TI PASKUA KEN TI ALDAW NI RIZAL

KALPASAN ti Paskua, ken sakbay ti bisperas ti Baro a Tawen, adda pay met nalabaga ti petsana iti kalendario. Daytoy ti Rizal Day, Disiembre 30, wenno Aldaw ti Pannakatay ni Dr. Jose Rizal.

Ngem asino kadi kadatayo ti napasnek iti pananglagipda ken Rizal? Nalabit dagiti laeng opisial ti gobierno ta pagrebbenganda ti mangangay kadagiti programa a panglagip iti pannakamartir ti asino man kadagiti nailian a bannuartayo.

Ditay’ met mababalaw dagiti ordinario nga umili ta masansan a mapasamak ti seremonia babaen ti panangidatonda kadagiti korona ti sabong iti nakaitabonanna a monumento iti Rizal Park iti Manila. Wenno kadagiti monumento ni Rizal iti plasa ti ili wenno siudad. Agsapa dayta ket kaaduanna ngarud kadagiti umili ti kaimas pay laeng ti turogda gapu iti salemsem iti panawen ti Paskua. 

Naipit ngamin ti Disiembre 30 iti dua a kararagsakan a pasken dagiti Filipino, ti Paskua ken Baro a Tawen. Maysa a lawas dayta nga awanen ti mangpunno iti panunot ti tunggal maysa no di ti agaramid kadagiti pagragsakan iti bukod a bagi ken pamiliada, kas iti panangted iti sagut kadagiti ipatpategda iti biag, ken ti panagaliwaksay wenno panagpasiarda.

Adda ngarud singasing kadagiti napalpalabas a tawen a yakarda laengen ti Rizal Day iti Hunio 19, wenno iti aldaw ti pannakayanak ti naindaklan a bannuar. Kunada a nasaysayaat ti pananglagiptayo kenkuana ken dagiti gapuananna para iti ili no iturongtayo ti sibubukel nga atensiontayo kenkuana para iti naisangsangayan a selebrasion. Nasayaat ken napnuan kaipapanan kano pay daytoy nga isaruno iti panangrambaktayo iti Aldaw ti Wayawaya iti Hunio 12.

Kararagsakan a Selebrasion

Kinapudnona, dakkel ti paset iti biag ni Rizal ti selebrasion ti Paskua. No anagentayo dagiti sinuratna mainaig iti selebrasion, adu dagiti gameng ti adal a maadawtayo ditoy. Ni Rizal, a kas kadatayo a makipagili, maysa a Kristiano, ken maysa a mangipatpateg iti ilina, ipangpangrunana met ti kinapateg ti selebrasion.

Naayat ni Rizal a mangikur-it kadagiti banag a mapadasan ken makitana iti panagdaliasatna. Isuratna daytoy iti diary-na, wenno kadagiti surat nga ipatulodna kadagiti gagayyem ken pamiliana. Kadagiti suratna, ipeksana ti kapanunotanna iti kinasagrado ti Paskua, no kasano a maramrambakan daytoy iti dimmakkelanna a lugar, wenno ti selebrasion ti Paskua kadagiti pagilian a naturongna.

Iti maysa a suratna ken ni Ferdinand Blumentritt, ti gayyemna a taga-Austria, inlanadna ditoy a paggugustona unay a rambakan ti Bisperas ti Paskua. Ipampannakelna a ti panawen ti Paskua ti kangangayedan ken kasasayaatan a panawen iti Filipinas. Impeksana, babaen ti suratna ken Blumentritt a napetsaan iti Disiembre 24,1888 (London):  “Mangipalagip kaniak kadagiti adu a nararagsak nga aldaw iti panagubingko kasta met iti pakasaritaan. No nayanak man ni Kristo iti daytoy nga aldaw a mismo wenno saan, diak ammo; ngem awan ti pakibiangan ti kinaeksakto ti panagsasaganad dagiti aldaw iti pasamak ita a rabii...”

Iti maysa a suratna iti kaaddana iti Paris, France, wenno makatawen kalpasan ti suratna ken ni Blumentritt, naistoriana pay ti panagrigatda a nagurnong ken ti gayyemna a ni Jose Albert, naubing nga estudiante a taga-Manila, tapno adda laeng aramatenda a mangrambak iti Paskua.

Uray idi mabalud ken maipalladaw ni Rizal iti Dapitan idiay Mindanao, dina latta maliwayan a rambakan ti Paskua iti naragsak a kas iti nakairuamanna. Idi damona a Paskua ditoy, napalalo ti ragsakna a nakidanggay kadagiti bisitana: ti komandante dagiti guardia a mangbambantay kenkuana, tallo nga Espaniol manipud pay iti kabangibang nga ili, ken maysa a Pranses. Kinagiddanna pay dagitoy a napan nakimisa iti tengnga ti rabii.

Kasta met laeng iti maudi a Paskuana iti isu met laeng a lugar. Kaduana iti selebrasion ti asawana a ni Josephine Bracken. Inestoria ni Rizal, babaen ti suratna ken ni Trinidad a kabsatna, ti panangletsonna iti maysa a burias ken panagisaganana iti paboritona a nadiguan a manok. Imbingiyanna dagiti kakaarrubada iti Talisay a nakidanggay pay kadakuada iti agpatnag a napno iti katkatawa ken salsala.   

Awan a duadua a paborito ni Rizal ti Paskua. Ngem gayam, ti dayta met laeng a panawen ti Paskua a mapasamak ti panangbitayda kenkuana babaen ti firing squad.

Ti Maudi a Paskua

Ti ngarud Paskua ti 1896 ti kaleleddaangan a pasamak iti biagna. Adda isuna a nakabalud iti nasipnget a karsel iti Fort Santiago. Awan ti ania panangipagarupna iti gasatna iti kaaddna ditoy. Pakasikoranna ti panangsangona iti ipabpabasolda kenkuana a panangliputna kano iti pagilian ken iti panagpanggep daytoy a mangpatapuak iti gobierno. Dina ngarud naisapar ti nangipatulod pay kadagiti surat a pangkablaaw iti Paskua a masansan nga aramidenna kadagiti ipatpategna iti biag. Ngem dina ketdi nalipatan ti mangiragpin iti maysa a pangkablaaw iti Paskua iti suratna iti abogadona a ni Luis Taviel de Andrade.

Paset daytoy ti suratna ken ni Andrade: “Agur-urayak kenka manipud pay itay agsapa tapno makapatangka maipapan iti maysa a napateg a banag, ngem saan a mapagduduaan a di pinalubosan ti yaaymo ditoy ti kaadda dagiti as-asikasuem a banag. No adda wayam, kayatka a kapatang sakbay a sumangoak iti Konseho. Pakaragsakak unay no daytoy a malem, ita a rabii wenno iti agsapa. Iti panangkablaawko kenka iti Naragsak a Paskua, ulitek a kankanayon latta a sidedengngegak, ken maysa a mangay-ayat nga adipen ken klientem nga umagek iti imam.”

Sakbay ngamin iti dayta nga aldaw, wenno iti Bisperas ti Paskua, dinutokan ti Gobernador Heneral dagiti kameng ti court martial a mangdengngeg iti kaso ni Rizal. Naipakaammo daytoy ken ni Rizal iti kaaldawan ti Paskua isu a sinuratanna a dagus ti abogadona.

Iti kabigatanna, Disiembre 26, narugian ti bista ti kaso iti maysa dormitorio dagiti soldado a pinagbalinda a korte. Awan ti panangipangag dagiti kameng ti konseho kadagiti depensa ni Rizal iti ipabpabasolda kenkuana, isu a naileppas dayta nga aldaw ti panangsentensiada kenkuana a maipaayan iti pannusa a patay babaen ti musketry (wenno firing squad). Pinasingkedan daytoy ni Gobernador Heneral Camilo de Polavieja iti Disiembre 28. Ken dua nga aldaw kalpasanna, wenno iti daydi a Disiembre 30, pinaltoganda ni Rizal iti Bagumbayan wenno iti disso a nakaipatakderan ita ti estatuana iti Manila.

Adu ngarud ti nasdaaw no apay a dinardarasda a binitay ni Rizal iti mismo a panawen ti Navidades (pannakayanak ni Cristo). Mabalin a kayat dagiti agtuturay nga Espaniol a pariknaan iti nakaro a saem iti panangdusada kenkuana. Kas kuna daydi Alejandro Roces iti maysa a kolumna, kasla maysa daytoy a panginsulto a sagut iti Paskua dagiti Kastila para iti pagam-amkanda nga Indio.

Gapu Amin iti Pannakamartir ni Rizal

Ket gapu met ngarud daytoy, segun pay ken ni Roces, paset ti selebrasion ti Paskua ti pannakamartir ni Rizal. Ta no amirisentayo nga agpayso, saan a kastoy ti kinawayatayo a mangrambak iti Paskua no saan a napasamak dayta. Ti pannakabitay ni Rizal ti nangpasged iti daydi a rebolusion a nagtungpal iti pannakapatapuak dagiti Kastila manipud iti ingungotentayo a daga ken kamaudiananna ti pannakagun-odtayo iti wayawaya.

Awan ngarud kasayaatan nga aramidentayo a manglagip iti ipapatay ni Rizal no di ti manganag met iti mabalin a kapanunotanna iti agdama a kasasaad ti pagiliantayo. Iti met laeng suratna ken ni Blumentritt idi 1888, inlanadna pay daytoy: “...Maysa a naidaklan a masirib ti nayanak tapno ikasabana kadatayo ti kinapudno ken panagayat; nagsagaba gapu iti misionna, ngem gapu met iti linak-amna a rigat, simmayaat, no di man naisalakan, ti lubongtayo. Masugkarak laeng a makakita kadagiti dadduma a tao a mangaramat ti naganna tapno agaramid iti adu a krimen. No adda isuna iti langit, di la ketdi umannugot iti daytoy!”

Ania ti Makuna ni Rizal?

Adda kadi met serbi iti panangipaay ni Rizal ti biagna para iti ili?

Padasentayo man nga ammuen, kas pagarigan, ti mabalin a pudpudno a kapanunotan ni Rizal maipapan iti RH Bill, ti nabara nga isyu iti pagilian iti agdama, kas maibatay iti prinsipiona mainaig iti Simbaan ken Estado. Ammotayo a napagpungtot unay ni Rizal ti Simbaan gapu iti panangibutaktakna iti kinaagum dagiti nagturay idi a prayle, ken ti pannakibibiangda iti pannakaipataray ti gobierno. Inlanadna dagitoy iti dua a nalatak a nobelana.

Ngem iti laksid ti ekskomunikason nga impatawda kenkuana, wenno ti panangikkatda kenkuana a kameng ti Romano Katoliko, awan ti nakalapped kenkuana nga ipakita iti pammatina iti Dios a Namarsua, a kas met ti ar-aramiden dagiti padana a Katoliko. Awan ngarud ti ania a panangtubngar ni Rizal iti doktrina ti simbaan, dayta no mainaig laeng iti panangiparangarang iti napudno a pammati. Ad-adda laeng nga inuyawna dagiti mangipakpakat kadagitoy nga isursuro wenno doktrina ti simbaan, kas koma iti aramid dagiti dadduma a padi iti agdama a mangibaga lattan a pasurot ti demonio dagiti saan a sumurot iti kayatda. Wenno ti panangbabalawda iti panangpabor ti adu nga umili ken ti administrasion ni PNoy iti napasamak a dakkel didigra iti Mindanao itay nabiit.

 Adda met karbengan ti Estado ken ti tunggal indibidual a mangtaming ti kasapulan, pagimbagan ken karadkadda. Ti panagkunayo, umannugot kadi met ni Rizal iti daytoy a kapanunotan?

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 31, 2012.)