EDUKASION: SAAN LAENG KOMA A PARA KADAGITI ADDA KUARTANA

AWAN ti maar-aramidan dagiti nagannak no kasta a maipangina ti matrikula, ta masansan nga awan ti panangkonsulta ti eskuela kadakuada. Maammuanda laengen a ngimmina ti matrikula inton panagseserrek. No di kabaelan dagiti estudiante ti agbayad, mapilitanda nga umakar iti sabali a pagadalan, wenno ti nasakit ditoy, agsardeng dagitoy nga agbasa.

Ti pannakalapped ti pannakaipangina ti matrikula (tuition hike) ti ipingpinget a kanayon dagiti militante nga estudiante. Di rumbeng a nangina ti dekalidad nga edukasion, ipukpukkawda a kanayon iti kalsada. Saranayen ngarud latta koma ti gobierno dagiti marigrigat a mangragpat iti dayta a klase ti edukasion, ta pagrebbenganna laeng ngarud kano nga ipaay dayta kadagiti agtutubo.

Inrubuat man ngaruden dagiti aktibista nga estudiante nga ipeksa iti kalsada ti panangtubngarda iti manamnama a tuition hike iti daytoy umay a panagseserrek. Itay nabiit, nagpupudotan dagiti aktibista iti Polytechnic University of the Philippines (PUP)  nga imbarsak iti sango ti main building dagiti arm chair iti eskuelada, pinagtutuonda dagitoy, sada pinasgedan iti tengnga ti kalsada. Inaramidda daytoyen itay napan a tawen. Ta malaksid pay iti tuition hike, pakasuronanda ti kaawan kano ti maar-aramidan ti administrasion ti eskuela a mangpabaro koma met dagiti us-usarenda nga agad-adal.

Uray balido ti yar-arungaing dagitoy nga estudiante, adu ketdi ti nangkondenar iti panaglablabes ti wagas dagiti aktibista nga agprotesta, kas iti panangdadaelda iti sanikua. Ngem maysa pay a pasamak ti nangparegta iti riknada a mangtubngar iti autoridad ken mangipinget iti karbengan dagiti agtutubo, nangnangruna dagiti nakurapay, a makaadal.

Daytoy ti pananggudas ni Kristel Tejada iti bukodna a biag sakbay nga agserra ti naudi a semestre. Adda ni Kristel, 16 anios, iti umuna a tukad ti kurso a behavioral science iti Unibersidad iti Filipinas iti Manila. Saan kano ngamin a nakabayad iti matrikulana. Ti laeng ngamin amana a taxi driver ti mangbibiag da Kristel ken dagiti naubbing pay a kakabsatna. Agtagibalay laeng ti inana. Uray idi damona pay laeng a sumrek iti UP, kinasapulanen ti pamilia ni Kristel ti umutang para iti matrikula ken dadduma pay a paggastuanna.

Adu ti Kas ken ni Kristel

Nabayadan met ti amana ti dadduma nga utang ni Kristel, ngem awan ti pangbayadda iti balanseda sakbay nga agserra ti semestre. Nupay pinalubosan ti eskuela ni Kristel nga agenrol idi Nobiembre, ipalpalagip latta ti eskuela ti panagbayadna. Ket no awan, nasaysayaat laeng kano nga agaplikar para iti leave of absence (LOA), wenno ti panaglanganna pay laeng nga agbasa kadagiti sumarsaruno a semestre ket agsublinto laengen no mapukawton ti ania a rason ti kaawanna iti eskuela. Iti biang ni Kristel, daytoy ti panagbayadnanto iti kidkiddawenda kenkuana a matrikula.

Ti panangisingasing ti administrasion ti UP Manila nga ag-LOA ni Kristel gapu iti dina pannakabayad ti balansena ti nangimameg kenkuana iti nakaro a leddaang agingga idi gudasennan ti bukodna a biag. Kas man la pakadusaanna unay ti kinakurapayna, nga awanen ti gawayna, a makaadal koma. Ken maysa, nadagsen unay a baklayen ni Kristel ti panangileppasna iti kursona, ken makapagtrabaho iti nasayaaat, tapno maalawna ti pamiliana iti nakaro a rigat. Ket idi mariknana a mapukawen a kasla layap dayta nga arapaapna, saanen a maawat dayta ti naubing pay a riknana.

Nupay naisangsangayan ti kaso ni Kristel a nagpakamatay gapu iti saan a mabayadan a matrikula, adu ketdi ti kas kenkuana a nadadael met dagiti arapaapda a makabasa gapu ta awan ti pagbayadda iti nangina a matrikula uray kadagiti pagadalan wenno unibersidad a kukua ti estado. Adda met dagiti sabsabali pay a rason no agsardeng nga agbasa ti maysa nga estudiante, a saan laeng a gapu iti matrikula, a kas koma iti karigatna a mangiremedio iti pagpletena a mapan agbasa, ken iti pagbayadna kadagiti uniporme ken dadduma pay a maaramat iti eskuela. Saan laeng ngarud a kankanayon a grado iti eskuela ti pakarikrikutan dagiti agad-adal no di pay, wenno ad-adda ketdi a pakaseknanda, iti gastuenda nga agbasa.

Ngem uray pay koma kadagiti kakastoy a karigat dagiti pamilia a mangisakad iti panagadal dagiti annakda, mapalag-an laeng koma met ti kasasaadda no maibaba laeng ti matrikula iti gatad a kabaelanda a bayadan. Kabuyog koma ditoy ti panangipakat ti gobierno ti ania man a nasiken nga addang tapno matulongan dagiti agtutubo nga agtalinaed latta iti eskuela, nangnangruna man dagiti nasaririt nga ubbing wenno adda interesda nga agbasa.

Adda Parikut iti Sistema

Iti kaso ni Kristel, saan laeng a ti kinakurapayna ti isyu ditoy, ta masaludsod pay ti pagalagadan ti UP a mangtarabay kadagiti masasao nga “iskolar ng bayan” iti aywanna. No anagentayo ti nasaparan ti pamilia ni Kristel nga agdawdawat iti pawayway nga agbayad, awan laeng ngaruden ti duma ni Kristel kadagiti agad-adal kadagiti ordinario a pribado nga unibersidad iti pagilian.

Nadillaw ngarud ti sistema nga ipakpakat ti UP kadagiti saan a makabayad nga estudiante kadagiti matrikulada. Maysa ditoy ti “no late payment policy” wenno ti di panangawat ti eskuela iti naladaw a bayad dagiti estudiante. Agasem ta gapu laeng iti P6,337 a di mabayadan a balanse ni Kristel iti matrikulana (baria laengen dayta a gatad no maidilig kadagiti pribado a unibersidad) iti naituding nga aldaw, mapunas lattan nga awan aniamanna ti narugianna ken awanen ti nagturongan ti reggetna a makaadal. No dina naipasa dagiti gradona, nalaka laeng koma a maawatan ti panangyabogda kenkuana iti kampus ti UP, ngem matrikula laeng dayta a mabalin met a mairemedio no naipaayan pay ti pamilia iti sabali pay a gundaway.

Kasta met a nadillaw ti Socialized Tuition and Financial Assistance Program (STFAP) a no mano metten a tawen nga ipakpakat ti UP. Iti daytoy a sistema ti UP, agbayad ti nangingngina a matrikula dagiti nabaknang nga estudiante, ken agbayad met ti nalaklaka a matrikula dagiti nakurapay. Agbatay ti estado dagiti agad-adal iti idatagda nga impormasion ti mapaspastrekan ti pamiliada iti makatawen, ta daytoy ti pagibasaranda no ania ti bracket ti maysa nga estudiante. Nasayaat, kunada man, daytoy a napanunot ti UP, ta saandan nga agdependar iti Kongreso iti pannakaikadakkel ti badyetda, ta malaksid a maipaayan iti nababa a matrikula dagiti nakurapay nga estudiante,  mabalin pay a pamastrekan ti eskuela ti kadakkel a baybayadan dagiti nababaknang nga estudiante. Ngem iti ketdi ay-ayat ti UP nga agawat kadagiti nababaknang a makabael ng agbayad iti uray tumukno’t langit ti kanginana a matrikula, kasla umad-adu ngaruden ti bilang dagiti nababaknang wenno elitista nga estudiante ngem dagiti nakurapay.

Segun iti report, adda kano parikut ti sistema ta saan nga umisu ti nangipananda a bracket iti estado ti pamilia ni Kristel. Isu nga iti panawen a kasapulan a singirenda ni Kristel, narigatanen dagiti dadakkel ni Kristela mangbayad iti matrikula ti anakda.

Reaksion Dagiti Maseknan nga Opisial

Gapu ngarud iti kaso ni Kristel, ipapaikkaten ti UP ti “no late payment” a pagalagadan kadagiti kampusna. Ken no mabalin, no maragpat ti maysa nga iskolar ti makiddaw kenkuana a grado tapno agtalinaed iti eskuela, adda koma met aramiden pay ti eskuela tapno saan a mapunas dagitoy a gapuananna gapu laeng iti matrikula a saan a mabayadan iti naikeddeng a panawen. Agpayso a kasapulan met ti eskuela ti agsingir tapno masupusopanna dagiti gastuenna, ta no dina aramiden dayta, mabangkrap la ketdi daytoy. Ngem ipaay koma latta ti eskuela ti pleksibilidad a mangipakat iti pagannurotanna no kasapulan, nangnangruna kadagiti kas iti kaso ni Kristel.

Ken gapu ta maysa nga state university ti UP, ken makuna nga iskolar ti pagilian dagiti agad-adal ditoy, dakdakkel koma ti rason ti unibersidad a nagannad a nangipakat iti sistema iti panagsingir iti matrikula no pakadadaelen met daytoy ti arapaap ti maysa nga estudiante a naregget a makaadal. No ar-arigen adda met koma nabalinan pay ti gobierno wenno ti gimongtayo a manglapped iti kasta a nakaam-ames nga insidente.

Ikarkari metten ti UP ti panangadalda a nasayaat iti pannakaipakat ti STFAP. Kitaenda koma, a kas kadagiti dadduma a programa ti gobierno iti edukasion, a nalawag ti panggep ti programa, naannad ti pannakaipakatna, ken dagiti laeng koma rumbeng a mairanud ti makaganar iti naisangsangayan a benepisio.

Ken malaksid dagiti ipakat nga addang ti UP kadagiti nakurapay nga estudiante, adu met dagiti timpuar a kapanunotan tapno masolbar uray kaskasano dagiti parikut a mangidurduron kadagiti kas ken ni Kristel a napukawan iti namnama nga agbasa.

Maysa ditoy ti pannakaipakat ti maysa a sistema iti kasta nalaklaka a mayasideg dagiti nakurapay nga estudiante kadagiti mabalin nga agidonar kadagiti kasapulanda nga agbasa. Adda metten dagiti grupo dagiti alumni ti UP a mangrugin nga agidonar iti gatad para iti maysa a trust fund a manamnama a mangipaay iti suporta kadagiti estudiante a saan a makabael nga agbayad iti subsidized tuition rate ti eskuela. Adu pay ti madadaan a tumulong ngem agpannurayda pay iti kaadda ti nasiken nga estruktura wenno sistema para kadagiti kakastoy a panggep.

Makidkiddaw met kadagiti aggapu iti pribado a sektor nga ipapatida ti tumulong kadagiti estudiante a nakurapay ngem naregget a makaadal. Uray pay dagiti nabakbaknang a kakabagian dagiti estudiante, makiddaw a tumulongda met a mangpabasa kadakuada, uray iti agpirma laeng koma a kas guarantor kadagiti mabalinda nga umutangan.

Karbengan, Saan a Prebilihio

Maysa a napateg a karbengan dagiti agtutubo ti edukasion, saan ketdi a maysa laeng daytoy a prebilihio a maipaay kadagiti adda kabaelanna wenno makaragpat kadagiti napartuat a pagannurotan. Kayatna a sawen, awan ti rumbeng a pilien ti gobierno a pagadalen. Nalaka laeng koma ti pananggun-od dagiti ubbing iti edukasion, ken maipaay koma daytoy a padapada kadagiti agtutubo, nakurapay man wenno adda kabaelanna iti biag.  Pagbasenna amin nga ubbing. Daytoy ti rason no apay a nagbalinen a libre ti panagadal dagiti ubbing iti elementaria ken sekundaria. Nababbaba leng met ti matrikula kadagiti state university no maidilig kadagiti pribado a pagadalan. Ket gapu ta karbengan ti tunggal maysa ti edukasion, di rumbeng nga agbalin a negosio ti panangipaay iti daytoy.

Ipangpangruna latta koma ti gobierno ti edukasion dagiti agtutubo. Ipaayna koma amin a kabaelanna tapno agtalinaed dagitoy iti eskuela. Ta dakdakkel la ketdi ti parikut iti gimongtayo ti kaadu dagiti agtutubo a saan a nakaadal.

Ngem ti rigatna, uray ti sektor ti edukasion ti kankanayon a makaal-ala iti kadadakkelan a bingay iti tinawen a badyet ti gobierno, masansan met a makiskissayan ti pondo a maipapaay kadagiti state universities and colleges (SUCs).

Kadagiti ngarud naapektaran iti napasamak ken ni Kristel, kadagiti makaung-unget a kaklasena iti UP-Manila, ken kadagiti aktibista iti nadumaduma a pagadalan, ipukpukkawda ti hustisia para kenkuana. Masapul ti hustisia, kunada, saan laeng a kaasi, para kadagiti kas kenkuana a napaidaman iti gundawayda nga agbasa.

Sayang laeng, ta awan ti sabali pay a kayat ni Kristel ken dagiti padana a marigrigatan a mangisakad iti panagbasada no di ti pannakapasayaat ti biagda ken ti pamiliada inton  makaturposda kadagiti kursoda. Ngem gapu laeng iti rikut ti sistema, ti agtultuloy a tuition hike, ken ti masansan a kaawan ti suporta ti gobierno, nagbalinen a kasla nangato a bantay ti edukasion a mauli laeng dagiti makabael.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 8, 2013.)

UMISU KADI TI PANAGPILI DAGITI BOTANTE ITI IBOTOSDA?

ANIA kadi ti pudno kadagiti surbey a mainaig kadagiti kandidato a senador? Ania ti nagibasaran dagiti napagsaludsodan iti surbey iti panangpilida kadagiti kandidato a kayatda nga ibotos? Gapu kadi iti kinalatak dagiti kandidato wenno gapu iti kalidad dagitoy?

No anagentayo dagiti kaudian a surbey, adda dagiti mapiduttayo nga adal ken kinapudno maipapan iti pudpudno a ladawan ti eleksion iti pagilian. Dina met ketdi ipakpakita ditoy no ania ti pudpudno a pagbanagan ti eleksion, wenno dagiti sumarsaruno pay. Ta surbey laeng dagitoy nga adda latta met pagkibaltanganna. Ti laeng eleksion inton Mayo 13 ti pudpudno a mangibaga no asino dagiti mangabak a senador, saan ket a dagitoy a surbey.

Uray a mismo ni Randy David, maysa a propesor ken kolumnista iti diario, dina masurotan no ania ti pudpudno a kayat dagiti umili ta agsabasabali daytoy kadagiti napadasantayon nga eleksion. Ngem ti nalawag ketdi, kunana, saan a naipalek ti panagpili kadagiti napagsaludsodan iti surbey kadagiti kualipikasion dagiti kandidato wenno awan ti ania a kapanunotanda iti klase dagiti lehislador a kasapulan ti pagiliantayo iti agdama.

Kasta met a saan unay nga interesado dagiti napagsaludsodan no ania a partido ti paggapuan dagiti kandidato a kayatda nga ibotos wenno no ania ti pagtaktakderan dagitoy kadagiti napapateg nga isyu iti gimongtayo. Pudno laeng ngarud ti obserbasion ni David a maguyugoy laeng dagiti umili babaen ti ania man a makitada nga iparang dagiti kandidato saan ket a ti kababagas (substance) wenno pateg iti kaadadda ita a pabotosan kadagiti umili. Saan ngarud a pagsiddaawanen a napeklan latta a pagiinnagawan dagiti kanditao ti gundawayda nga agkampania iti telebision.  

Asino ngarud dagiti mamati iti surbey? Ad-adu kadi ti mamati ngem dagiti saan? Makaapekto kadi daytoy iti eleksion?

Segun ken ni Mangar Mangahas ti Social Weather Stations, makaapekto la ketdi dagiti surbey kadagiti mamati kadagitoy. Ken no agbataytayo iti panagadal ti SWS, umad-adu ti bilang dagiti botante a makaammo wenno makaawat iti maitultulong dagiti surbey.

Iti maysa a surbey ti SWS iti eleksion idi 2010, mapan a 64 a porsiento ti mangibagbaga nga adda ammoda kadagiti surbey, ket 48 a porsiento kadakuada ti mangibagbaga a di maapektaran dagiti surbey iti panagbotosda. Agpada laeng met nga 4 a porsiento dagiti mangibagbaga a baliwanda ti ibotosda, manipud kadagiti nakapsut a mapan kadagiti napigsa a kandidato maibatay iti surbey (daytoy ti maawagan iti bandwagon effect) ken dagiti mangibagbaga a baliwanda ti ibotosda, manipud kadagiti napigsa a mapan kadagiti nakapsut (dagitoy met dagiti naayat iti underdog). 

Mamati ketdi la unay dagiti partido politikal wenno koalision iti kinabileg dagiti surbey iti panagpilida kadagiti yatarda a kandidato ken iti panangiturongda iti panagkampaniada. Kadagiti ngarud partido a napaboran iti resulta ti surbey, aramatenda daytoy a kas pammaneknek iti kinadakkel ti gundawayda a mangabak wenno iti panangawaten dagiti botante iti kualipikasion ken kadagiti platapormada. Ta no agbatayda kadagiti napalpalabas nga eleksion, bassit laeng ti pagdumaan ti resulta ti aktual nga eleksion ken dagiti surbey sumagmamano nga aldaw sakbay ti eleksion.

Kadagiti saan a napaboran, adda dita ti panangibagada a saan a pudpudno dagiti surbey, nga adda kano nangmanipular kadagitoy tapno mapaboran ti kalabanda. Ken saan kano a nasayaat no mangipaay daytoy iti bandwagon effect. Adda narud dita ti panagpetisionda iti korte tapno maisardeng dagitoy a surbey. Ket iti biang ni Senador Gringo Honasan a maika-15 iti kaudian a surbey ti SWS, panggepna ita ti mangidatag iti maysa a gakat iti Kongreso a mangiparit iti pannakaisayangkat dagitoy a surbey iti panawen ti eleksion.

Idi damo, pumadpada ti bilang dagiti kandidato ti United Nationalist Alliance (UNA) iti bilang met ti kandidato ti Team Pinoy a koalision ti administrasion a nangato ti gradona kadagiti surbey sakbay ti Pebrero. Ipangpangas ngarud idi ni dati a Presidente Erap Estrada ti dakkel a gundawayda a mailampaso iti administrasion. Ket ita ta maar-arusdan iti kaudian a surbey, ibagbagadan a namanipular ti resulta ti surbey. Iti biang ni Bise-Presidente Jejomar Binay, dina kano maawat ti resulta ti kaudian a surbey ngem sipupuso met a mangawat iti nangato a grado ti anakna a kandidato a ni Nancy Binay.

Babaen ti kaudian a surbey ti SWS a rimmuar iti panagtapus iti Pebrero, siam a kandidato ti Team Pinoy ti nakastrek iti Magic 12, idinto a tallo laeng iti aggapu iti UNA. No pudno a dayta ti pudno a pagbanaganto ti eleksion, saan met a kanayon a kasta ti resulta kadagiti napalabas nga eleksion. Ta agdependar met dayta kadgiti sabsabali pay a situasion wenno konsiderasion.

Situasion ti Politika

Makuna a napateg a konsiderasion ti panagpili dagiti botante iti ibotosda a kandidato iti agdama a kasasaad ti politika ti pagilian.

Ipakpakita laeng ngarud ti resulta ti surbey a nabileg ti impluensia ni Presidente Benigno S. Aquino III. Sitatalinaed pay laeng ti panagtalek dagiti umili a nangilayus iti panangibotosda kenkuana idi 2010, gapu ngarud iti nangato pay laeng a trust rating-na. Naglatak ti tema ti kampaniana kontra korupsion a “matuwid na daan,” banag a kayat met koma nga aramaten dagiti oposisionista. Mairaman pay ditoy ti sumaysayaat a situasion iti taray ti ekonomia ti pagilian.

No agbataytayo iti pakasaritaan ti eleksion sipud pay naisubli ti demokrasia idi 1986, dakkel a porsiento kadagiti mangab-abak a kandidato ti aggapu iti administrasion a nalatak wenno nabanglo iti publiko ti nagan ti situtugaw a presidente. Kasta met no adda dagiti napapateg a pasamak a mabalin a pagbatayan ti panaglatak ti nakatugaw.

Idi mapatapuak ti diktadoria, nagari ti ibagbagada idi a “Cory magic,” wenno ti kinalatak ti impluensia ti kaunaan a babai a nagbalin a presidentetayo. Iti ngarud kaunaan nga eleksion kalpasan iti ratipikasion ti baro a Konstitusiontayo, 22 iti 24 a kandidato ni Cory Aquino ti nangabak idi 1987. Kasta met nga iti panaglatak idi ni Fidel Ramos gapu iti nasayaat a taray ti ekonomiatayo iti umuna a paset ti terminona, ken babaen ti tulong ti ipakpakat daytoy a rainbow coalition, siam ngarud kadagiti kandidato ti administrasion ti nangabak a senador idi 1995. Idi mapatapuak ni Erap Estrada babaen ti maikadua a People Power, nagtalinaed ti pananggurada iti napatapuak a lider babaen ti panangabak dagiti kandidato ti simmukat nga administrasion. Nagbanag ngarud a 8 iti 12 a kandidato ti People Power Coalition ti administrasion ti nangabak idi 2001.

Nasayaat met ti panagbibingay dagiti partido wenno koalision iti bilang dagiti nangabak a senador tunggal eleksion nga agsukat ti administrasion. Kas iti napasamak idi 2010 a panungpalan ti liderato ni Gloria Macapagal Arroyo, ta innem a partido ti naggapuan dagiti nangabak a senador.

Ngem naisangsangayan ti napasamak iti katengngaan iti administrasion ni GMA, wenno daytoy dagiti panawen a timpuar dagiti isyu iti panangsuitikna iti eleksion ken dadduma pay a pammabasol iti korupsion. Walo kadagiti kandidato ti Genuine Opposition (karamanen ni Koko Pimentel nga idi laeng 2011 a nakapuesto) ti nakastrek iti Magic 12 iti eleksion idi 2007, idinto a tallo laeng ti naggapu iti Team Unity ti administrasion (pakairamanan ni Migz Zubiri a naglusulos met laeng kalpasanna). Dua kadagiti nangabak dagiti independiente: da Kiko Pangilinan ken Honasan.

“Name recall”

Maysa a napateg pay a konsiderasion ti “name recall” wenno ti nalaka a pannakalagip kadagiti nagan dagiti kandidato. Ngem no agbataytayo met laeng kadagiti resulta kadagiti napalpalabas nga eleksion manipud idi 1987, saan a garantia ti name recall tapno mangabak ti maysa a kandidato.

Agpayso a no nagan met laeng ti pagpapatangan, dakkel a bentahe dagiti naparang ti nagan ken rupana iti telebision, kadagiti diario, ken uray pay kadagiti social media. Ta manipud idi 1987, addan tallo a newscaster, innem nga aktor, dua a basketbolista, ken dua nga asawa ti nalatak nga artista ti nagbalin a senador. Ket uppat kadagitoy iti nagbalin pay a topnotcher: ni Tito Sotto idi 1992, ni Loren Legarda idi 1998 ken 2007, Noli de Castro idi 2001, ken ni Bong Revilla Jr. idi 2010.

Ngem adda met dagiti nalatak nga artista, kumakanta, ken dadduma pay a nalalatak a personalidad iti telebision iti naarus met. Kas koma kada Imelda Papin ken Rey Langit idi 2010; Richard Gomez, Cesar Montano ken Sotto idi 2007; Robert Jaworski, Boots Anson Roa, Jay Sonza ken Pilar Pilapil idi 2004; Dong Puno ken Winnie Monsod iti 2001; ken Freddie Webb idi 1998. Uray pay adu kadagitoy iti kameng ti dakkel a partido wenno koalision, ken adda met dagiti reeleksionista a kas kada Jaworski, Sotto ken Webb, kaskasdi a dida nakasterek iti Magic 12.

Maysa pay ti “name recall” a nakaro a pagbibiagan dagiti dinastia ti politika iti pagilian. Isu nga adda dagiti mangab-abak a senador a ti laeng apeliedo ti pamiliada ti inaramatda tapno agballigida iti eleksion. Nangrugi daytoy idi mangabak ti asawa ni Erap a ni Loi Ejercito-Estrada idi 2001 ken ti panangabak met laeng ti anakda a ni Jinggoy idi 2004. Umuna ngarud iti pakasaritaan ti Senado ti panaggiddan ti ina ken ti anakna a nagtakem a senador. Nangabak met a senador ni Pia Cayetano idi 2004 gapu laeng met ti kinalatak ti amana a ni Rene “Compañero” Cayetano. Simmaruno a nangabak a senador ti kabsat ni Pia a ni Peter Allan idi 2007. Ket dayta, simmublat met nga agkabasat ti naggiddana nagtakem a senador.

Ket iti daytoy umay nga eleksion, saanen a nagpangadua pay dagiti tallo a lider ti opposision, da Erap, Binay ken Senate President Juan Ponce Enrile nga iraman iti line-up ti UNA dagiti annakda: da JV Ejercito (nga inaramatnan ti apeliedo nga Estrada), Jackie Enrile (nga iti umuna a gundaway nagbalinen a Juan Ponce Enrile, Jr. ti naganna iti publiko), ken Nancy Binay nga ita laeng a mangngeg ti naganna ngem isu ti kangatuan ti grado (maika-7) iti surbey kadagiti amin a kandidato ti UNA.

Malaksid kadagiti tallo nga annak dagiti adigi ti oposision, agsadag met ni Cynthia Villar iti nagan ni Manny Villar nga asawana. Kasta met ken ni Sonny Angara iti nagan ti amana a ni Edgardo Angara. Agpada ti lalaki a Villar ken ti nalaklakay nga Angara nga agpatingga metten dagiti terminoda iti daytoy a tawen. Agsadag met kadagiti nalalatak nga apeliedo iti pamiliada da Bam Aquino (kaanakan ni Presidente Aquino), Grace Poe (anak ni Fernando Poe Jr a kandidato a Presidente idi 2004), ken Mitos Magsaysay (naikamang kadagiti Magsaysay ti Zambales a kabagian ti dati a Presidente Ramon Magsaysay).

Ngem kas met laeng kadagiti artista, saan a garantia ti kaadda iti nalatak nga ama, ina, kabsat wenno nadekket a kabagian tapno mangabak ti maysa a kandidato. Maysa a pagadalan ti napasamak iti kaudian nga eleksion, ta innem a kandidato nga asawa wenno anak ti dati a senador ti naarus, a kas dagiti sumaganad: Ruffy Biazon (anak ni Rodolfo Biazon), Sonia Roco (asawa ni Raul Roco), Gwen Pimentel (anak ni dati a Senate President Aquilino Pimentel Jr.), Adel Tamano (anak ni Mamintal Tamano), Susan Ople (anak ni Blas Ople) ken Ramon Mitra III (anak ni dati nga Speaker Ramon Mitra a senador sakbay iti Martial Law). Kasta met a saan a nakapagplastar ni Amina Rasul (anak ni Santanina Rasul) idi 2004. Ken sakbay a nangabak ni Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. (anak ni dati a Presidente Ferdinand Marcos) idi 2010, naarus daytoy iti eleksion idi 1995.

Panagturay Dagiti Situtugaw

Dakkel met ti gundaway dagiti agpailayon a senador wenno dagiti kallepas la unay ti terminoda ken mapalubosan iti linteg a manggun-od ti maikadua nga innem a tawen a terminoda. Kas ‘tay kunadan, ababa laeng ti pakadanonan ti lagip dagiti botante. Nadaras ti panagrehistro dagiti nagan dagiti agdama a senador iti panunot dagiti botante, aglalo la unay dagiti naubbing ken damoda nga agbotos iti daytoy nga eleksion. Isu a nangato latta ti grado iti surbey dagiti situtugaw nga agpailayon a senador a kas kada Peter Allan Cayetano, Chiz Escudero, Honasan, Legarda, Koko Pimentel III, ken Antonio Trillanes IV. Manipud iti panangrugi ti surbey dagiti kandidato, adda latta iti kangatuan a puesto ti nagan da Legarda ken Escudero. 

Saan ngarud met a nabileg ti name recall kadagiti dati a senador gapu iti kaawanda iti napaut a tawen iti “radar” dagiti botante, uray pay napintas met dagiti nagapuananda iti panagtakemda. Saan ngarud unay a nangato iti gradoda iti kaudian a surbey dagiti dati a senador a kas kada Jun Magsaysay (maika-16), Zubiri (maika 11-12), Richard Gordon (maika-17), Ernesto Maceda (maika-19), ken Jamby Madrigal (maika-14). Kadagitoy, ni laeng Zubiri ti nakastrek iti winning circle.

Ngem saan met a kankanayon a mangabak latta dagiti agpailayon a senador. Ditoy ngarud a napateg ti gapuananda ta nalaka laeng a malagip dagitoy dagiti botante, no ania ti imbagbagada iti kampania, ken ti paggapuanda a partido. Iti kaso da Ralph Recto ken Sotto, napaay dagitoy iti panagpailayonda idi 2007 gapu ta nababa ti popularidad ti administrasion ni GMA a nakaikappenganda. Nakasubbot laeng dagitoy iti panagbaliw ti kimmapenganda a koalision idi 2010.

Naabaak met ti reeleksion da Robert Barbers ken Jaworski idi 2004 gapu iti kaawan ania a makita ti publiko a kontribusionda a nangrugi pay iti impeachment ni Erap iti Senado. Ken gapu met laeng iti impeachment ni Erap ti napaay a reeleksion da Enrile ken Miriam Defensor-Santiago nga agpada a nadekket a kaaliado ti napatapuak a lider. Malaksid kadakuada, naarus met iti reeleksion ni Webb idi 1998, ni Biazon idi 1995, ken da Mamintal Tamano, Victor Ziga, ken Sotero Laurel idi 1992.

Kasta met a ti 34 a dati a senador (saan a reeleksionista) a nagkandidato para iti Senado manipud iti eleksion idi 1992, nakurang a kagudua wenno 15 laeng ti nakasubli kadagiti puestoda.

Bileg ti Partido ken Koalision

Agpayso a dakkel a banag ti pakikappengan a partido iti balligi ti maysa a kandidato iti eleksion. Ngem kadagitoy a panawen a saanen a nalawag ti pagdudumaan iti garit dagiti partido politikal ken gapu metten iti kaadudan dagitoy a partido, saan a ti partido no di ket ti koalision ti nangnangruna a konsiderasion tapno adda panangabak ti kandidato.

Daytoy ti rason no apay a pagiinnagawan ti agkalaban a koalision dagiti dua a kandidato a nangato a kanayon iti gradoda kadagiti surbey (da Legarda ken Escudero) ken maysa a nalatak met ti ikutna nga apeliedo (ni Grace Poe). Pabor latta kada Escudero ken Legarda no makikappengda iti nabilbileg a koalision iti panagkitada tapno nalaklaka a magun-odda ti kangangatuan a botos.

Idi damo, kayat nga iraman ti UNA dagiti tallo a kas guest candidate, ngem nakarurod dagiti lider ti oposision gapu iti di panagparang a personal dagiti tallo kadagiti immun-una a campaign rally ti partido.

Iti pakasaritaan ti eleksion manipud idi 1987, dua pay laeng a kandidato nga independiente a saan a nakikappeng ti ania man a koalision, wenno nairaman a guest candidate, ti nangabak a senador: da Pangilinan ken Honasan idi 2007. Independiente met ni De Castro idi nagbalin a topnotcher daytoy idi 2001, ngem guest candidate daytoy ti Pwersa ng Masa, ti koalision ti grupo ni Erap.

Ken narigat la ketdi a makastrek iti Magic 12 dagiti agdadamo iti naganda iti politika no awan dagiti partido wenno koalision a mangital-o ti kandidaturada.

GAPU ngarud kadagiti nadakamat a konsiderasion iti panagballigi iti eleksion, makuna a saan a surbey ti rason ti panaglatak ti maysa a kandidato. Iparangarangna laeng  ditoy ti kayat dagiti botante iti agdama a situasion. Ditoy ngarud a mapadasan ti kinasiglat dagiti political strategist iti agsumbangir a partido a mangbalasa kadagiti bukodda a lineup, plataporma, ken estratehia iti kampania tapno matumponganda ti pudpudno a kayat dagiti botante.

Magun-odda laeng ngarud dayta babaen ti pananganagda a nasayaat iti resulta dagiti surbey.

Ket gapu met laeng ngarud iti kinabileg ti surbey, adda karbengan ti Comelec, kas maibatay iti pagalagadan ti eleksion, a siripen, saan ket nga iparitna, ti pannakaipakat dagiti surbey. Awan la ketdi ti makita ti ahensia a panangsalungasing dagiti kompania a mangipakpakat iti surbey kadagiti paglintegan, wenno agingga nga awan ti ibilin ti Korte a pannakaisardeng dagitoy, namnamaentayo ti panagruar latta dagitoy a surbey manipud ita agingga iti maudi a 15 nga aldaw sakbay ti eleksion.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 18, 2013.)