GEOHAZARD MAP, KUNAM, ATANUD?

KALPASAN ti nakaal-alingget a panangbasnot ni Bagyo Pablo (Bopha) iti sumagmamano a probinsia iti Mindanao itay nabiit, nairengreng manen ti kinapateg ti geohazard map ti Mines and Geosciences Bureau (MGB) iti panagsagana dagiti lugar a masakupan ti posible a pannakalayus, landslide  wenno pannakaginggined tapno mailiklik dagiti lumugar iti peligro.

Segun ngamin kadagiti report, saan kano nga inaramat dagiti maseknan a lokal nga opisial dagiti geohazard map iti lugarda tapno maipaing koma dagiti residente sakbay a nagtupak ti napigsa a tudo a binuyogan ti umatiberret nga angin.

Kas iti kaso ti Barangay Andap iti New Bataan, Compostela Valley. Awan man laeng ti panangipagarup dagiti opisial a ti gym ken barangay hall nga inaramatda nga evacuation center ket dupraken ti agdinakkel a danum. Adda laeng ngamin daytoy iti pingir ti karayan nga agayus manipud iti bantay. No inadalda koma nga immuna ti  geohazard map ti Compostela Valley, naamuanda koma a nalabaga ti maris ti nagsaadan dagiti evacuation center ti Andap kasta met dagiti dadduma a paset ti New Bataan. Kayatna a sawen a dakkel ti posibilidadna a malayus ken maapektaran iti panagreggaay ti daga dagitoy a lugar. Ngem naladawen idi maamirisda dayta.

Segun ken ni MGB director Leo Jasareno, 38 a porsiento kadagiti barangay ti New Bataan ti nangato ti posibilidadna a maapektaran iti panagreggaay ti daga, ken 44 a porsiento kadagitoy, a pakairamananen ti Andap, ti agpeligro met iti pannakalayus.

Nayanud ngarud ti kaaduanna a residente iti nasao a barangay. Iti Compostela Valley laeng, umaboten iti 309 ti natay idinto nga umabot iti 500 ti di pay nasapulan a mapapati a nagaburan iti napuskol a pitak ken kadagiti adu a troso a nayanud iti lugar. Iti pakabuklan a bilang dagiti biktima ni Pablo iti Mindanao, mapanen a 740 ti natay ken 890 met ti di pay nasapulan kas maibatay iti kaudian a listaan (Disiembre 11) ti National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC).

“Permanent Danger Zones”

Napateg a ramen iti risk reduction and disaster management program ti gobierno dagiti geohazard mapping nga insayangkat ti MGB kadagiti napalabas a tawen. Babaen dagiti pinartuatda a namarisan (color-coded) a mapa, nalaklakan a maitudo dagiti lugar iti pagilian a dakkel ti posibilidadna a malayus, pakapasamakan ti landslide no kasta a napigsa ti tudo, panagbaba dagiti daga, pannakateppang dagiti adda iti igid ti karayan ken baybay ken pannakaginggined. Gapu kadagitoy nga impormasion, adda ngarud pagibasaranen iti ania man a panagsakbay ti tunggal lokal a gobierno iti ania man a didigra ken iti panangipaayda iti umisu a lugar a pagtaengan dagiti umili tapno mayadayo dagitoy iti peligro. Mabalinda met a pawilan dagiti residente a mangbangon kadagiti balayda kadagiti makunkuna a “permanent danger zones.”

Manipud pay idi 2006, narugianen ti pannakaiwaras dagiti mapa kadagiti lokal nga opisial. Agingga iti agdama, agtultuloy ti panangmapa a nasayaat ti MGB iti pagilian, saan laeng a para iti disaster-preparedness program ti gobierno, no di pay ket para iti urban planning dagiti lokal a gobierno ken iti panagplano iti agrikultura iti konteksto iti panagannad iti ania man a sumangbay a dawel. Mabalin pay a ma-download dagitoy a geohazard map kadagiti website ti gobierno a kas iti DENR, MGB, Philippine Information Agency ken ti Environmental Science for Social Change.

Gapu iti padas met laeng dagiti residente ti Mindanao iti panangsaplit kadakuada ni Bagyo Sendong (Washi) idi Disiembre itay napan a tawen, impasneken ti gobierno ti panangikampania ti kinapateg dagiti geohazard map ken ania man nga impormasion manipud kadagiti eksperto iti daytoy nga agpang tapno maliklikan ti dakkel a disgrasia tunggal adda sumangbay a bagyo.

Maawatantayo ngarud ti nakaro a pannakadismaya ni Presidente Benigno S. Aquino III iti mapapati a nagkurangan dagiti lokal a gobierno kadagiti nadalapus a lugar iti Mindanao. Tinawen kano ngamin a makapadpadas iti arigna 20 a bagyo ti pagilian, ket kadagitoy a panawen, ken iti kaaddan dagiti madadaan a kabaruanan a teknolohia a mangwanawan iti bagyo, adda koma metten epektibo a plano dagiti lokal a gobierno, kas koma ti umisu a panagpilida kadagiti evacuation site ken ti dida panangipalubos kadagiti residente nga agbalay kadagiti permanent danger zone.

Ti Inyadal ni ‘Sendong’

Agpayso nga awan gawaytayo no maminsan iti panangsaplit ti dawel ti nakaparsuaan, ngem babaen ti nasayaat a panagplano ken naalibtak a panagkuti dagiti opisial, naliklikan koma ti dakkel a bilang dagiti biktima ken nadadael a sanikua.

Awan met ti pakababalawan ti PAGASA a nangireport iti bagyo a Pablo. Arigna makalawas sakbay a dimteng daytoy, naannad ti panangmonitor dagiti eksperto iti ahensia ti panagdaliasat ken ti posible a pagturongan daytoy ken ti kabileg ti ibuyogna nga angin apaman a sumrek iti sakup ti pagilian. Gapu iti padas ti ahensia ken ni Sendong, napartak ti ahensia a nangiballaag iti umay a bagyo, ken nagtultuloy ti panangipakaammoda kadagiti alert status kadagiti lugar a malasatan ti bagyo. Naiget met ti pananigbilinda iti madagdagus a panagpaing dagiti maapektaran a residente, nangnangruna kadagiti adda iti delikado a lugar.

Maipalagip a sakbay a nag-landfall ni Sendong idi napan a tawen, agingga laeng iti Signal Number Two ti ballaag ti PAGASA. Awan ti nangikankano daytoy, ta kuna dagiti agindeg, manmano met kano a lasatan ti napigsa a bagyo ti Cagayan de Oro, Iligan ken sumagmamano a paset ti Northern Mindanao. Dayta ket ngarud, idi nakadap-awen ni Sendong iti lugar, nangibati daytoy iti dakkel a flashflood kadagiti nababa a lugar iti Iligan ken Cagayan de Oro a nakatayan ti umabot iti 1,500 a residente.

Manipud ngarud daydi a bagyo, impasneken ti gobierno nga inringpas ti geohazard mapping ken ti pannakapabileg ti disaster-preparedness program dagiti lokal a gobierno. Limmasat met ni Pablo iti Iligan ken Cagayan de Oro ngem saanen a naulit ti napasamak idi napan a tawen ta naalibtaken dagiti maseknan nga opisial ken umili a nagsakbay. Daytoy ngarud ti rason ti kaawan arigna a nadadael a sanikua ken biag kadagitoy a lugar.

Malaksid iti di panangipangag kadagiti geohazard map, mababalaw pay dagiti lokal nga opisial ti Compostela Valley ken kabangibangna a probinsia iti kinakapuyda a mangisardeng iti illegal a panagtroso kadagiti sakupda, iti laksid ti logging ban nga impatungpalen ti Malakanyang kadagitoy a lugar ken dadduma pay a paset ti pagilian. Ti pannakaikisap dagiti kaykayo kadagiti kabambantayan ti nangnangruna a mababalaw kadagiti adun a limmabas a didigra iti pagilian. Ken dakkel pay a parikut ti Compostela Valley ti kaadun a bilang dagiti agipakpakat iti small-scale mining iti balitok, a mangiparangarang la unay iti kaawan ti ania a regulasion ti lokal a gobiernoda mainaig iti daytoy.

Kuankuansit nga Evacuation Plan

Ti kaadda dagitoy nga illegal nga aramid kadagiti kabambantayan iti Mindanao ti kasla agur-uray a peligro para kadagiti residente, wenno iti ania man nga oras agreggaay dagiti bantay ket magaburan dagiti adda iti nababa a lugar (kas ti napasamak iti Guinsaogon, Leyte idi 2006). Ngem kunada met a narigat a pabasolen dagiti lumugar ti Compostela Valley ken Davao Oriental gapu ta ti panagminas ken ti panagmula iti saba manipud kadagiti dinappatanda a kabakiran ti nangnangruna a pagsapulanda. Ken di met mababalaw no awan ti panangipangagda kadagiti ballaag ti gobierno iti umay a dawel ta agsadagda unay iti ammoda nga awan ti ania a bagyo a sumangsangbay kadakuada iti tinawen, ken awan a pulos ti padasda pay iti kakastoy a klase ti didigra.

Inyunay-unay ngarud ni Senador Loren Legarda, chairperson ti Senate Committee on Climate Change, ti panangipasnek dagiti lokal a gobierno nga adalen ti geohazard map ti lugarda tapno saanen a maulit ti awan kaes-eskanna nga evacuation plan iti Barangay Andap ken kadagiti dadduma pay a lugar a biktima iti napartak a panagdinakkel ti danum. Ammuenda no sadino ti saan a delikado a lugar a pagsaadan dagiti komunidad, ken nangnangruna nga ammuenda no sadino ti pangipainganda kadagiti residente no umayen ti dawel. Ken kiniddaw met ti DENR kadagiti maseknan a residente nga ipasnekda a tungpalen dagiti impormasion a maidanon kadakuada manipud ti gobierno, nangnangruna kadagitoy a panawen a narigaten a masurotan ti taray ti paniempona gapu iti agtultuloy nga epekto ti climate change.

Nupay kasta, inako ni Mahar Lagmay, propesor ti University of the Philippines National Institute of Geological Sciences (UP-NIGS), a saan a makaanay ti geohazard map kadagiti rehion para iti kasapulan nga impormasion, isu nga itultuloy pay laeng ti Project NOAH, ti agbalor iti P1.6 bilion a proyekto ti gobierno a mangisayangkat kadagiti topographic mapping, ti panagsukisokda mainaig iti daytoy a banag.

Ken para kadagiti lokal nga opisial, pangrugian laeng koma dagiti geohazard map nga iggemda para iti panangkitada ti pagimbagan dagiti umili. Tapno makissayan man laeng ti epekto ti didigra, ipaayanda koma dagiti residente nga abogenda kadagiti permanent danger zone iti alternatibo a lugar a pagtalinaedanda nga adayo iti disgrasia. Agaramidda koma iti pamuspusan tapno adda met madadaan a pagsapulan dagiti apektado a residente. Segun iti DENR, ti kinakurapay ti maysa a dakkel a rason no apay a maipilitan dagiti residente nga agminas iti bukbukodda (tarayanda ti regulasion ti gobierno) wenno iti nalimed a panagpukanda kadagiti kayo iti kabambantayan.

Ken kangrunaanna, masursurotayo koma metten a patien dagiti pakdaar dagiti eksperto wenno sientista, a saan laeng kadagiti aggapu kadagiti politiko ken negosiante.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 24, 2012.)