GAPU laeng iti maysa a ladawan nga impostena iti Facebook, maysa a 16-anios nga agad-adal iti sekundaria iti Cebu ti naparitan a makipagmartsa kadagiti kaklasena iti panagturposna koma itay napan a bulan.
Gapu met itoy, indarum dagiti nagannak ti balasitangi ti pagadalan gapu iti kunada a nadagsen unay a pannusa a naipataw iti anakda. Ta anian a nagsaem para iti maysa a nagannak (wenno uray iti mismo nga ubbing) a dina makita nga umuli iti entablado ti anakna nga umawat iti diploma. Ngem indepensa ti pagadalan, a kas maysa a Catholic school a mangitantandudo iti pannakaisuro ti moralidad ken kinadalus iti galad ti maysa a Katoliko, rumbeng laeng nga ipatawda ti kapkapnekanda a pannusa ti asino man nga aglabsing iti pagannurotanda nga idi pay, ammo metten ti nasao nga estudiante a medusa no aramidenna ti kasta. Maysa pay, apay met a dida dusaen ti ubing, kunada, no patienda a pakadadaelan ti ladawan ti pagadalan ken panaglabsing iti isursuroda ti panangiposte ti balasitang ti ladawanna a nakabikini.
Ngem kuna met ti abogado ti pamilia ti balasitang nga awan ti pakibiangan ti pagadalan iti naiposte a ladawan ta saanna met kano a Facebook friend wenno paset ti listaan dagiti gagayyemna ti nasao a pagadalan, ket di rumbeng nga aramatenda daytoy a kas rason tapno dusaenda ti estudiante. Kuna pay ti pamilia a karbengan ti maysa a tao nga ipeksa ti riknana iti kastoy a social networking site, ngem naisangrat laeng dagitoy kadagiti gagayyemna wenno patienna a talkenna. Maysa pay, naala ti ladawan iti pasken (maysa a birthday party ti kameng ti pamilia) a saanen a sakup ti pagadalan.
Nakaala ti temporary restraining order (TRO) ti pamilia manipud iti maysa a korte iti Cebu. Nabilin ti pagadalan a palubosanna ti ubing nga agmartsa ngem saanen nga impangag daytoy ti pagadalan. Ita ket ngarud, dagiti kriminalen a kaso, grave oral defamation ken child abuse, ti indatag ti pamilia kontra iti pagadalan.
No ar-arigen, agpada nga adda karbengan dagiti agsumbangir a partido, ti karbengan ti eskuela (aglalo no pribado daytoy ken sektarian) a mangaramid iti bukodna a pagalagadan a maipasurot iti doktrinada, ken ti karbengan met ti ubing nga agipeksa iti riknana iti maysa a lugar a saanen a sakup ti pagadalan.
Makitatayo ngarud ita a kadagiti kastoy nga isyu, makuna a pakaisagmakan met ti panagaramat iti Facebook; kas koma iti pannalabsing iti pribado a privacy (pribado a kinatao), pakadadaelan ti pamilia, ken uray pay pakaikkatan iti trabaho. Sabali pay ti agraraira a krimen nga agtaud wenno aglasat iti Facebook. Gapu laeng daytoy kadagiti balikas, komentario, ladawan, wenno website a mai-link iti bukod a Facebook page ti maseknan a tao
Idinto ngarud a kaaduanna ti mangibilbilang iti Facebook a kas nabileg a wagas a pagkikinnomustaan, wenno panagpapagayam dagiti damona pay laeng ti agam-ammo, adu met ti napalalo la unay ti panangipasnekda a mangaramat iti daytoy a kasla paset metten ti inaldaw a panagbiagda. Nagbalinen daytoy a kas photo albumda, bukodda a diary, ken katukad ti panagtitinnawag koma ti telepono wenno personal a panangbisita ti maysa a gayyem ken kabagian (ta maipamuspusanen daytoy babaen ti PM wenno private message). Dadaelen ngarud daytoy ti pudno a kaipapanan ti maysa a relasion. Wen met, narabaw laeng ti ania man a relasion a marugian wenno maipakat iti Facebook, ta awanan daytoy iti pisikal ken emosional a ramenna a kas kadawyan ti maysa a pudpudno a relasion.
Adda ngamin dagiti saanen a mapnek no awanen ti Facebook iti biagda. Ti panagaramatda iti Facebook, saan laeng a sumrek iti naingayyeman a lubong ti panggepda. Aramatenda metten ti Facebook a mangammo no ania ti nabara nga isyu (wenno tsismis ngata), ladawan, bideo, angaw, wenno ania man nga artikulo ditan a mabalin a mabasada. Ken ti rigatna pay, nagbalinen daytoy a lugar a pangipeksaan iti makadadael a rikna, wenno balikas, nga awanen ti panangpanunotda ti pagrebbenganda a kas agar-aramat iti maysa a social networking site. Adu latta met ti agab-abuso iti karbenganda nga agipeksa ti riknada a siwawayawaya
No maysaka ngarud kadagitoy a klase dagiti agar-aramat iti Facebook, rumbeng nga ammuem dagiti karbengam ken karbengan dagiti padam a tao (agar-aramat iti Facebook wenno saan).
Ania ngarud dagiti rumbeng a maammuam a linteg sakbay nga agiposteka iti ania man a banag iti Facebook tapno maliklikam ti aglabsing kadagitoy? Adu ti mabalin a mailista ditoy, kas maibatay iti maysa ng artikulo a sinurat ni Jonathan Bailey iti maysa a website, ngem mabalin a dagitoy ti kangrunaan.
“Right to Privacy”
Daytoy ti maysa a nabileg nga argumento ti balasitang a taga-Cebu. Adda karbengan daytoy a mangipeksa iti riknana kadagiti gagayyemna, wenno ammona a talkenna. Adda met karbenganna nga agpili dagiti iramanna a kas “friend”, ken kangrunaanna ti agpili iti kayatna nga aruaten, uray pay iti ania man nga okasion, a kas koma iti birthday party a nakaalaan iti ladawanna a nakabikini.
Ngem rumbeng nga ammuentayo met a saan unay a nabileg ti Facebook a mangipatalged iti kinasagrado dagitoy nga impormasion a maiposte iti pribado nga account. Adda ngamin wagas a maiwaras daytoy uray awan ti pammalubos ti naggapuan ti impormasion wenno ladawan kas iti panangi-tag ken panangi-share daytoy iti sabali a Facebook page.
Iti ababa a pannao, saan amin a friend nga inramanmo iti bukodmo a Facebook ket pudpudno a maysa a gayyem. Daytoy ti naadal ni Argee Guevarra, maysa nga abogado, Iti maysa ngamin nga imposte daytoy, adda nangibaga a makapasakit kano unay daytoy iti rikna ken dayaw ni Dr. Vicki Belo, naglatak gapu iti plastic surgery. Saanna a gayyem ni Belo iti Facebook, ngem naidanon ti impostena babaen ti maysa a friend ni Guevarra, a nadekket gayam a gayyem ni Belo. Dayta ket ngarud, indarum ni Belo ni Guevara iti kaso a libelo.
Libelo
Ti isyu pay ngarud iti libelo ti masansan a pakaisagsagmakan dagiti agar-aramat iti Facebook. Aglalo la unay daytoy kadagiti pagay-ayatda wenno dida matengngel ti riknada nga agipeksa iti kaykayatda. Libelo kunada kadagiti ania man a sinurat a pakadadaelan ti dayaw ti maysa a tao, nangruna no saan a pudno dagitoy wenno pammadakes laeng. Nupay nalaka a sawen a ti ania man a maiposte iti Facebook ket pribado laeng a komunikasion iti nagbaetan ti nagiposte ken dagiti gagayyemna, narigat met nga ibaga lattan a kasta, ta no adda sabali a tao a nakabasa iti makapasakit iti rikna a poste (wenno ladawan) ket inwarasna met agingga a mabasa met ti tao a maseknan, possible met a masaktan dayta a tao.
Ngem subliantayo iti kaso ni Guevarra. Winaswas daytoy ti korte ta saan kano ngamin a sakupen daytoy iti jurisdiction ti korte a kas nadakamat iti Artikulo 355 ti Kodigo Penal. Segun iti maysa nga abogado ni Guevarra, awan pay laeng ti makunkuna nga Internet libel iti paglintegantayo.
Ngem saan nga umanamong ditoy ni Jose Jesus Disini, propesor iti abogasia iti Unibersidad ti Filipinas ken eksperto iti cyber law. Apaman a nangiposteka iti Facebook para iti gagayyemmo, mabalinen kano daytoy a pagtaudan iti libelo no makadadael daytoy iti sabali a tao, uray iti ruar ti listaan dagiti gagayyemmo. Ta iti agdama a paglintegantayo, uray dua wenno tallo laeng a tao a nangibagaam ti makapadakes a balikas, mabalinen a kaso daytoy iti libelo.
Inyarigna daytoy iti maysa a kaso idi 1958. Ditoy, ibagbaga ti Korte nga uray iti maysa di narikpan a sobre a naglaon iti makapadakes a surat, agbalinen a pagibasaran iti kaso a libelo ta posible a mabasa daytoy dagiti sabsabali a tattao. Kasta met ngarud ti Facebook, adda met potensial daytoy a mabasa ti sabali no di man ad-adu pay a tao, ngarud mabalinen daytoy a pagibasaran iti libelo.
“Harassment
Harassment, kunatayo iti ania man nga aramid ti maysa a tao a mangkibkibur iti natalinaay a biag ti sabali a tao, babaen ti pammutbuteng wenno panangriribuk iti daytoy. Ket awan ngaruden ita ti kasamayan a panangipakat iti harassment no di iti babaen ti Facebook (wenno dadduma pay a social networking site) gapu ta adun ti agus-usar iti daytoy (mapan a 25 milion iti Filipinas pay laeng). Ti harassment ti kadawyan a klase ti cyber bullying.
Kas iti libelo, adu metten a kaso ti harassment ti nakadanonen iti korte, ken adda metten sumagmamano a naileppas a kaso, wenno nadusa metten dagiti nagipakat iti daytoy. Maysa ditoy ti kaso ti 24-anios a lalaki a taga-Cebu a nang-blackmail iti maysa a 16-anios a Filipino-Japanese babaen ti panangibagana nga iruarna iti ladawan daytoy a dandani nakalabus (semi-nude) no saan nga agbayad daytoy iti P15,000 wenno makipagseks kenkuana. Nakasuan ti lalaki iti kaso a child abuse.
Makuna pay a kaso ti harassment ti panangpilit ti maysa a pagadalan iti maysa nga adalanda nga ited kadakuada ti password ti Facebook account-na tapno mabianganda ti ania man nga ipostena ditoy iti masakbayan. No ngamin di agtulnog ti ubing, mabalin a makugtaran daytoy iti eskuela.
Panaglabsing iti Copyright
Ti panagaramat iti ania man a ladawan ken artikulo a partuat ti sabali a tao nga awan iti pammalubos kadakuada wenno daydiay panangipostem iti daytoy nga awan ti panangdakamatmo iti pudpudno nga akimpartuat, wenno imbagam ken impaawatmo ketdi a sika ti akimpartuat kadagitoy, mabalin a maidarumka iti copyright infringement (dayta no surotentayo iti argumento ni Disini nga iti ania man a naiposte iti Facebook, makuna met a naipablaaken daytoy). Nupay awan ti ammotayo a kaso a nagdarum babaen ti maysa a naiposte iti Facebook, saan met a dayta ti rason tapno ibagatayo nga awan ti maidarum gapu iti naiposte iti Facebook. Ket itoy a banag, mabalin nga agannadtayo met iti ania nga ipostetayo.
KAS itay kunadan, ti ania man a dakes wenno saan a nasayaat a banag nga ipostem iti Facebook, mabalin nga agballatek kenka. Ket saan laeng a relasion ti madadael, wenno trabaho ti pakaikkatam, no di ket mabalin pay a pakaidarumam.
Ibilangtayo ti Facebook a kas ordinario nga ummong a pagtutungtongan, ket namnamaentayo ngarud nga adda latta dumngeg kadatayo, ken mabalin a masairtayo ti riknada. Isu awan kasayaatan nga aramidentayo no di ti panagannadtayo. Ket no saan a kasapulan ti kaaddam iti ummong, apay ketdin a dika agpakada?
Iti ababa a pannao, mabalin pay met nga ikayam ti Facebook sagpaminsan wenno rikpamon a mamimpinsan no kasapulan. Ngem no dimo kabaelan a panawan ti Facebook, ta mabalin a mailalaanka kadagiti panawam a gagayyemmo, wenno dagiti naipostem ditoyen a ladawan ken adu pay nga impormasion, ti napateg, panunotem nga umuna a nasayaat sakbay nga ipostem iti maysa a banag. “Think before you link,” kas kuna ti maysa nga anunsio iti telebision.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 16, 2012.)
No comments:
Post a Comment