti marihuana a sawen dagiti dadduma nga ar-aramatenda met a kas agas a mula.

Immun-una ditoy ti panggep met ni dati a Dip. Solomon Chungalao ti Ifugao a pagbalinen a legal ti marihuana, no la ketdi iti medikal a rason. Kasta met ti impeksa ni Senador JV Ejercito  idi panawen ti kampania mainaig iti legalisasion ti marihuana no makatulong daytoy iti salun-at, banag a nanguyawan idi kenkuana dagiti botante. Ngem agingga pay laeng a panggep dagitoy ta awan pay ti naidatag nga ania man a gakat maipanggep iti legalisasion ti marihuana.

Awan met ti panangipeksa ti Malakanyang no pabor wenno saan iti legalisasion ti marihuana. Segun ken ni deputy presidential spokesperson Abigail Valte, agtaltalinaed a maiparit a droga ti marihuana, kas sagudayen ti Dangerous Drugs Act of 2002 (Akta Republika 9165), malaksid no agaramid manen ti Kongreso ti linteg a mangwaswas wenno mangamendar iti daytoy.

Awan ti Panggep ti Kongreso a Mangbaliw iti Linteg

Segun iti linteg, mabalin a madusa iti agingga iti bitay ti asino man nga agikut, agmula ken agilako iti marihuana, depende iti kadagsenna. Ngem gapu iti pannakaisardeng pay laeng ti dusa a bitay, mabalud ti asino man a maduktalan a nagbasol iti tungpal biag ken agingga iti P10-milion a multa. Uray lima laeng a gramo ti bulong a matiliwan iti ikutmo, mabalinen a pakaibaludan daytoy iti agingga iti 20 a tawen ken P400,000 a multa.

Ngem no ni Speaker Feliciano Belmonte Jr. ti mapaturay, di rumbeng a kanunongan ti ania man a singasing a mangipalubos iti marihuana iti pagilian a kas legal a droga. Di kano rumbeng nga agbalin a legal ti banag a mangdadael iti salun-at, partikular iti panunot ti agus-usar.

Segun met kadagiti dadduma a lehislador, awan aniamanna ti maitulong a medikal daytoy a mula no ad-adu met ti parnuayenna a dakes nga epekto. Nangruna unay a yalikakada dagiti agtutubo iti panagusar iti ruot, ta no agbalin a nawayanton dagitoy nga agaramat, ad-addanton nga agabusoda ken mabalin a pangrugianda metten nga agaramat iti nadeldelikado pay a klase ti illegal a droga a kas iti shabu.

Maysa ti droga ti kangrunaan a parikut ti gimongtayo gapu ta kaaduanna a mapaspasamak a krimen ti gapuanan dagiti addict wenno dagiti agus-usar iti droga, ket adu dagitoy dagiti agtutubo.

Ken uray pay umad-adun ti pagilian a mangipalubos iti legal a panagusar iti marihuana, ituloy latta ti panggep ti Dangerous Drugs Board a mangkontra iti ania man a singasing a mamagbalin a legal ti marihuana. Ayonanda unay ti pagtaktakderan ni Pope Francis nga impeksana met kadagiti pagilian iti Latin America a kontra daytoy iti legalisasion iti marihuana.

“Retroactivity” ti Linteg, Pabor Kadagiti Nakabalud

Dakkel a parikut ti legalisasion ti marihuana iti pagilian iti agdama a sistema ti hustisia. No bilang ngamin ta addan maaramid a linteg a mangibagbaga a saanen a pakabasolan ti panagikut, panagilako ken panagmula iti daytoy, mabalin metten a mawaswas dagiti kaso dagiti nakabalud iti agdama gapu iti marihuana. Uray sursuroten ti paglintegantayo ti prinsipio ti “prospectivity” wenno ti panangipakat laeng ti pannusa ti baro a linteg kadagiti pagbasolan nga aramid a napasamak kalpasan ti aplikasion ti linteg, ipakat latta met ti korte ti naisangsangayan (exception) nga aplikasion ti linteg wenno ti panangisanud ti bileg daytoy (retroactivity) no mangpabor daytoy kadagiti nakabasol, no la ketdi no awan ti labsingenda a sabali pay a pagalagadan. Ken maipakat laeng ti retroaction no ti mawaswas ket ti agdama a linteg, a kas ti mabalin a mapasamak no waswasen ti Kongreso ti RA 9165.

Gapu ngarud iti retroactive effect ti lintegtayo, adunto la ketdi dagiti nakabalud a palubosan ti linteg nga agsubli iti dati a biagda iti gimong.

Iti daytoy a banag, saan a kapada ti linteg iti Filipinas iti linetg ti Estados Unidos isu a saan unay a parikut dagiti Amerikano no agbalin a legal ti dati nga iparparit ti linteg. Ti laeng ngamin Estados Unidos, segun ken ni Amanda Solter ti University of San Francisco School of Law, ti kakaisuna a pagilian a saan nga agipakpakat iti “retroactive ameliorative relief” wenno ti panangisanud ti aplikasion ti linteg a mangpalag-an iti kasasaad dagiti nasentensiaanen a nakabalud. Kayatna a sawen, uray nawaswasen ti linteg a linabsing ti maysa a tao a rason ti nakaibaludanna, agtalinaedto latta a sibabalud daytoy iti nairanta a panawen.

AGINGGA ngarud nga awan ti panggep ti gobiernotayo a tuladen dagiti pagilian a namagbalinen a legal ti marihuana iti agduduma a rason, saan pay laeng a mangnamnama dagiti agus-usar wenno adda panggepna nga agusar a maipaay kadakuada iti kasapulanda a wayawaya. Illegal latta wenno maiparit a klase ti droga ti mula a marihuana ken dagiti produktona, isu nga iti ania man a panaglabsing ti linteg, maipakat latta ti mayannatup a pannusa.

Uray ibagbagada a makaagas daytoy. Narigaten.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 20, 2013.)

DIDA PAY AGAP-APIT, ADDAN SIGSIGLOTANNA

Ti AriPinoy food processing facility iti Nanguneg, Narvacan, Ilocos sur

NAREGTA latta ti mapaspastrek dagiti agmulmula iti tabako uray pay adayo pay laeng a mangrugi nga aggatud wenno agapitda kadagiti mulada a tabako. Naipaayan ngamin dagiti agmulmula iti tabako iti gundaway nga agtaraken iti baboy tapno adda nayon a pamastrekanda malaksid iti mulada a tabako.

Paset daytoy ti programa ti National Tobacco Administration (NTA) nga Integrated Farming and Other Income Generating Activities Project (IFOIGAP) nga agpanggep a mangipaay iti programa a tumulong kadagiti manalon nga agbirok iti sabali a pagsapulan malaksid iti panagmulada iti tabako. Maysa a paset ditoy ti panagtaraken iti baboy.

Maysa kadagiti mannalon ti tabako ni Rodrigo Cabotage ti Cadacad, Narvacan, Ilocos Sur a naipaayan iti gundaway nga agtaraken met iti baboy. Ket idi Nobiembre, nailakona ti lima a napalukmegna a baboy iti P58,842.50 nga agdagsen iti 108.7 kilos ti tunggal baboy. No maikissay ditoy ti P38,430.50 a puonan nga impautang ti NTA kenkuana, mapan ngarud a P20,412, wenno P4,082.4 iti maysa, ti napastrekna iti tallo laeng a bulan a panagtarakenna.

Makapaspastrek pay ni Cabotage iti mapan a P40,000 iti kagudua ektaria a talonna iti tabako. Segun kenkuana, mangipaay ti nayon a pagganansiaanna ti kaadda ti hog fattening a proyekto ti ahensia uray pay iti labes ti panagmumula iti tabako.

Itay laeng Oktubre a naluktan ti P165-milion a food processing facility ti ahensia a masarakan iti Nanguneg, Narvacan, Ilocos Sur. Ngem nangrugi ti pannakaibunong dagiti burias idi Hunio itay napan a tawen. Manamnama a mailako inton Pebrero dagiti kaudian a naiwaras para iti umuna a batch.

Gatangen ti ahensia dagiti napalukmeg a baboy segun iti agdama a presio iti merkado. Maproseso daytoy iti pasilidad iti Nanguneg ket mailako dagiti processed meat a kas iti tocino, tapa, barbecue, bagnet, longganisa ken hamon kadagiti kangrunaan a trading outlet, food terminal, dagiti opisina ti gobierno ken dadakkel a pagtagilakuan.

Iti kadagupanna, 35 a cluster dagiti mannalon ti naparaburan iti programa, kaaduan ditoy ti aggapu iti Narvacan. Napili ti ili a kas pangrugian ti proyekto, gapu iti kaasidegna iti pasilidad ti NTA AgriPinoy. Nupay kasta, adda metten naipaayan nga agtaraken iti burias iti Siudad ti Candon, ken kadagiti ili ti Santiago, Burgos ken Sta. Maria, iti Ilocos Sur ken dagiti ili ti Pidigan ken San Quintin iti Abra.

Para iti umuna cycle dagiti umuna a grupo dagiti benepisario, nakalakon iti kaaduanna a mannalon iti agdagup iti 1,894 a baboy nga aggatad iti P17.4-milion. Ibagian pay laeng daytoy iti mapan a 43% kadagiti 4,370 a burias a naiwaras kadagiti 386 a mannalon a nagtaraken iti umuna a cycle. Katukad ti 110 nga aldaw wenno nasurok laeng a tallo a bulan ti maysa a cycle.

Impaganetget ti ahensia ti kinaestrikto ti pagalagadan ti gobierno a dagiti laeng lehitimo nga agmulmula iti tabako ken pamiliada ti pakaiwarasan dagiti mataraken a burias.

Segun ken ni Minerva Mizal, operations manager ti NTA AgriPinoy, mapan a P9,423 ti mabalin a magastos iti panagpalukmeg ti kada baboy. No agdagsen ngarud daytoy iti kalalainganna a 110 a kilo ti tunggal baboy, mapan a P1,776.51 ti mabalin a mapastrek iti maysa a baboy. Gatangen ti ahensia dagiti baboy iti agdama a presio iti merkado kadagiti live hog (sibibiag).

Para iti maikadua a cycle, agiwaras laengen ti ahensia kadagiti burias nga agdagsen iti saan a nababba ngem 20 a kilo tapno nalaklaka a mataraken ken nadardaras a mailako.

Itay nabiit, naangay ti reorientation seminar para iti maikadua a cycle kadagiti benepisario a mannalon.

Segun ken ni NTA Administrator Edgardo Zaragoza, nakapastrek iti dakkel iti dadani amin a farmer recipient iti umuna a cycle. Naamiris ngarud dagiti mannalon ti kaadda ti dakkel a benepisioda iti hog fattening component ti AgriPinoy, isu a nagreggetda met laeng ita a rumaman iti maikadua a cycle.

Manipud nadutokan nga administrador ti NTA ni Zaragoza, a dati pay a mayor ti Narvacan, ipangpangrunana ti pannakaital-o ti pagimbagan dagiti agmulmula iti tabako, ket no mabalin, kas ikarkarina, ad-adu koma ti mapastrekda tapno naregta latta ti industria.

Iti pay nasao a seminar, pinadayawan ti ahensia dagiti tallo a farmer recipient, pakairamananen ni Cabotage, a nagatendar iti reorientation gapu iti kadakkel dagiti napastrekda iti umuna a batch.  Kadua ni Cabotage a dinayaw ti ahensia ti kabarangayanna iti Cacacad a ni Jessie Cabael. Nakaganansia ni Cabael iti P43,448.50 para iti 10 a burias a tinarakenna, wenno mapan a P4,344.85 iti maysa. Dakkel met ti napastrek ni Saturnino Saldua ti Barangay Banglayan a P59,285.50, wenno P2,964.28 iti maysa kadagiti tinarakenna a 20 a burias.

Innayon pay a kinuna ni Zaragoza a napateg met ti kalidad ti mailako a baboy. Nakikadua ngarud ti NTA kadagiti mataleken iti negosio a business partner, kas iti Universal Robina Corp. a mangipapaay kadagiti mannalon kadagit napintas ti kalidadna a burias, pagpakan ken medisina, karamanen ti serbisio dagiti teknisianda.

Kalpasan ti orientation seminar, rinugian ngarud manen dagiti timmabuno a mannalon a tinaming ti aplikasionda. Adu met ti immapal iti naganansia ni Cabotage, ket no mabalin kunada, nayonanda ti maibunong kadakuada a burias.

Segun ken ni Alex Borje, project manager ti NTA AgriPinoy, manamnama a marugianen a maiwaras dagiti burias iti daytoy a bulan para iti maikadua a cycle.  

Siinanama ti ahensia a kalpasan a makailako dagiti tartaraudi a nataraken iti umuna a batch, maikalkalawanton ti masakup a lugar dagiti benepisario a mannalon. Impanamnama ti ahensia kadagiti mannalon iti kaadda latta manggatang kadagiti ilakoda a baboy iti presio a kapkapnekanda.

Ta kas kuna ni Zaragoza idi maangay ti open forum kadagiti mannalon, rumbeng a mairanud dagiti mannalon iti proyekto, ket dayta ti importante. “Ta saan met a ti agganansia ti panggep ti gobierno no di ti mangkita nga amin a mannalon ket adda mapastrekna iti panagtalonna.”

Ni NTA Administrator Edgardo Zaragoza iti pannakipatangna kadagiti agmulmula iti tabako

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 6, 2014.)