UMISU KADI TI PANAGPILI DAGITI BOTANTE ITI IBOTOSDA?

ANIA kadi ti pudno kadagiti surbey a mainaig kadagiti kandidato a senador? Ania ti nagibasaran dagiti napagsaludsodan iti surbey iti panangpilida kadagiti kandidato a kayatda nga ibotos? Gapu kadi iti kinalatak dagiti kandidato wenno gapu iti kalidad dagitoy?

No anagentayo dagiti kaudian a surbey, adda dagiti mapiduttayo nga adal ken kinapudno maipapan iti pudpudno a ladawan ti eleksion iti pagilian. Dina met ketdi ipakpakita ditoy no ania ti pudpudno a pagbanagan ti eleksion, wenno dagiti sumarsaruno pay. Ta surbey laeng dagitoy nga adda latta met pagkibaltanganna. Ti laeng eleksion inton Mayo 13 ti pudpudno a mangibaga no asino dagiti mangabak a senador, saan ket a dagitoy a surbey.

Uray a mismo ni Randy David, maysa a propesor ken kolumnista iti diario, dina masurotan no ania ti pudpudno a kayat dagiti umili ta agsabasabali daytoy kadagiti napadasantayon nga eleksion. Ngem ti nalawag ketdi, kunana, saan a naipalek ti panagpili kadagiti napagsaludsodan iti surbey kadagiti kualipikasion dagiti kandidato wenno awan ti ania a kapanunotanda iti klase dagiti lehislador a kasapulan ti pagiliantayo iti agdama.

Kasta met a saan unay nga interesado dagiti napagsaludsodan no ania a partido ti paggapuan dagiti kandidato a kayatda nga ibotos wenno no ania ti pagtaktakderan dagitoy kadagiti napapateg nga isyu iti gimongtayo. Pudno laeng ngarud ti obserbasion ni David a maguyugoy laeng dagiti umili babaen ti ania man a makitada nga iparang dagiti kandidato saan ket a ti kababagas (substance) wenno pateg iti kaadadda ita a pabotosan kadagiti umili. Saan ngarud a pagsiddaawanen a napeklan latta a pagiinnagawan dagiti kanditao ti gundawayda nga agkampania iti telebision.  

Asino ngarud dagiti mamati iti surbey? Ad-adu kadi ti mamati ngem dagiti saan? Makaapekto kadi daytoy iti eleksion?

Segun ken ni Mangar Mangahas ti Social Weather Stations, makaapekto la ketdi dagiti surbey kadagiti mamati kadagitoy. Ken no agbataytayo iti panagadal ti SWS, umad-adu ti bilang dagiti botante a makaammo wenno makaawat iti maitultulong dagiti surbey.

Iti maysa a surbey ti SWS iti eleksion idi 2010, mapan a 64 a porsiento ti mangibagbaga nga adda ammoda kadagiti surbey, ket 48 a porsiento kadakuada ti mangibagbaga a di maapektaran dagiti surbey iti panagbotosda. Agpada laeng met nga 4 a porsiento dagiti mangibagbaga a baliwanda ti ibotosda, manipud kadagiti nakapsut a mapan kadagiti napigsa a kandidato maibatay iti surbey (daytoy ti maawagan iti bandwagon effect) ken dagiti mangibagbaga a baliwanda ti ibotosda, manipud kadagiti napigsa a mapan kadagiti nakapsut (dagitoy met dagiti naayat iti underdog). 

Mamati ketdi la unay dagiti partido politikal wenno koalision iti kinabileg dagiti surbey iti panagpilida kadagiti yatarda a kandidato ken iti panangiturongda iti panagkampaniada. Kadagiti ngarud partido a napaboran iti resulta ti surbey, aramatenda daytoy a kas pammaneknek iti kinadakkel ti gundawayda a mangabak wenno iti panangawaten dagiti botante iti kualipikasion ken kadagiti platapormada. Ta no agbatayda kadagiti napalpalabas nga eleksion, bassit laeng ti pagdumaan ti resulta ti aktual nga eleksion ken dagiti surbey sumagmamano nga aldaw sakbay ti eleksion.

Kadagiti saan a napaboran, adda dita ti panangibagada a saan a pudpudno dagiti surbey, nga adda kano nangmanipular kadagitoy tapno mapaboran ti kalabanda. Ken saan kano a nasayaat no mangipaay daytoy iti bandwagon effect. Adda narud dita ti panagpetisionda iti korte tapno maisardeng dagitoy a surbey. Ket iti biang ni Senador Gringo Honasan a maika-15 iti kaudian a surbey ti SWS, panggepna ita ti mangidatag iti maysa a gakat iti Kongreso a mangiparit iti pannakaisayangkat dagitoy a surbey iti panawen ti eleksion.

Idi damo, pumadpada ti bilang dagiti kandidato ti United Nationalist Alliance (UNA) iti bilang met ti kandidato ti Team Pinoy a koalision ti administrasion a nangato ti gradona kadagiti surbey sakbay ti Pebrero. Ipangpangas ngarud idi ni dati a Presidente Erap Estrada ti dakkel a gundawayda a mailampaso iti administrasion. Ket ita ta maar-arusdan iti kaudian a surbey, ibagbagadan a namanipular ti resulta ti surbey. Iti biang ni Bise-Presidente Jejomar Binay, dina kano maawat ti resulta ti kaudian a surbey ngem sipupuso met a mangawat iti nangato a grado ti anakna a kandidato a ni Nancy Binay.

Babaen ti kaudian a surbey ti SWS a rimmuar iti panagtapus iti Pebrero, siam a kandidato ti Team Pinoy ti nakastrek iti Magic 12, idinto a tallo laeng iti aggapu iti UNA. No pudno a dayta ti pudno a pagbanaganto ti eleksion, saan met a kanayon a kasta ti resulta kadagiti napalabas nga eleksion. Ta agdependar met dayta kadgiti sabsabali pay a situasion wenno konsiderasion.

Situasion ti Politika

Makuna a napateg a konsiderasion ti panagpili dagiti botante iti ibotosda a kandidato iti agdama a kasasaad ti politika ti pagilian.

Ipakpakita laeng ngarud ti resulta ti surbey a nabileg ti impluensia ni Presidente Benigno S. Aquino III. Sitatalinaed pay laeng ti panagtalek dagiti umili a nangilayus iti panangibotosda kenkuana idi 2010, gapu ngarud iti nangato pay laeng a trust rating-na. Naglatak ti tema ti kampaniana kontra korupsion a “matuwid na daan,” banag a kayat met koma nga aramaten dagiti oposisionista. Mairaman pay ditoy ti sumaysayaat a situasion iti taray ti ekonomia ti pagilian.

No agbataytayo iti pakasaritaan ti eleksion sipud pay naisubli ti demokrasia idi 1986, dakkel a porsiento kadagiti mangab-abak a kandidato ti aggapu iti administrasion a nalatak wenno nabanglo iti publiko ti nagan ti situtugaw a presidente. Kasta met no adda dagiti napapateg a pasamak a mabalin a pagbatayan ti panaglatak ti nakatugaw.

Idi mapatapuak ti diktadoria, nagari ti ibagbagada idi a “Cory magic,” wenno ti kinalatak ti impluensia ti kaunaan a babai a nagbalin a presidentetayo. Iti ngarud kaunaan nga eleksion kalpasan iti ratipikasion ti baro a Konstitusiontayo, 22 iti 24 a kandidato ni Cory Aquino ti nangabak idi 1987. Kasta met nga iti panaglatak idi ni Fidel Ramos gapu iti nasayaat a taray ti ekonomiatayo iti umuna a paset ti terminona, ken babaen ti tulong ti ipakpakat daytoy a rainbow coalition, siam ngarud kadagiti kandidato ti administrasion ti nangabak a senador idi 1995. Idi mapatapuak ni Erap Estrada babaen ti maikadua a People Power, nagtalinaed ti pananggurada iti napatapuak a lider babaen ti panangabak dagiti kandidato ti simmukat nga administrasion. Nagbanag ngarud a 8 iti 12 a kandidato ti People Power Coalition ti administrasion ti nangabak idi 2001.

Nasayaat met ti panagbibingay dagiti partido wenno koalision iti bilang dagiti nangabak a senador tunggal eleksion nga agsukat ti administrasion. Kas iti napasamak idi 2010 a panungpalan ti liderato ni Gloria Macapagal Arroyo, ta innem a partido ti naggapuan dagiti nangabak a senador.

Ngem naisangsangayan ti napasamak iti katengngaan iti administrasion ni GMA, wenno daytoy dagiti panawen a timpuar dagiti isyu iti panangsuitikna iti eleksion ken dadduma pay a pammabasol iti korupsion. Walo kadagiti kandidato ti Genuine Opposition (karamanen ni Koko Pimentel nga idi laeng 2011 a nakapuesto) ti nakastrek iti Magic 12 iti eleksion idi 2007, idinto a tallo laeng ti naggapu iti Team Unity ti administrasion (pakairamanan ni Migz Zubiri a naglusulos met laeng kalpasanna). Dua kadagiti nangabak dagiti independiente: da Kiko Pangilinan ken Honasan.

“Name recall”

Maysa a napateg pay a konsiderasion ti “name recall” wenno ti nalaka a pannakalagip kadagiti nagan dagiti kandidato. Ngem no agbataytayo met laeng kadagiti resulta kadagiti napalpalabas nga eleksion manipud idi 1987, saan a garantia ti name recall tapno mangabak ti maysa a kandidato.

Agpayso a no nagan met laeng ti pagpapatangan, dakkel a bentahe dagiti naparang ti nagan ken rupana iti telebision, kadagiti diario, ken uray pay kadagiti social media. Ta manipud idi 1987, addan tallo a newscaster, innem nga aktor, dua a basketbolista, ken dua nga asawa ti nalatak nga artista ti nagbalin a senador. Ket uppat kadagitoy iti nagbalin pay a topnotcher: ni Tito Sotto idi 1992, ni Loren Legarda idi 1998 ken 2007, Noli de Castro idi 2001, ken ni Bong Revilla Jr. idi 2010.

Ngem adda met dagiti nalatak nga artista, kumakanta, ken dadduma pay a nalalatak a personalidad iti telebision iti naarus met. Kas koma kada Imelda Papin ken Rey Langit idi 2010; Richard Gomez, Cesar Montano ken Sotto idi 2007; Robert Jaworski, Boots Anson Roa, Jay Sonza ken Pilar Pilapil idi 2004; Dong Puno ken Winnie Monsod iti 2001; ken Freddie Webb idi 1998. Uray pay adu kadagitoy iti kameng ti dakkel a partido wenno koalision, ken adda met dagiti reeleksionista a kas kada Jaworski, Sotto ken Webb, kaskasdi a dida nakasterek iti Magic 12.

Maysa pay ti “name recall” a nakaro a pagbibiagan dagiti dinastia ti politika iti pagilian. Isu nga adda dagiti mangab-abak a senador a ti laeng apeliedo ti pamiliada ti inaramatda tapno agballigida iti eleksion. Nangrugi daytoy idi mangabak ti asawa ni Erap a ni Loi Ejercito-Estrada idi 2001 ken ti panangabak met laeng ti anakda a ni Jinggoy idi 2004. Umuna ngarud iti pakasaritaan ti Senado ti panaggiddan ti ina ken ti anakna a nagtakem a senador. Nangabak met a senador ni Pia Cayetano idi 2004 gapu laeng met ti kinalatak ti amana a ni Rene “Compañero” Cayetano. Simmaruno a nangabak a senador ti kabsat ni Pia a ni Peter Allan idi 2007. Ket dayta, simmublat met nga agkabasat ti naggiddana nagtakem a senador.

Ket iti daytoy umay nga eleksion, saanen a nagpangadua pay dagiti tallo a lider ti opposision, da Erap, Binay ken Senate President Juan Ponce Enrile nga iraman iti line-up ti UNA dagiti annakda: da JV Ejercito (nga inaramatnan ti apeliedo nga Estrada), Jackie Enrile (nga iti umuna a gundaway nagbalinen a Juan Ponce Enrile, Jr. ti naganna iti publiko), ken Nancy Binay nga ita laeng a mangngeg ti naganna ngem isu ti kangatuan ti grado (maika-7) iti surbey kadagiti amin a kandidato ti UNA.

Malaksid kadagiti tallo nga annak dagiti adigi ti oposision, agsadag met ni Cynthia Villar iti nagan ni Manny Villar nga asawana. Kasta met ken ni Sonny Angara iti nagan ti amana a ni Edgardo Angara. Agpada ti lalaki a Villar ken ti nalaklakay nga Angara nga agpatingga metten dagiti terminoda iti daytoy a tawen. Agsadag met kadagiti nalalatak nga apeliedo iti pamiliada da Bam Aquino (kaanakan ni Presidente Aquino), Grace Poe (anak ni Fernando Poe Jr a kandidato a Presidente idi 2004), ken Mitos Magsaysay (naikamang kadagiti Magsaysay ti Zambales a kabagian ti dati a Presidente Ramon Magsaysay).

Ngem kas met laeng kadagiti artista, saan a garantia ti kaadda iti nalatak nga ama, ina, kabsat wenno nadekket a kabagian tapno mangabak ti maysa a kandidato. Maysa a pagadalan ti napasamak iti kaudian nga eleksion, ta innem a kandidato nga asawa wenno anak ti dati a senador ti naarus, a kas dagiti sumaganad: Ruffy Biazon (anak ni Rodolfo Biazon), Sonia Roco (asawa ni Raul Roco), Gwen Pimentel (anak ni dati a Senate President Aquilino Pimentel Jr.), Adel Tamano (anak ni Mamintal Tamano), Susan Ople (anak ni Blas Ople) ken Ramon Mitra III (anak ni dati nga Speaker Ramon Mitra a senador sakbay iti Martial Law). Kasta met a saan a nakapagplastar ni Amina Rasul (anak ni Santanina Rasul) idi 2004. Ken sakbay a nangabak ni Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. (anak ni dati a Presidente Ferdinand Marcos) idi 2010, naarus daytoy iti eleksion idi 1995.

Panagturay Dagiti Situtugaw

Dakkel met ti gundaway dagiti agpailayon a senador wenno dagiti kallepas la unay ti terminoda ken mapalubosan iti linteg a manggun-od ti maikadua nga innem a tawen a terminoda. Kas ‘tay kunadan, ababa laeng ti pakadanonan ti lagip dagiti botante. Nadaras ti panagrehistro dagiti nagan dagiti agdama a senador iti panunot dagiti botante, aglalo la unay dagiti naubbing ken damoda nga agbotos iti daytoy nga eleksion. Isu a nangato latta ti grado iti surbey dagiti situtugaw nga agpailayon a senador a kas kada Peter Allan Cayetano, Chiz Escudero, Honasan, Legarda, Koko Pimentel III, ken Antonio Trillanes IV. Manipud iti panangrugi ti surbey dagiti kandidato, adda latta iti kangatuan a puesto ti nagan da Legarda ken Escudero. 

Saan ngarud met a nabileg ti name recall kadagiti dati a senador gapu iti kaawanda iti napaut a tawen iti “radar” dagiti botante, uray pay napintas met dagiti nagapuananda iti panagtakemda. Saan ngarud unay a nangato iti gradoda iti kaudian a surbey dagiti dati a senador a kas kada Jun Magsaysay (maika-16), Zubiri (maika 11-12), Richard Gordon (maika-17), Ernesto Maceda (maika-19), ken Jamby Madrigal (maika-14). Kadagitoy, ni laeng Zubiri ti nakastrek iti winning circle.

Ngem saan met a kankanayon a mangabak latta dagiti agpailayon a senador. Ditoy ngarud a napateg ti gapuananda ta nalaka laeng a malagip dagitoy dagiti botante, no ania ti imbagbagada iti kampania, ken ti paggapuanda a partido. Iti kaso da Ralph Recto ken Sotto, napaay dagitoy iti panagpailayonda idi 2007 gapu ta nababa ti popularidad ti administrasion ni GMA a nakaikappenganda. Nakasubbot laeng dagitoy iti panagbaliw ti kimmapenganda a koalision idi 2010.

Naabaak met ti reeleksion da Robert Barbers ken Jaworski idi 2004 gapu iti kaawan ania a makita ti publiko a kontribusionda a nangrugi pay iti impeachment ni Erap iti Senado. Ken gapu met laeng iti impeachment ni Erap ti napaay a reeleksion da Enrile ken Miriam Defensor-Santiago nga agpada a nadekket a kaaliado ti napatapuak a lider. Malaksid kadakuada, naarus met iti reeleksion ni Webb idi 1998, ni Biazon idi 1995, ken da Mamintal Tamano, Victor Ziga, ken Sotero Laurel idi 1992.

Kasta met a ti 34 a dati a senador (saan a reeleksionista) a nagkandidato para iti Senado manipud iti eleksion idi 1992, nakurang a kagudua wenno 15 laeng ti nakasubli kadagiti puestoda.

Bileg ti Partido ken Koalision

Agpayso a dakkel a banag ti pakikappengan a partido iti balligi ti maysa a kandidato iti eleksion. Ngem kadagitoy a panawen a saanen a nalawag ti pagdudumaan iti garit dagiti partido politikal ken gapu metten iti kaadudan dagitoy a partido, saan a ti partido no di ket ti koalision ti nangnangruna a konsiderasion tapno adda panangabak ti kandidato.

Daytoy ti rason no apay a pagiinnagawan ti agkalaban a koalision dagiti dua a kandidato a nangato a kanayon iti gradoda kadagiti surbey (da Legarda ken Escudero) ken maysa a nalatak met ti ikutna nga apeliedo (ni Grace Poe). Pabor latta kada Escudero ken Legarda no makikappengda iti nabilbileg a koalision iti panagkitada tapno nalaklaka a magun-odda ti kangangatuan a botos.

Idi damo, kayat nga iraman ti UNA dagiti tallo a kas guest candidate, ngem nakarurod dagiti lider ti oposision gapu iti di panagparang a personal dagiti tallo kadagiti immun-una a campaign rally ti partido.

Iti pakasaritaan ti eleksion manipud idi 1987, dua pay laeng a kandidato nga independiente a saan a nakikappeng ti ania man a koalision, wenno nairaman a guest candidate, ti nangabak a senador: da Pangilinan ken Honasan idi 2007. Independiente met ni De Castro idi nagbalin a topnotcher daytoy idi 2001, ngem guest candidate daytoy ti Pwersa ng Masa, ti koalision ti grupo ni Erap.

Ken narigat la ketdi a makastrek iti Magic 12 dagiti agdadamo iti naganda iti politika no awan dagiti partido wenno koalision a mangital-o ti kandidaturada.

GAPU ngarud kadagiti nadakamat a konsiderasion iti panagballigi iti eleksion, makuna a saan a surbey ti rason ti panaglatak ti maysa a kandidato. Iparangarangna laeng  ditoy ti kayat dagiti botante iti agdama a situasion. Ditoy ngarud a mapadasan ti kinasiglat dagiti political strategist iti agsumbangir a partido a mangbalasa kadagiti bukodda a lineup, plataporma, ken estratehia iti kampania tapno matumponganda ti pudpudno a kayat dagiti botante.

Magun-odda laeng ngarud dayta babaen ti pananganagda a nasayaat iti resulta dagiti surbey.

Ket gapu met laeng ngarud iti kinabileg ti surbey, adda karbengan ti Comelec, kas maibatay iti pagalagadan ti eleksion, a siripen, saan ket nga iparitna, ti pannakaipakat dagiti surbey. Awan la ketdi ti makita ti ahensia a panangsalungasing dagiti kompania a mangipakpakat iti surbey kadagiti paglintegan, wenno agingga nga awan ti ibilin ti Korte a pannakaisardeng dagitoy, namnamaentayo ti panagruar latta dagitoy a surbey manipud ita agingga iti maudi a 15 nga aldaw sakbay ti eleksion.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 18, 2013.)