ISPORT, KUNADA KE’ RIRIBUK ME’!

NAPAN ni Johnriel Casimero, maysa a Filipino a boksingero ken ti sibubukel a team-na, iti Buenos Aires, Argentina, tapno sukdalenna ti kampeonato para iti IBF light flyweight division. Nagballigi daytoy idi mapadisina ni Luis Lazarte a taga-Argentina babaen ti technical knockout iti maika-10 a rikus.

Nagganas koman a rambakan daytoy dagiti immarog a kailiantayo ngem gayam nagistayan nakaisagmakanda. Ta saanen a napateg kadagiti taga-Argentina ti resulta ti boksing, ta nagtignayda lattan a nangipeksa iti pannakadismayada iti laban. Nagtayab dagiti de-kupin a tugaw ken dagiti botelia ti mineral water, ket dinarup dagiti agbuybuya ti ring a nangkugtar, nangdanog ke nangpateltel kadagiti kameng ti team ni Casimero.

Adu ti naklaat idi maipabuya ti bideo iti YouTube, ken nakadismayaan la unay dagiti Filipino. Ta saan laeng a panangbastos daytoy ken ni Casimero no di pay iti sibubukel a pagiliantayo. Nagkuti metten ti Senado ken ti Department of Foreign Affairs tapno maibilin ti panagpalawag dagiti opisial ti International Boxing Federation ken ti embahada ti Argentina iti pagilian.

Ket no ti saan a panangayon iti resulta ti boksing ti rason tapno ag-riot dagiti agbuybuya, napasamak koma metten daytoy kadagiti Filipino a nadismaya iti resulta ti boksing a nakairaman dagiti kadaraantayo, saan a gapu iti pannakaabak iti puntos no di ket iti nabatad a panagsaur dagiti nakalabanda wenno dagiti judge a nangipaay iti iskor.

Pagsayaatanna, saan nga ugali ti Filipino ti ag-riot gapu laeng iti pannakadismaya. Nalaka laeng a maaramid dagiti Filipino ti agreklamo no ammoda a nasaurda iti laban babaen ti panangipeksada iti riknada kadagiti social network a kas iti Twitter, a kas iti napasamak iti panangtubngarda iti panangiskor ni Ruben Garcia a 115-112 a pabor iti kalaban ni Nonito Donaire iti labanda idi Pebrero 4 idiay Texas,idinto a nakalawlawag ti panangdominar ni Donaire iti arigna amin a rikus ti laban.  Dayta, nadudog iti adu a pananglais manipud kadagiti adu a Filipino ti nasao a judge.

74 ti Natay iti Riot

Ngem iti abroad, masansan a mapasamak iti riot. Ket saan laeng iti boksing. Nasurok a makalawas sakbay ti laban ni Casimero, napasamak met ti dakkel a riot gapu iti soccer a napasamak iti Port Said, Egypt. Rason ti riot iti pannakadismaya met dagiti lumugar iti pannakaabak iti komponanda a pulos a dida ninamnama. Nagpupudotanda dagiti atleta idi damo, ngem inturongda daytoy kadagiti fans a dimmayo para iti laban. A nakatayan ngarud ti 74 a katao ken nakasugatan ti dadduma pay.

Iti biang dagiti agbuybuya, pudno a maysa a makaay-ayo a pabuya ti sports. Ngem apay ngata nga uray dagiti masasao a natanang a tattao a nalawag ti panagpampanunotda nga agbuybuya laeng iti laban ket kellaat lattan a kasla mauyongda a makikinnibur no kasapulan

Segun ken ni  Ervin Staub, sikolohista ken propesor iti University of Masachusettws Amherst, a no negosio koma, dakkel ti inted ti maysa nga sports fan a puonan iti paboritona a koponan, isu a no maabak daytoy, mapaay la ketdi ti riknana, a kasla nabkangan ti paragpagna ken awanen gawayna. Ket no kasla naisadsaden ti rikna ti maysa a tao, mabalin a masulisog daytoy nga agaramat iti makadadael a wagas tapno mapasublina ti dati a kinaregtana. Kasla man ibagbagana nga uray naabak, kabaelanna iti makipinnarpar iti rupa, wenno rebbaen ti coliseum ken agpuor.

Ibagbaga dagiti eksperto a ti tunggal tao a maabak a kasta iti kaririknana, marunaw ti kina-indibidualna ta igupen daytoy ti grupo (maawagan daytoy iti “de- individuation”), ket ditan a mapanunot daytoy nga awanen sungsungbatanna. Wen, ta iti kaadu dagiti padana nga agaramid iti di maikaniwas iti oras ti riot, patienna a marigatan ti autoridad a mangduktal ti pannakiramanna ditoy. 

Nupay ibagbagada a maysa a rason ti riot ti pannakilaok dagiti nakainum kadagiti agbuybuya, ad-adda ketdi a patien dagiti eksperto a saan a kasapulan ti arak tapno rumsua ti maysa a nadara a riot. Adda met ngamin dagiti tattao a naipagaladen kadakuada ti panagragragsakda a rumaman wenno agbirok iti riribuk. No ngarud addada kadagiti sports event, ket addan dagiti pagilasinan a napudot unayen ti risiris, ditoyen nga irugida ti aramidda nga agbirok wenno mangirugi iti riribuk. No mangabak ti paboritoda a koponan wenno atleta, agbato, agpuor, agkantiaw dagitoy iti ay-ayatda nga agselebrar iti uray la. Ket dayta met laeng ti aramidenda, wenno nakarkaro pay, no maabak dagitoy.

Gapu Pay iti Naluas a Ragsak

Saan laeng ngarud met a gapu iti pannakaabak ti rason ti panag-riot iti sports. Rumsua latta met ti riribuk gapu iti napalalo wenno saanen a matengngel a kinaragsak dagiti nangabak, a kas iti napasamak kadagiti fans ti LA Lakers a nagpuor kadagiti lugan iti ruar ti coliseum kalpasan a naawid ti Lakers ti kampeonato iti National Basketball League (NBA) kontra iti tradisional a karibalda a Boston Celtics idi 2010.

Masansan ngarud mapasamak dagiti riot no para iti kampeonato ti maysa a risiris, nadekket unay dagiti iskor, napudoten ti ulo dagiti fans gapu iti pannakairuanganen ti makapasair a kinnantiaw, ken adda narugiananen a tension kadagiti agkakalaban a koponan ken kadagiti agrukbab kadakuada mainaig iti ania man nga isyu ti gimong. Ken maysa pay a senstibo a rason ti nasionalismo (wenno rehionalismo) ta iti panagkita dagiti dadduma, pananginsulto wenno panangatakar iti bukod a pagilian, siudad, komunidad wenno bagi ti pannakaabak ti koponan wenno atleta a kailian wenno kalugaranda.

Narigat a talaga a maliklikan ti riot, ta masansan a lallaki dagiti agbuybuya. Ammotayo met ti galad no maminsan dagiti barako no kasta a mapikar ti riknada. Ad-adda met ti posibilidad ti riot kadagiti dadakkel nga ummong dagiti agbuybuya a napudoten ti uloda wenno napalalon ti ragragsakda. Ngem nalaka met a matengngel daytoy no maidasig kadagiti riot nga agtaud kadagiti isyu iti politika. Iti agpang  ngamin ti sports, saan a naplano ti riot ken primitibo wenno inuugma dagiti wagas ti kinadangkok a maipakat kas koma iti panagdidinnanog ken panagkikinnugtar laeng ken panagbibinnato iti ania man a maiggamanda. Maipeksada la ketdi ti riknada, wenno makitadan ti pangen dagiti police, isardengda met laengen iti aramidenda.

Patien ni Rick Grieve, psychology professor iti Western Kentucky University, adda sikolohikal a bentahe iti panangidekket unay dagiti sports fan iti bagbagida kadagiti paboritoda a koponan wenno atleta aglalo kadagitoy a panawen nga agtaltalinaed ti pannakatiktikaw dagiti tattao iti agbaliwbaliw a pagalagadan iti gimong. Para ngarud iti maysa nga sports fan, maragsakan a makapanunot nga adda dagiti tattao a kas kenkuana a mabalin a makapagayamna gapu ta maymaysa ti paboritoda a team wenno atleta. Maanagna ngarud iti bagina a maawidna ditoy ti kasapulanna a bileg a dina maaramid no agmaymaysa laeng.

No ipukpukaw ngarud ti rinibu a tao nga isuda ti “Numero Uno” ken kasisiglatan iti lubong, a siaaruatda iti uniporme ti koponan ken ikayabda ti bukodda a bandera, mabukel ngarud ti panagkaykaysa dagiti agpapada iti riknada, ket awan duaduana a maguyogoy met a rumaman iti daytoy a panangipeksa iti superioridad uray ti maysa a tao a saan a maun-uni.

Narungsot a Galad dagiti Ayup

Iti maysa nga artikulo a naipablaak iti USA Today idi 2004, a rimmuar kalpasan iti maysa a riot iti Super Bowl, naipaspasiguden wenno nairamuten a kalidad ti sports ti risiris. Ta iti tunggal koponan wenno atleta, nayadal iti panagpampanunot ken panagtignay a kasla mapan iti paggugubatan. Paset ti panagsanay iti panagsagana iti ania man a kinadangkok wenno agipakat kadagiti estratehia tapno mapengdan ti pisikal a panagatake dagiti kalabanda. Maisuro pay kadakuada nga isudan a mismo ti mangirugi ti atake. Agtaltalinaed latta ngarud kadagiti atleta ti narungsot a galad dagiti ayup tapno mapatalgedanda ti panagturayda iti teritorioda.

Adda ngarud dagiti riot a dagiti mismo atleta wenno kameng ti koponan iti mangirugrugi. Masansan a mapasamak daytoy iti basketball, aglalo no agsisinnidolen dagiti agaayam wenno adda dagiti fans ti kalabanda a pakapikaranda unay.

Iti boksing, no mangrugin a tumira iti baba ti siket ti boksingero, mangitim-og iti ulona, wenno mangpateltel iti kalabanna, mangrugi metten daytoy a mangipakat iti kinaranggas a saanen nga agbatay iti pagalagadan ti sports. Iti Estados Unidos, masansan a mapasamak ti riot kadagiti ay-ayam a football ken hockey. Ket uray dagiti ay-ayam a saan a pisikal a kas iti chess, mapasamak met ti panagdidinnangran dagiti agkakalaban, aglalo no maysa kadakuada iti agpudoten iti ulona gapu iti pannakadismaya iti laban.

Ket dayta a rikna ken garaw dagiti kameng ti koponan wenno atleta ti mapidut met dagiti agbuybuya ket ditan ti mabalin a pamungayanan ti kinnibur wenno dakkel a riot.  

Pudno a Panggep ti Sports

Pudno met dagitoy a pammaliiw kadagiti lugartayo, wenno uray dagiti simple laeng a paay-ayam iti baranggay. Saan a maliklikan ti gulo no maminsan. Isu a napateg ti panangbantay a nasayaat dagiti mangiturturong ti sports event tapno mapengdan ti panagbara ti ulo dagiti player ken dagiti agbuybuya.

Ngem saan laeng met a riot wenno kinadangkok iti ay-ayam ti agtaltalinaed a parikut iti sports. Maysa dita ti isyu iti panagsisinnuitik. Kas koma iti panangbaliw iti edad wenno pagtaengan ti maysa nga atleta ti maysa nga eskuela tapno sumrek iti kategoria ti sports nga agkasapulan iti kastoy nga edad ken residensia dagiti atleta, iti kasta maiserrek ti atleta a nalaing ngem di met gayam kualipikado. Iti propesional nga agpang, dakkel met nga isyu ti panangilako ti maysa nga atleta ti panagay-ayamna. Wenno igagarana iti agpaabak ta nagpusta iti kalabanna ti tao a nagbayad kenkuana.

Dagitoy ngarud a riot wenno dadduma pay a gulo, kinadangkok ken panagsisinnaur iti sports ti makadadael ti pudpudno a kaipapanan daytoy. Kangrunaan ngamin a panggep ti sports ken kapadana nga aramid iti pannakaital-o ti salun-at, disiplina, panagkakadua ken panagtutunos dagiti makipaset kadagitoy. Ania ngarud pay ti serbina no panagdidinnangran, panaggiginnura, inuulbod nga aramid ti epekto daytoy?

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 27, 2012.)

WEN , ADU TI KRIMINAL ITI INTERNET

NO iti panangipagaruptayo a maaramat laeng ti Internet para kadagiti personal ken komersial a transaksion iti nadaras ken nasamay a wagas, nagbidduttayo ta saan gayamen ta maaramat met daytoy a kas intrumento dagiti adu a krimen, ken pagtaudan dagiti dakes nga aramid a pakadadaelan ti biag, sanikua, ken relasion. Nasamay man nga intrumento a pangdadael iti tao ta malaksid a masansan a di matunton dagiti agar-aramid iti dakes, narigat a maduktalan iti kinataoda gapu ta kabaelanda nga ilimed daytoy.

Idi, mabalin a tumangad laeng iti regkang ti basar a kaway ‘tay mannirip ket Huston (ngem itan, ibideona payen sa iwarasna babaen ti Internet), wenno sumrek dagiti kriminal kadagiti pagtaengan nga agikurimed kadagiti sanikuatayo (ngem itan, saanen a masapul a sumrek iti pagtaengantayo ngem mabalintayon a takawan). Wen, ita, kasapulan laeng ti kinasiglat dagitoy a managdakdakes a sumrek kadagiti kompiutertayo babaen ti Internet wenno telepono a mangala iti katkayatda.

Iti kastoy a panagtakaw, panangloko ken panangdangran iti sabali a tao ti sakupen iti maaw-awagan ita iti cyber crime. Daytoy ti krimen ken linoloko nga aramid a mapaspasamak gapu iti parabur met laeng ti teknolohia ti impormasion, a kas koma dagiti nakaam-amak a kaso iti terorismo wenno panangisaknap iti pammutbuteng babaen ti Internet, cyber sex den wenno prostitusion, pornograpia, panagtakaw iti linaon ti credit card, online a sugal, hacking, malisioso a panangatakar kadagiti transaksion iti komersio, panaglabsing iti seguridad dagiti  files iti kompiuter, ken simple a panangibabain.

Karaman metten ditoy dagiti makunkuna a saan a mayannatup  nga aramid gapu ta katukad metten daytoy ti panagtakaw, a kas iti ilegal a panangi-download wenno panangkopia kadagiti sinurat nga artikulo wenno libro, kanta, pelikula ken software nga awan ti pammalubos dagiti akinpartuat wenno autor.

Ti dakesna, nasaknapen wenno nagwarasen dagiti nadumaduma a klase iti cyber crime kadagiti lugartayo.

“Hacking”

Itay napan a tawen, nabiktima ti maysa a financial service company nga agpapautang kadagiti makasapul iti kapital wenno gastuen nga igatang iti balay wenno kotse. Biktima daytoy ti nalatak a klase ti cyber crime a “hacking”, wenno ti pannakabael ti maysa a tao a sumrek iti kompiuter ken network ti sabali a tao iti nalimed ken awanan iti pammalubos tapno maala dagiti napapateg a dokumento, password ken personal nga impormasion tapno makatakaw, mangdadael ken mangikil. Kayat ti hacker a kikilan iti kompania iti dakkel a gatad tapno saan a maibulgar iti publiko dagiti naalada nga account information ken password dagiti klienteda nga immutang kadakuada.

Adu metten dagiti banko ken financial institution a napukawan iti dadakkel a gatad kadagiti bukodda a credit card account gapu iti kinasiglat dagiti hacker a nangipamuspusan iti pannakai-withdraw dagitoy nga awan ti pammalubos dagiti maseknan a banko ken dagiti klienteda. Sabali pay dagiti korporasion a nabiangan dagiti depositoda ken uray pay e-mail dagitoy a nakapukawanda iti dakkel a gatad iti agduduma a wagas.

Nagbalin pay a parikut iti pannakadadael ti website dagiti ahensia ti gobierno, a kas iti Philippine Information Agency ken ti National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC) itay napan a tawen, ken sumagmamano a personal nga account iti Yahoo ken Facebook gapu iti hacking.

Ngem saan a dagiti Filipino, a mabigbigbig iti kinasiglatda nga agipakat iti hacking, ti agar-aramid laeng kadagitoy, ta kaaduanna gayam a dagiti gangganaet nga agnanaeden ditoy ti agipakpakat kadagiti ilegal nga operasion. Dayta ti naduktalan dagiti kameng ti PNP itay napan a tawen kalpasan a nakemmegda ti maysa a Koreano a kangrunaan kano nga operator ti makunkuna a mafia dagiti hackers nga aglemlemmeng iti pagilian, wenno sindikato a mangipakpakat iti adu a klase ti cyber crime. 

Ken malaksid pay iti hacking kadagiti banko, dagitoy a sindikato a tengngel dagiti ganggannaet ti pagtataudan ti sumagmamano a dadakkel nga operasion ti ilegal nga online a sugal, prostitusion ken pornograpia iti Internet. Maar-aramat laeng ti seribisio dagiti Filipino a kas “e-mule” wenno mababaon a mangidanon kadagiti makimarda a kuarta kadagiti rumbeng a pangitulodanda iti sabali a pagilian.

Dagiti Biktima iti Facebook

Segun iti Criminal Investigation and Detection Group (CIDG) ti PNP, nagustuan dagiti ganggannaet nga operator kadagiti cyber crime ti pagiliantayo a pangipakatan kadagiti operasionda gapu ta iti panagkitada, nakapuy dagiti autoridad a mangtaming kadagiti kaso nga adda pakainaiganna iti cyber crime, wenno kaawan ti kababaelan dagiti polis a mangsiput ken agpalutpot iti garaw dagiti kriminal iti Internet gapu ta saan pay met a napabaro ti adda kadakuada a teknolohia wenno ramitda para iti daytoy.

Ken naklaka laeng a maipakat ken maisaknapda ditoy dagiti operasionda gapu met laeng iti dakkelen a bilang dagiti Filipino nga agus-usar iti Internet a kaaduanna ti pagay-ayatda iti sumrek kadagiti social networking a pagpipinnadiguanda kadagiti impormasion maipapan iti biagda. Kaaduanna ketdi kadakuada ti saan a makapampanunot a yalikaka man laeng iti ania man a napapateg ken delikado nga impormasioin maipapan kadakuada kadagiti chat room wenno kadagiti personal nga account-da. Dida ammo nga iti sabali a linia, wenno dagiti makasalaw kadagiti iwarasda nga impormasion, a nailimed ti kinataoda babaen ti username wenno alias, ti addan panggepda a mangaramid iti dakes.

Dakkel met ti akem ti panaglatak ti outsourcing wenno negosio kadagiti call center iti panagadu ti kaso iti cyber crime iti pagilian. Nadaras ngamin a makaala iti kliente iti ruar ti pagilian dagiti sindikato iti cyber sex den wenno prostitusion babaen laeng ti telepono, web camera ken pannaki-chat.

Segun iti maysa a panagadal ti Symantec, maysa a kompania para iti seguridad ti Internet, mapan a 8 iti 10 a Filipino (87%) ti nagbalin metten a biktima iti agduduma a klase ti cyber crime. Kaaduanna kadagitoy ti nakaraman iti dakes nga epekto dagitoy babaen ti social networking, partikular ti Facebook (agarup 16 milion a Filipino ti agar-aramaten iti daytoy, segun iti maysa a surbey).

“Boy Bastos”

Ngem ketdi, kaaduanna kadagiti kaso ti cyber crime ti saan met a maipaayan iti kapkapnekan a pannusa kadagiti matiliwan nga agar-aramid gapu ngarud iti pagkurkurangan dagiti adda a paglintegantayo. Kas pagarigan laengen ti kaso ni Mark Verzo, ti nangpartuat iti kontrobersial a website a Boy Bastos a pakabuyaan kadagiti libre a porno a bideo ken ladawan ken nagiwaras kadagiti makunkuna a “Pinoy Scandal” a bideo iti Internet. Ikarkarit ni Verzo ti wayawaya nga agipeksa iti kayatna (“freedom of expression”) a kas sagudayen ti Konstitusiontayo, ken maysa, kunana, awan met ti makitana a nalabsingna a paglintegan. Nupay kinemmeg daytoy dagiti polis idi 2007 gapu iti website-na, nawayawayaan met laeng ta awan ti ammo dagiti polis a mayannatup a darum kontra kenkuana. Awan pay ngamin ti linteg mainaig iti cyber pornography a pakabasbasolan ni Verzo.

Idi laeng 2009 a nagbalin a linteg ti Republic Act (RA) No. 9995 (Anti-Photo and Voyeurism Act of 2009) a mangdusa iti asino man nga agilako, agkopia, agiwaras, mangipaay, mangiparang wenno mangipabuya iti ladawan, bideo ken kapadana a pannakairekord mainaig iti pribado a pannakiseks babaen ti Internet nga awan ti pammalubos dagiti  maseknan a nagparang iti ladawan wenno bideo. Iti isu met laeng a tawen, nagbalin a linteg ti  RA No. 9775 (Anti-child Pornography Act of 2009).  

Ngem segun ken ni Martini Cruz, dati a kameng ti nawaswasen nga Anti-fraud and Computer Crimes Division ti National Bureau of Investigation (NBI), uray pay addan dagiti linteg maipapan iti cyber crime, agkurang pay laeng iti naan-anay a mekanismo ti gobiernotayo tapno maduktalan iti akto, masiputan ken maidarum iti korte dagiti agar-aramid iti cyber crime iti Filipinas.

No maipapan iti transaksion iti negosio babaen ti E-commerce wenno komersio iti Internet, addan a maipakpakat a linteg, ti RA 9775, (E-Commerece Act of 2000), a mangipalpalubos iti online a transaksion iti negosio, ngem saan a nabatad dagiti probision daytoy maipapan iti cyber crime.

Cyber Crime Prevention Act

Adda met ditan ti Intellectual Property (IP) Code ti pagilian a mangiparparit iti illegal a panagkopia ken panagiwaras kadagiti sinurat, napartuat a kanta, ken bideo nga addaan iti bukod a copyright nga awan ti pammalubos dagiti nagpartuat wenno autor. Maaramat latta met ti Kodigo Penal kadagiti kaso iti estafa ken panangsuitik iti online, pananglimlimo babaen ti pyramiding, ken nadumaduma a klase iti pamutbuteng babaen ti Internet. Ngem ti rigatna, saan nga espesipiko wenno nabatad kadagiti probision dagitoy a linteg no kasano ti pakaipakatan dagitoy iti umad-adun a kaso ti cyber crime.

Indauluan ngarud ti Department of Justice (DOJ) ken ti PNP dagiti adu nga ahensia a mangikalkalikagum iti pannagbalinen a linteg dagiti madama a gakat iti Kongreso a mangtamtaming iti cyber crime, nangruna iti hacking, online human traficking, online fraud, pornograpia, ken dadduma pay a krimen iti panangloko iti tao babaen ti Internet.

Iti agdama, inanamonganen ti Senado, iti kaudian a panangtamingda ti Senate Bill 2796 (Cybercrime Prevention Act of 2012), wenno gakat a mangkiddaw kadagiti autoridad a palutpoten ken idarumda ti asino man a matiliw mainaig kadagiti kaso iti cyber crime (naibinsabinsa ti kaipapanan iti kada krimen ken wagas a pannakaipakatna tapno maidalan dagiti autoridad). Mangnamnama dagiti autor nga idauluan ni Senate President Juan Ponce Enrile a dinto pakadangranen ti publiko ti agaramat iti Internet apaman nga agbalin a linteg ti nasao a gakat. Ipakita na kano metten ditoy a napasnek ti gobiernotayo a mangsalaknib iti karadkad dagiti kailiantayo iti cyber space.

Tamtamingen met ita ti Kamara ti kapadana a gakat.  Segun ken ni Rep. Sigfrido Tinga, no maaprobaran ti gakatda nga inawaganda iti Cyber-crime Prevention Act of 2011, mailawlawan ti kaipapanan iti “freedom of expression” ta sakupento metten ditoy ti panangbigbig iti pagrebbengan ti maysa a tao a mangbangen iti ania man a panagabuso iti karbengan ti sabali a tao nga agaramat kadagiti teknolohia iti impormasion a mangdadael ti publiko, ken ti pannakasalaknib dayta a pagrebbengan. Kayatna a sawen, awanton ti lumusotan ni Verzo nga akinkukua iti website a Boy Bastos.

Ken tapno maipasigurado ti pannakataming ti kaso iti korte, maisingsingasing pay ti pannakapaadda ti espesial a korte a dumngeng wenno mangbista kadagiti cyber crime. Manamnama ngarud nga imatonan daytoy dagiti ukom nga eksperto kadagiti paglintegan iti Internet, iti legal ken teknikal nga agpang.

DOJ Circular

Kabayatanna, tapno agtultuloy latta a masalakniban ti bagbagitayo iti adun a klase iti cyber crime, dagitoy man ti kangrunaan nga ipalpalagip ti DOJ babaen ti inruar daytoy a pammilin para iti pannakayalikaka ti publiko kontra iti cyber crime:

1)     Pagrebbengan dagiti nagannak nga ipatalged a dinto pulos mabiktima dagiti annakda iti krimen mainaig iti Internet.

2)  Agannad unay, ken bantayan a nasayaat ti kinapribado laeng dagiti impormasion.

3)   Saan unay nga agtaltalek kadagiti di am-ammo a tattao a masalaw iti online.

4)   Saan a mangyawat lattan iti kuarta babaen ti Internet, malaksid no masiertom unay a lehitimo ken mapagtalkan ti kinapudno ti maysa a transaksion.

5)   Ipakita ti panagannad ken panagduadua no ti  maysa a diaya wenno anunsio ket nagsayaat unayen no pudno.

6)  Agusar iti software a mangbangen wenno mangsagat kadagiti makapadangran a linaon dagiti impormasion tapno masalakniban dagiti ubbing.

7)  Ganaren dagiti libre a pakasursuruan a material iti Internet a mangipapaay iti impormasion no kasano a masalakniban dagiti ubbing iti cyber crime.

8)  Ipangpangruna ti agusar iti debit card, imbes a credit card, no gumatang kadagiti bambanag  babaen ti Internet.

9)  Agannad ken liklikan ti makigasanggasat iti panag-download ken panag-install kadagiti computer program, ken uray pay no agi-klik kadagiti maidanon kenka a link.

10) Tumulong kadagiti pannakabagi ti linteg a mangisardengen ti cyber crime.

Tapno maireport dagiti ammoyo a cyber crime, mabalin a kontaken ti National Bureau of Investigation (NBI) babaen ti Computer Crimes Unit daytoy kadagitoy a numero (02) 528-8231 to 38 loc. 3455 wenno PNP, babaen ti Cybercrime Unit ti CIDG kadagitoy a numero (02) 726-1575. 

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 13, 2012.)