NASAYSAYAAT IDI PANAWEN NI MARCOS?

DUA laeng a balikas ti pangiladawan iti maikadua a termino ni Marcos (kapautanen ti pakasaritaantayo): diktadoria ken Martial Law. Nupay kasta agbibingay ti kapanunotan dagiti managpaliiw iti kasasaad ti ekonomia ken politika ti pagilian no ania ti naitulong dagitoy iti pagilian. Ket no adda man tumaliaw iti likudanna itoy a panawen ket makitana ti positibo a rupa ti Martial Law, malaksid dagiti duduoganen a loyalista, isu dagitay makalaklak-amen iti rigat wenno panagabuso ti agdama a turay. Kunada:”Ay nasaysayaat met la idi panawen ni Marcos!”

Napintas ti intension ni Marcos, kunada man. Ngem ti kinasirib ti maysa a tao wenno ti kinatakneng ti maysa a lider ket saan a marukod iti katakneng wenno kinasayaat ti panggepna, no di ket iti pudno a magapuananna para iti pagimbagan ti sapasap.

TI “NEW SOCIETY” NI MARCOS

Inyalnag ni Marcos ti Martial Law idi Setiembre 21, 1972 (ti maika-23 ti pudno a deklarasion ni Marcos iti daytoy iti publiko babaen ti telebision), tapno, kas kunana, matengngel dagiti adu a grupo a mangriribuk ti gobierno wenno dagiti agpanggep a mangbingaybingay iti pagilian para iti bukodda nga interes.

Kadagidi ngamin a panawen, nangrugi ti radikalisasion wenno panagbalin a militante dagiti agad-adal kadagiti unibersidad, mangrugin ti ibibileg ti napabaro a Partido Komunista, ken ti panagadu ti puersa dagiti rebelde a Muslim a mayat a mangisina ti Mindanao iti republikatayo.

Malaksid dagitoy a naagapad a naarmasan a grupo, babbalawen pay ni Marcos dagiti mangbukbukel iti oligarkia wenno babaknang a kaamaan a kangrunaan a mangtengtengngel iti turay kadagiti lokal a gobierno ken iti taray ti negosio iti pagilian. Patien ni Marcos a no maparuten ti oligarkia a nagramut iti gimongtayo sipud pay idi panawen ti nagsaruno a kolonisasion dagiti Kastila ken Amerikano, mawayawayaan dagiti umili iti pannakaikuskuspil ken kinakurapayda. Ken nakitana a no adda man mangbangen iti panggepna a mangurnos iti nakiron a gimong, daytoy dagiti tradisional a politiko a kaaduanna ti aggapu met laeng kadagiti babaknang a kaamaan.

Pinabileg ngarud ni Marcos ti puersa militar. Winarana ti lehislatura ket nangaramid iti bukodna a klase ti gobierno, maysa a parliamentario iti salinong ti diktadoria. Nakatulong ti Konstitusion nga inturongna ti pannakaisuratna idi 1972 tapno mailanangna iti husto ti kapetna iti turay.

Ngem ti adatna, nagabuso dagiti opisial ti militaria, ken dagiti lokal a politiko kas makita iti adu a nairekord a pannakaidadanes ti karbengan dagiti umili a a gapuananda kadagidi a panawen, kas iti panagdukot dagiti kalaban ni Marcos iti politika, wenno pannakaiwalang, pannakaibalud ken pannakaparigat dagiti makakannigid nga estudiante wenno dagiti kameng dagiti militante a grupo. Ngem daydi met oligarkia a kayat ni Marcos a punasen iti gimongtayo, nagrusing manen babaen ti napabaro a bileg. Isuda dagiti nadedekket a gagayyem ken kakabagian ni Marcos a nangbukel iti maawagan iti “crony capitalism,” kas kada Eduardo Cojuangco Jr., Lucio Tan, Herminio Disino, Ricaro Silverio, Roberto Benedicto, ken dagiti pamilia Marcos ken Romuladez a nangtengngel kadagiti dadakkel a korporasion, adu a banko, publikasion ken kompania ti radio ken telebision.

Daydi itantandudo ni Marcos a New Society (Baro a Gimong) a kas sentro ti programana ti gobiernona awan met ti naipaayna a nasiken wenno nalawag a panagdur-as ti pagilian, ta iti laksid ti panangwaswas ni Marcos ti Martial Law idi 1981, kaskasdi a nailumlom ti ekonomiatayo. Sakbay a napatakias ti pamilia Marcos iti Malakanyang idi 1986, nagbalinen ti Filipinas a kas pagbasuraanen iti karigat ti kasasaadna.

MANIPUD KEN NI CORY AGINGGA KEN NI GLORIA

Ngem kitaentayo met dagiti panggep wenno intension dagiti uppat a nagbalin a presidente kalpasan ni Marcos.

Kangrunaan a panggep ni Corazon Aquino ti panagkaykaysa wenno rekonsiliasion dagiti amin a sektor ti gimong. Uray pay kadagiti kadekket ni Marcos, inyawatna ti ima ti kappia kadakuada. Napasamak dagiti negosiasion iti kappia kadagiti rebelde a grupo kas ti Moro National Liberation Front iti Mindanao ken iti Cordillera People’s Liberation Army iti Amianan a Luzon, ken tii New People’s Army. Ngem napaay ti administrasion ni Aquino a nangisayangkat iti reporma iti gobierno tapno mayaon koma ti kaaduan kadagiti umili iti nakaro a kinakurapay. Naipakat nga agpayso ti baro a linteg para iti reporma ti daga ngem di met nagaraw ti bukod nga asienda ti pamilia Aquino wenno dagiti kaaduanna a politiko. Naisubli met dagiti kameng ti daan nga oligarkia a pinatakias ni Marcos, kas iti pamilia Lopez nga akinkukua iti dakkel a kompania ti radio ken telebision ken kangrunaan a mangtengtengngel iti Meralco. Saan met a napnek dagiti rebelde a grupo iti pannakareporma ti politika wenno kaskasdi a narugit ti panagkitada ti sistema ti gobierno ket intuloyda ngaru ti nakiranget iti gobiernotayo.

“Philippines 2000” met ti ipampannakkel ni Fidel Ramos a programa ti aministrasionna. Daytoy ti sentro ti ambisioso a balabalana iti panagdur-as ti ekonomia iti kasta, maawaganto a kas baro a “Tiger Economy iti Asia.” Ngem nagsadag ti kangrunaan a reporma nga insayangkatna kadagiti bilin wenno kayat ti IMF ken World Bank a trade liberalization, privatization ken deregulation a lalo ket ngarud a nangparigat kadagiti babassit a negosiante ken dagiti mannalon. Dagitoy pay a programa ti gobierno ti nangirubuat iti baro a rupa ti monopolia kadagiti negosio ken lalo a nangpabileg pay ti oligarkia.

Agpayso a timmalged ti seguridad ti pagilian, ken nangrugi ti modernisasion iti AFP, ngem katukad ditoy ti pannakaited ti adu a parabur kadagiti opisial iti militaria a naggapuan a sektor ni Ramos. Kasungani ngarud daytoy ti kayat idi a liklikan ni Aquino, ti nakaro a militarisasion ti burokrasia, babaen ti arigna panangdutok kadagiti amin nga agretiro a nangato nga opisial iti AFP kadagiti adu a position iti gobierno. Kadagiti naudi a tawen iti termino ni Ramos, dinalapus ti dakkel a krisis iti ekonomia ti Dumaya ket ad-addan a narigatan nga agbayad ti gobiernotayo kadagiti utangna iti ruar ti pagilian (kaaduanna a nausarna ti nautangna iti proyektona mainaig iti privatization) gapu iti panagngato ti interes dagiti utangtayo.

Awan met nagudilan ni Joseph Estrada idi sublatanna ti turay. Kawaw laeng dagiti impatayabna a balikas iti inaugorasionna idi 1998. Walang kamakamag-anak! Walang kaibi-kaibigan! impukkawna idi. Ngem ania ti napasamak? Dagiti kakabagian ken nadekket a kokomparina, wenno aatanudna iti casino ti nagganar kadagiti adu a kontrata ti gobierno, wenno nangtengngel ti turay iti politika ken negosio. Naduktalan amin dagitoy idi maisayangkat ti impeachment kontra ken ni Erap iti Kongreso a nagtungpal iti pannakapatakiasna iti puesto kas ken ni Marcos. Napintas la unay ti intension ti “Erap Para sa Mahirap” a programana idi, ngem awan met naitulongna kadagiti marigrigat no di man ketdi inusarna laeng dagitoy tapno magun-odna ti kangatuan a puesto ti pagilian. Kinissayanna pay ti pundo para iti pannakaipakat ti reporma iti daga. Ket gapu ta ipaspasawna ti bagina a kas loyalista ni Marcos, kasla awan kenkuana ti maysa kadagiti kangrunaan a panggep ti People Power, ti pannakaited ti hustisia kadagiti biktima ti Martial Law.

TI “STRONG REPUBLIC” NI GLORIA

No maipapan ken ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, nabataden kadatayo no ania dagiti panggepna, kangrunaan ditoy ti sangkadagullitna a Strong Republic, wenno ti panangpabilegna ti pagilian saan laeng nga iti nagan ti seguridad no di pay ket iti ekonomia. Agpayso a nagun-od ti Presidente ti puntiriana para iti ekonomia ta ngimmato ti pamastrekan ti gobierno iti napalabas a dua a tawen, immadu iti naibayadtayo iti utangtayo iti ruar ti pagilian (ngarud naksayan iti utangtayo), ken simmanikar ti panagnegosio. Ngem kimmaro met ti kaso ti kurapsion, kadakkelan ditoy ti ZTE-NBN deal itay napan a tawen ken ti fertilizer scam idi 2004. Immadu dagiti marigrigat ken biktima ti human rights violations. Nagtultuloy met ti militarisasion iti burokrasia (wenno immadu dagiti dati nga opisial iti militaria nga innalana nga agpaay iti gobierno), ken kaskasdi nga awan ti nagudilanna ti kappia iti Mindanao, no di man ketdi pinakarona pay daytoy babaen ti nagistayan pannakapirma ti maysa a memorandum of agreement (MOA) a mangyawat koma kadagiti rebele a Muslim ti sumagmamano a paset ti Mindanao tapno makaparnuay dagiti Muslim iti bukodda nga estado wenno pagilian. Ken kas ken ni Ramos a nagpanggep a mangbaliw ti Konstitusion tapno mayatiddog ti terminona, kayat met ita ti Presidente a baliwan ti Konstitusion gapu iti kaparehona met laeng a rason. Ngem kinapudnona, tultuladenda laeng ti inaramid ni Marcos a nangbaliw iti Kontstitusion iti 1935 baben ti bukodna a Konstitusion (1973) tapno agpaut iti puesto.

ANIA NGARUD ITA?

Wen, ania ngarud ti maanagtayo iti panagbaliwbaliw ti administrasion kalpasan ni Marcos? Malaksid ken ni Cory a simple laeng met ti intensionna a simrek iti politika (ti mangpapanaw ken ni Marcos iti puesto), dagiti tallo pay a nagbalin a presidente ket kaskasdi a kasla umang-anges ken aggargarawda iti espiritu ti Martial Law. Saanda met a narisut ti kayat a risuten ni Marcos: ti nabileg nga oligarkia, parikut iti urnos ken talna iti Mindanao, ti nakaro a kurapsion iti gobierno ken ti nasaknap a kinakurapay. Wenno kangrunaanna, dida met unay narisut ti parikut nga imbati ti diktadoria.

Dagitoy ti rason no apay a kalpasan ti Martial Law, saantayon a nagbalin a nadur-as a pagilian, wenno kasla maar-aringan latta dagiti lidertayo iti panangagum iti turay ken bileg, kas iti panggep ti maysa a diktadorial a gobierno, saan ket a ti agserbi koma a sipupudno iti pagilian.

Dagiti naparaburan idi panawen ti Martial Law, isuda met laeng ita ti dadaulo iti politika ken negosio iti pagilian. Idinto a dagiti nanglaban iti diktadoria, nagtalinaedda latta met a kas babassit a boses iti gimongtayo. Ket dagiti ngarud umili ita a nawayawayaan ken nakarian a nasaysayaatto ti biagda kalpasan ti rebolusion idiay EDSA, no mabalin, kayatdan a sublian ti panawen ni Marcos ta kas kunada, uray kaskasano, nasaysayaat ti biag kadagidi a panawen. Ditay mababalaw ida iti panagriknada, ta kasla naallilawda ta awan met nagbaliwan ti kasasaad ti panagbiag iti pagiliantayo. Saantayo ngarud a pagsiddaawan no apay nga iti surbey ti Pulse Asia idi Oktubre itay napan a tawen, ni Presidente Arroyo ti rimmuar a “most corrupt leader,” a sinaruno laeng ni Marcos.

LEKSION TI MARTIAL LAW

Ngem adda met ti nagkuna a ti Martial Law ti nangiruar saan laeng a ti madi nga ugali ti Filipino, no di pay ket ti naimbag a kinatao ti tunggal maysa kadatayo.

Babaen ti Martial Law, makitatayo ti kinaawan gaway dagiti umili no mangrugin nga agagum iti turay dagiti lidertayo (ngem narisut daytoy babaen dagiti probision ti agdama a Konstitusion kontra iti pannakaipakat manen ti Martial Law wenno diktadorial a gobierno).

Ken babaen ti Martial Law, naipakitatayo a kabaelantayo ti makiranget para iti wayawaya uray kasano ti kapaut ken ania a klase ti rigat a saparentayo.

Ken kangrunaanna unay, nariknatayo ti kinapateg ti wayawaya ken talinaay iti gimongtayo, ket naikaritayo a saantayon nga umannugot ti ania man nga addang dagiti agturay a mangrakrak manen iti daytoy.

Dagitoy ngarud koma a kinapudno ti pagsadagantayo nga umili tapno agridamtayo latta saan laeng iti asino man nga agpanggep a mangipakat iti landok nga ima, no di pay ket kadagiti agtuturay a mangikarkari iti napintas a biag ngem aggargarawda met a kasla addatayo pay laeng iti bileg ti Martial Law.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 22, 2008.)

KOMUSTA, KABSAT NGA OFW?

IDI Agosto, indauluan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo ti inagurasion ti Global Gateway Logistics City (GGLC) iti Clark, Pampanga a pinunduan ti pagilian a Kuwait. Panggep ti proyekto a mapadur-as ti negosio ken operasion iti airport ken ti mapagbalin a sentro iti serbisio ken logistics iti rehion. Maysa laeng daytoy kadagiti adun a proyekto, kas iti ospital ken kalsada iti Mindanao a pinunduan ti Kuwait. Segun iti Presidente, paset daytoy ti panangbigbig ti gobierno ti Kuwait iti agtultuloy a panangipapaay ti Filipinas kadagiti kasapulan a mangmangged ti nasao a pagilian.

Malaksid iti ikarkari ti GGLC a 70,000 a trabaho kadagiti kailiantayo ditoy, inwaragawag pay ti Presidente nga agkasapulan pay ti Kuwait ti agarup maysa a milion a Filipino nga agtrabaho sadiay.

Ngem dua nga aldaw sakbay ti pasken, naipumpon iti Makati ti bangkay ti maysa nga OFW (overseas Filipino worker) a “nagpakamatay” iti United Arab Emirates (UAE) idi Agosto 10. Timmapuak kano daytoy iti natayag a pasdek gapu iti nalaus a parikut wenno pannakabannog iti trabahona. Ngem segun kadagiti kabagian ni Evelyn Milo, adda kano marka ti panangbekkel iti tengngedna, iwa iti barukong ken gurongna, ken adda pay pagilasinan a narames daytoy.

Segun iti Migrante, militante a gunglo a mangilablaban kadagiti karbengan dagiti OFW, a ni Milo ti kaudian laeng kadagiti adun a kaso iti “panagpakamatay” dagiti OFW iti UAE. Ngem kas ken ni Milo, kaaduan kadagitoy ti mapagduduaan ti naisayangkat nga imbestigasion iti kasoda ta adda marka ti panagabuso kadagiti bangkayda a nayawid iti Filipinas. Babbabalawen ngarud ti Migrante ti kunada a panangliway dagiti opisial iti embahada ti Filipinas iti UAE ta naglaka lattan ti panangibagada a nagpakamatay ti kaaduanna a kaso uray pay awan ti naisayangkat a sipupudno nga imbestigasion. Kasla mapnek kano laengen unay dagiti opisial iti report nga idandanon kadakuada ti gobierno ti UAE.

TI AGPATAGABO PARA ITI GOBIERNO

Mamulagatantayo ngarud ditoy ti dua a ladawan mainaig iti langenlangen ti gobierno ken dagiti OFW. Adda ditoy ti gobiernotayo nga agganganar iti dakkel gapu iti maitultulong dagiti OFW iti ekonomiatayo. No awan ti dollar remittance dagiti OFW iti pagiliantayo iti tinawen, mabalin a naisadsaden ti agtungtunglab la ngaruden nga ekonomiatayo. Ken kas makita iti agdama a pannakaipagna ti ekonomiatayo, nagbalinen a kasla produkto nga iluluastayo iti sabali a pagilian dagiti OFW; iti kasta adda met magun-odtayo a konsesion wenno katukadna a parabur manipud kadagiti pagilian a pangipatulodantayo kadakuada. Wen, ta no adda babak dagiti pagilian nga agang-angkat kadagiti OFW, awan met maar-aramidan ti gobierno a mangirupir iti kalintegantayo.

Kinapudnona nabayagen ti kastoy a kasasaad dagiti OFW: ti agpatagabo iti sabali a puli tapno maisakad, no di man mailung-awda laeng iti rigat dagiti pamiliada a nabati iti Filipinas, idinto a siraragsak met ti gobierno kadagiti sumsumrek a doliar iti pagilian.

No mailista ti bilang dagiti OFW a biktima ti panagabuso, kas kadagiti narames, naibalud gapu iti panangsalaknibda iti dayaw ken karadkadda, timpuak kadagiti nangangato a pasek, ken dagiti di nasuelduan wenno napakan iti naan-anay ken naparparigat kadagiti pagobraanda, ken dagiti nagtinnag iti sindikato kas iti human trafficking ken prostitusion, magaburan ti listaan ti gobierno iti ibagbagada a nagapgapuananda kadagiti kailiantayo.

Iti panaglabas dagiti tawen, maulit-ulit laeng dagiti estoria ti adu a kaso ti panagabuso, idinto nga agtultuloy ti panagadu dagiti kailiantayo a rummuar iti pagilian, awan met pagbalbaliwan ti kasasaad ti ekonomiatayo.

KASAPULAN TI TULONG DAGITI POLITIKO

Nangpakaro pay iti kasasaad dagiti OFW dagiti iresponsable nga ahensia a nangrekrut kadakuada ken dagiti opisial ti gobierno a manggungundaway ti kaawan ti ammo ti kaaduanna a mayat a mangged iti ballasiw-taaw, babaen ti panagkukumplotda a mangbaliw iti kontrata iti trabaho, ti panagrekrut kadagiti propesional tapno agbalin laeng a katulongan, ken dadduma pay nga aramid a manglabsing iti linteg. Dakkel pay a parikut ti agraraira a “padrino system” kadagiti konsulada ken embahadatayo iti sabali a pagilian, kas makita iti panangurnosda laeng ti kaso kadagiti kakabagian wenno gagayyemda wenno dagiti naikalbit kadagiti am-ammoda nga opisial.

No maminsan, kasla makita laeng ti naiget a panaggaraw ti gobierno no addan iti wangawangan ti pagbitayan dagiti nakabasol a kailiantayo iti sabali a pagilian, wenno adda yawidda a bangkay dagiti biktima iti panagabuso (a kaaduanna nga ibagada a nagpakamatay). Ken imbes a ti gobierno laeng ti mangasikaso iti kasasaad dagiti nakakaasi a kailiantayo, agiinnuna dagiti politiko a mangyasideg iti bagbagida tapno matulongan dagitoy iti kasta maitandudo met dagiti gapuananda, aglalo kadagitoy a panawen nga umas-asidegen ti eleksion. Awan met ketdi ti dakesna no sipupudno dagitoy a personalidad a tumulong ngem ipakitana laeng ditoy ti kinakapuy ti gobierno a rumbeng mangtaming ti kasasaad dagiti OFW.

Masaludsod ngarud ita no naan-anay ti pannakataming dagiti OFW. Wenno mayataday kadi ti naindaklan a kontribusion dagiti masasao a Bago a Bannuar iti masagsagrapda a suporta manipud iti gobierno?

Gapu iti agsasaruno a kaso ti panagpakamatay dagiti OFW, insingasing ni Bise Presidente Noli de Castro, agtaktakem pay a presidential adviser on OFWs, ti panangbukel ti gobierno iti maysa a libre a programa para iti stress management sakbay a maipatulod dagiti domestic helper ken caregiver ti panggedanda a pagilian. Kayatna a mairaman daytoy iti agdama nga isaysayangkat ti Philippine Overseas Employment Administration (POEA) a Pre-Departure Orientation Seminar (PDOS). Umanamong ngarud ti Bise Presidente iti panggep ti Department of Foreign Affairs a psychological test kadagiti OFW sakbay a rummuarda iti pagilian. Panggep ngamin daytoy nga addang nga ammuen nga umuna no kasano ti kabileg ti rikna ken panunot dagiti OFW a mangawat kadagiti pannakabannog, pannakaturtorda iti trabaho, ken panaglidayna gapu iti nakaro nga iliw. Kadagiti di makapasa iti eksamen, saanen a mapalubosan a rummuar.

PSYCHOLOGICAL TEST MET KADAGITI OPISIAL?

Ngem kinontra a dagus daytoy ti Migrante, ta malaksid a maisayangkat laeng ti napilida a grupo dagiti OFW, nayon laeng daytoy iti bayadan wenno mangpapaut iti proseso iti panagaplikar dagiti mayat nga mangged iti ballasiw-taaw. Ken maysa, saan kano a mangipatalged ti pannakaipasa dagiti OFW iti psychological test a saanen a mapukaw ti limbong ti panunotda no addadan kadagiti abusado nga employerda ken awanen ti pangnamnamaanda a tulong manipud kadagiti opisial iti embahada.

Ken maysa, saan a talken ti Migrante dagiti opisial iti DFA a mapusganto a mangisayangkat iti nasao a psychological test. Ta kas iti napaliiwda, uray pay ti maipakpakat a PDOS ket tirtirisen laeng ti sumagmamano nga opisial wenno sindikato iti uneg ti ahensia babaen ti panangpekeda kadagiti kontrata iti trabaho ken panagbayad kano ti sumagmamano a rekruter kadagiti opisial tapno saanen nga aglasat iti PDOS dagiti aplikante. Malaksid pay nga uray nakapagsemiar dagitoy, agbalindanto met laeng nga ignorante kadagiti paglintegan, kultura ken tradison kadagiti destinasionda gapu iti kaawan met ti naan-anay a pannarabay dagiti opisial a madanonda kadagitoy a pagilian.

Saan laeng ngarud a sinsinan a reporma ti rumbeng nga isayangkat ti gobierno no kayatna met laeng nga ipakita ti kinapudnona iti pagsayaatan dagiti OFW. Umuna ditoy ti panangdalusna iti kurapsion iti ahensia a napusgan a mangtaming ti kasasaad dagiti OFW. Adu ti kaso dagiti nakakaasi nga OFW nga umas-asideg kadagiti opisial a Filipino ngem awan laeng ti nagtungpalan dagit kasoda gapu iti nakaro a panagliwayda no di man panangliput dagiti opisial iti pagrebbenganda kadagiti kailiantayo. Dagitoy ngarud koma nga opisial ti aglasat iti psychological test wenno agatendar iti maysa a seminar tapno maisuro ti rumbeng nga aramidenda no di man maikkatda laengen kadagiti puestoda.

NAPALO A PANAGDEPENDAR KADAGITI OFW

Saan laeng a ti Kuwait ti mangipapaay iti dakkel puonan kadagiti negosio, industria wenno impraestruktura a kasapulan ti pagiliantayo. Arigna amin a pagilian a pakasarakan Iti dakkel a bilang dagiti OFW ita, kas Iti Japon, South Korea, ken Canada, ket addaan met dagiti tulong pinansial, negosio ken pagpuonan nga ipapaayda iti pagiliantayo. Naikapet ngarud dagitoy a tulongda iti pannakaipalubos latta nga agtrabaho dagiti Filipino kadagitoy a pagilian. Kas resulta, guyugoyen latta met ti gobierno ti adu a Filipino a mangkemmeg Iti ania man a gundaway tapno makapagtrabaho iti sabali a pagilian. Daytoy met ti gapuna nga ikalkalikagumna a nalaing koma nga agsao iti Ingles dagiti estudiantetayo tapno nalaklaka a makaalada iti trabahoda iti ruar ti pagilian inton aggraduardan.

Ipakitana laeng ditoy a napalalon ti panagsadag ti gobierno iti doliar manipud kadagiti OFW, ket malipatannan nga urnosen dagiti kangrunaan pay a kasapulan tapno mapatibker ti ekonomiatayo, kas ti panangpatibker ti lokal a panagnegosio, seguridad, ken nasiken a programa tapno maibaba ti bilang dagiti nakurapay.

Ket no kaano a mapanunot ti gobierno dayta, panawen laengen ti makaibaga, a kas itay kunadan.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 15, 2008.)

PLAKA TI LUGAN PAY LAENG, NAPANGASEN?

NO adda makitam a nangina a lugan nga adda plakana nga “8,” ni Apo Diputado ti nakalugan iti dayta, kunam?

Mabalin, mabalin met a saan.

Wen, ta ti kada kameng ti Kamara, naparaburan iti karbengan nga agikut agingga iti tallo a protocol plate, ngem naikapet daytoy saan laeng iti bukodna a lugan a mapan iti Kongreso wenno sadino pay nga opisial a pasken, no di pay ket iti lugan nga us-usaren ti pamiliana wenno uray pay iti staffna.

Ken ti dakesna pay ditoy, saan laeng a ni Apo Diputado ti agik-ikut iti plaka nga “8.” Kitaem laengen ti napasamak iti maysa a panangbomba a napasamak iti ruangan ti maysa a paset ti pasdek ti Batasang Pambansa idi Nobiembre 13 itay napan a tawen a nakatayan ni Basilan Rep. Wahab Akbar. Idi makemmeg dagiti maatap a nagpabettak iti bomba iti paglemlemmenganda a subdibision iti Quezon City, naduktalan iti ikutda dagiti plaka nga 8. Segun kadagiti imbestigador, inusar dagiti suspek dagitoy a plaka tapno makastrekda iti Batasan Complex a saan a dildillawen dagiti guardia ida. Gapu itoy, nawayada a simrek iti paraangan ti Batasan a nangisayangkatand iti pammapatay.

Ket napamak laeng itay napan a bulan ti kaudian nga insidente ti ilegal a panagaramat iti plaka nga 8. Dinungpar ti maysa a Nissan X-Trail nga addaan iti plaka nga 8 ti dua a tao iti asideg ti maysa a mall iti Quezon City a nakatayan ti maysa a guardia. Naduktalanda a nairehistro ti lugan iti nagan ti maysa a pribado a tao a kabagian kano ti maysa a diputado iti Metro Manila.

Saanen a pagsiddaawan ti Land Transportation Office (LTO) nga adun dagiti lugan, kaaduanna dagiti SUV, kas iti Nissan X-Trail, a saan a nairehistro iti nagan ti maysa a diputado. Ket no pudno ti ibagbaga ni LTO chief Alberto Suansing, mailaklako kano dagitoy a plaka iti P200,000 iti asino la ditan a mayat a gumatang.

EXECUTIVE ORDER 400-A

Nalaka laeng a maawatan no apay. Kayat dagitoy a pribado nga indibidual ti agbiag a kas diputado, wenno asino pay a nangato nga opisial ti gobierno nga addaan iti karbengan nga agikut iti nababa ti numerona a plaka kas sagudayen ti Executive Order 400-A a pinirmaan ti Presidente idi 2005.

Babaen daytoy a bilin, naparaburan iti karbengan dagiti nangangato nga opisial ti gobierno nga agikut iti nababa ti numerona a plaka ti lugan, kas dagiti sumaganad: 1, ti Presidente; 2, ti Bise Presidente; 3, ti Presidente iti Senado; 4 ti Speaker iti Kamara; 5, Chief Justice; 6, kameng iti Gabinete; 7, Senador; 8, Kongresman; 9, Associate Justice iti Korte Suprema; 10, Solicitor General ken Ukom iti Court of Appeals; 11, Chairman ti Commission on Elections; 12, Cabinet undersecretary; 14, AFP Chief of Staff ken PNP Director General; ken 16, Ukom iti Regional Trial Court.

Ngem kas ti napaliiw ti LTO, kaaduanna dagiti adda plakana nga 8 ti nagramaramen iti pagilian, saan laeng a gapu iti kaadu dagiti diputado (nga iti agdama umabot iti 238) a legal nga agikut kadagitoy, no di pay ket kaaduanna ti nailako wenno naipadawat kadagiti gagayyemda, malaksid pay kadagiti sawenda a peke a plaka.

Ken uray pay sakbay ti napasamak nga aksidente iti Quezon City, adu met ti saan a mayat a maipaayan iti protocol plate dagiti nangato nga opisial ti gobierno ta iplastarna laeng ti kaadda ti bilegda tapno mapabutngan dagiti traffic officers a mangsita kadakuada iti kalsada no bilang ta adda labsingenda a pagalagadan iti trapiko, kas koma iti panangkamakamda iti nalabaga a silaw iti trapiko wenno isisiasida iti direksion ti trapiko. Ken gapu iti bileg ken impluwensiya ti akinkukua kadagitoy a lugan, mapabpabus-oyan dagitoy iti kalsada nga agaramid iti kaykayatda a kasla man kukuada ti kalsada. Iparangarangna laeng kano ditoy a mapabpaboranda ti sumagmamano a tattao.

Ken nangnagruna a naalas ti panangibaskag dagiti dadduma a konsehal, mayor, wenno bise mayor ken dadduma pay a lokal a lider ti takemda kadagiti plaka dagiti luganda. Umuna, awan ti pagbatbatayanna a pagalagadan iti LTO dagitoy a plaka no di laeng ti nalawag a panangiparammag wenno panangipangasda iti posisionda ken panangipariknada kadagiti traffic enforcers iti ikutda a bileg ken impluwensia iti gimong.

KAMARA VS. LTO

Segun ken ni Speaker Prospero Nograles awan met ti mangiparparit kadagiti traffic officers a mangtiliw kadagiti agmanmaneho kadagitoy a lugan no aglabsingda iti linteg. Ngem sabali ti pagalagadan ken ti pudno a mapaspasamak, ket ammo ti Speaker ken dagiti lokal nga opisial dayta a kinapudno iti gimongtayo.

Ngem idi rimmuar ti isyu ti aksidente a nakairamanan ti ilegal a panagikut iti plaka nga 8 ken ti panangibaga ti hepe ti LTO nga ibabawi ti ahensia dagiti nasao a plaka a naiwarasen kadagiti opisial tapno maliklikan ti dakes a pannakaaramat pay dagitoy, napalalo ti yiingar ni Nograles. Ta apay kano a ti laeng plakada a diputado ti ibabawi ti ahensia? Kinaritna pay ni Suansing a no ituloyna ti panggepna, irugi met ti Speaker ti mangisayangkat iti imbestigasion tapno mairuar ti kinabuyok ti ahensia kas iti maipadpadamag nga ilegal a raket iti panagilako iti espesial a plaka, panangdoktorda kadagiti resulta ti smoke emission test, ken ti ilegal a proseso iti panangala iti lisensia dagiti drayber ken ti pannakarehistro dagiti smuggled a lugan.

Ti adatna, kasla paspasingkedan laeng ti Speaker ti kayatda a panangaramat iti bilegda, wenno ti maparaburan iti amin a gundaway iti ania a karbengan dagiti opisial ti gobierno. Ania koma ti dakesna no maibabawi, uray iti apagbiit laeng dagitoy a plaka, tapno maisayangkat ti naan-anay nga imbestigasion a mangibulgar iti kinaasino dagiti ilegal nga agik-ikut kadagiti plaka?

Ket no pudno a kayat ni Nograles a dalusan ti ahensia ti LTO, idi koma pay laeng nga inaramidna daytoy. Gapu iti yiingarna, napaneknekan la ket ngarud manen ti kaadda ti ugali dagiti lidertayo nga agkutak ken sumippit no magaraw ti dakes nga umokda ket agulimekto metten dagitay nakasagid no dida met kayat a rummuar ti buyokda. Ania ngarud, mabati laeng dagiti umili nga agandur nga agapput iti makapadul-on a buyokda.

Segun ken ni Senador Aquilino Pimentel Jr., awan ti lehitimo a rason tapno maipaayan dagiti kameng ti Kongreso ken dadduma pay a nangangato nga opisial ti gobierno, ken uray pay dagiti adda iti babaenda, iti karbengan nga agikut kadagiti naisangsangayan a plaka ti lugan. Gapu ta agserserbida iti ili, isuda koma ngarud ti rumbeng a mangirugi a mangsurot iti pannakaipakat wenno panangsurot dagiti linteg iti trapiko para iti pagsayaatan ti sapasap. Ken nangruna unay a dida koma ipaspasaw dayta a takemda a dinawdawatda laeng kadagiti umili.

HOUSE BILL 2346

Addan naipila ni Senador Pimentel a singasing a linteg iti Senado (Senate Bill 1566) a mangiparparit iti pannakaited dagiti protocol plate kadagiti nangangato nga opisial ti gobierno. Iti biang iti Kamara, nangipila met ni Cagayan de Oro Rep. Rufus Rodriguez ti kapadana a linteg (House Bill 2346). Maysa ni Rodriguez kadagiti sumagmamano a diputado a saan nga agar-aramat iti plaka nga 8 kadagiti luganda, wenno saan a pabor a maipaayan iti protocol plate dagiti opisial ti gobierno.

Ngem iti HB 2346, dagiti laeng numero 1 aginga iti 5 ti mapalubosan a maaramat, ken di mairaman a maibabawi dagiti vanity plates wenno plaka nga addaan iti naidumduma a numero, kombinasion ti letra wenno balikas ken nagan a maipaay kadagiti mayat nga agbayad iti manipud P50,000 para kadagiti luganda, kas simbolo iti estadoda iti biag wenno panangibaskagda laeng iti bukodda a nagan wenno mensahe. Pamastrekan met ngamin daytoy ti LTO. Mapalpalubosan latta met dagiti dadduma a pribado a kompania, ahensia wenno asosasion nga agaramat ken agilako iti bukodda a commemorative plates para iti naisangsangayan nga okasion, kas paset met ti bukodda a pamastrekan ngem kakasdi nga aglasat daytoy iti regulasion ti LTO.

Pagsayaatanna, nagkalma met laeng ni Nograles. Iti naudi a damag, mayaten a maibabawi dagiti plaka nga 8 ngem rumbeng nga iramanda pay dagiti dadduma a protocol plate (malaksid iti 1 ken 2 para ti president ken bise presidente) ken uray pay dagiti vanity ken commemorative plates.

Segun iti maysa nga opisial, maysa ni Nograles kadagiti sumagmamano a diputado a mayat idi damo a maikkat ti nailanad a distrito iti kada plaka nga 8 a naikapet kadagiti luganda, iti kasta saan nga agballigi kano dagiti kalabanda iti politika a mangsurot iti papananda no bilang ta adda dakes a panggep dagitoy.

Ngem gapu iti agdama a mapaspasamak, uray nailanad ti distrito dagiti diputado kadagiti plakada, matikaw latta met dagiti mabalin nga agpanggep a mangtambang kadakuada. Ta ammoda ngata a ni Apo Diputado ti nakalugan ditoy, no di man ket maysa laeng kadagiti kakabagian wenno gagayyemna, wenno maysa laeng a napasaw a pribado nga umili a mayat a lumsot iti pananglabsingna iti linteg?

Ket no napasnek ti Speaker iti ibagbagana, rumbeng met koman nga ibilinna ti pannakatamingen a dagus ti linteg nga isingsingasing ni Rodriguez.

No ar-arigen, numero laeng dagitoy a protocol plates. Ngem naikapet man wenno saan dagitoy kadagiti lugan dagiti opisial ti gobierno, ipakitana laeng ti kinaparammag ti agus-usar kadagitoy a lugan, ken ti arigna panangiparparupada kadagiti ordinario nga umili nga isuda ti ari. Ala, ket pudno man ti kuna ni Senador Pimentel a dinawdawat laeng dagitoy nga opisial ti gobierno ti takemda kadagiti umili.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 8, 2008.)