EDUKASION: SAAN LAENG KOMA A PARA KADAGITI ADDA KUARTANA

AWAN ti maar-aramidan dagiti nagannak no kasta a maipangina ti matrikula, ta masansan nga awan ti panangkonsulta ti eskuela kadakuada. Maammuanda laengen a ngimmina ti matrikula inton panagseserrek. No di kabaelan dagiti estudiante ti agbayad, mapilitanda nga umakar iti sabali a pagadalan, wenno ti nasakit ditoy, agsardeng dagitoy nga agbasa.

Ti pannakalapped ti pannakaipangina ti matrikula (tuition hike) ti ipingpinget a kanayon dagiti militante nga estudiante. Di rumbeng a nangina ti dekalidad nga edukasion, ipukpukkawda a kanayon iti kalsada. Saranayen ngarud latta koma ti gobierno dagiti marigrigat a mangragpat iti dayta a klase ti edukasion, ta pagrebbenganna laeng ngarud kano nga ipaay dayta kadagiti agtutubo.

Inrubuat man ngaruden dagiti aktibista nga estudiante nga ipeksa iti kalsada ti panangtubngarda iti manamnama a tuition hike iti daytoy umay a panagseserrek. Itay nabiit, nagpupudotan dagiti aktibista iti Polytechnic University of the Philippines (PUP)  nga imbarsak iti sango ti main building dagiti arm chair iti eskuelada, pinagtutuonda dagitoy, sada pinasgedan iti tengnga ti kalsada. Inaramidda daytoyen itay napan a tawen. Ta malaksid pay iti tuition hike, pakasuronanda ti kaawan kano ti maar-aramidan ti administrasion ti eskuela a mangpabaro koma met dagiti us-usarenda nga agad-adal.

Uray balido ti yar-arungaing dagitoy nga estudiante, adu ketdi ti nangkondenar iti panaglablabes ti wagas dagiti aktibista nga agprotesta, kas iti panangdadaelda iti sanikua. Ngem maysa pay a pasamak ti nangparegta iti riknada a mangtubngar iti autoridad ken mangipinget iti karbengan dagiti agtutubo, nangnangruna dagiti nakurapay, a makaadal.

Daytoy ti pananggudas ni Kristel Tejada iti bukodna a biag sakbay nga agserra ti naudi a semestre. Adda ni Kristel, 16 anios, iti umuna a tukad ti kurso a behavioral science iti Unibersidad iti Filipinas iti Manila. Saan kano ngamin a nakabayad iti matrikulana. Ti laeng ngamin amana a taxi driver ti mangbibiag da Kristel ken dagiti naubbing pay a kakabsatna. Agtagibalay laeng ti inana. Uray idi damona pay laeng a sumrek iti UP, kinasapulanen ti pamilia ni Kristel ti umutang para iti matrikula ken dadduma pay a paggastuanna.

Adu ti Kas ken ni Kristel

Nabayadan met ti amana ti dadduma nga utang ni Kristel, ngem awan ti pangbayadda iti balanseda sakbay nga agserra ti semestre. Nupay pinalubosan ti eskuela ni Kristel nga agenrol idi Nobiembre, ipalpalagip latta ti eskuela ti panagbayadna. Ket no awan, nasaysayaat laeng kano nga agaplikar para iti leave of absence (LOA), wenno ti panaglanganna pay laeng nga agbasa kadagiti sumarsaruno a semestre ket agsublinto laengen no mapukawton ti ania a rason ti kaawanna iti eskuela. Iti biang ni Kristel, daytoy ti panagbayadnanto iti kidkiddawenda kenkuana a matrikula.

Ti panangisingasing ti administrasion ti UP Manila nga ag-LOA ni Kristel gapu iti dina pannakabayad ti balansena ti nangimameg kenkuana iti nakaro a leddaang agingga idi gudasennan ti bukodna a biag. Kas man la pakadusaanna unay ti kinakurapayna, nga awanen ti gawayna, a makaadal koma. Ken maysa, nadagsen unay a baklayen ni Kristel ti panangileppasna iti kursona, ken makapagtrabaho iti nasayaaat, tapno maalawna ti pamiliana iti nakaro a rigat. Ket idi mariknana a mapukawen a kasla layap dayta nga arapaapna, saanen a maawat dayta ti naubing pay a riknana.

Nupay naisangsangayan ti kaso ni Kristel a nagpakamatay gapu iti saan a mabayadan a matrikula, adu ketdi ti kas kenkuana a nadadael met dagiti arapaapda a makabasa gapu ta awan ti pagbayadda iti nangina a matrikula uray kadagiti pagadalan wenno unibersidad a kukua ti estado. Adda met dagiti sabsabali pay a rason no agsardeng nga agbasa ti maysa nga estudiante, a saan laeng a gapu iti matrikula, a kas koma iti karigatna a mangiremedio iti pagpletena a mapan agbasa, ken iti pagbayadna kadagiti uniporme ken dadduma pay a maaramat iti eskuela. Saan laeng ngarud a kankanayon a grado iti eskuela ti pakarikrikutan dagiti agad-adal no di pay, wenno ad-adda ketdi a pakaseknanda, iti gastuenda nga agbasa.

Ngem uray pay koma kadagiti kakastoy a karigat dagiti pamilia a mangisakad iti panagadal dagiti annakda, mapalag-an laeng koma met ti kasasaadda no maibaba laeng ti matrikula iti gatad a kabaelanda a bayadan. Kabuyog koma ditoy ti panangipakat ti gobierno ti ania man a nasiken nga addang tapno matulongan dagiti agtutubo nga agtalinaed latta iti eskuela, nangnangruna man dagiti nasaririt nga ubbing wenno adda interesda nga agbasa.

Adda Parikut iti Sistema

Iti kaso ni Kristel, saan laeng a ti kinakurapayna ti isyu ditoy, ta masaludsod pay ti pagalagadan ti UP a mangtarabay kadagiti masasao nga “iskolar ng bayan” iti aywanna. No anagentayo ti nasaparan ti pamilia ni Kristel nga agdawdawat iti pawayway nga agbayad, awan laeng ngaruden ti duma ni Kristel kadagiti agad-adal kadagiti ordinario a pribado nga unibersidad iti pagilian.

Nadillaw ngarud ti sistema nga ipakpakat ti UP kadagiti saan a makabayad nga estudiante kadagiti matrikulada. Maysa ditoy ti “no late payment policy” wenno ti di panangawat ti eskuela iti naladaw a bayad dagiti estudiante. Agasem ta gapu laeng iti P6,337 a di mabayadan a balanse ni Kristel iti matrikulana (baria laengen dayta a gatad no maidilig kadagiti pribado a unibersidad) iti naituding nga aldaw, mapunas lattan nga awan aniamanna ti narugianna ken awanen ti nagturongan ti reggetna a makaadal. No dina naipasa dagiti gradona, nalaka laeng koma a maawatan ti panangyabogda kenkuana iti kampus ti UP, ngem matrikula laeng dayta a mabalin met a mairemedio no naipaayan pay ti pamilia iti sabali pay a gundaway.

Kasta met a nadillaw ti Socialized Tuition and Financial Assistance Program (STFAP) a no mano metten a tawen nga ipakpakat ti UP. Iti daytoy a sistema ti UP, agbayad ti nangingngina a matrikula dagiti nabaknang nga estudiante, ken agbayad met ti nalaklaka a matrikula dagiti nakurapay. Agbatay ti estado dagiti agad-adal iti idatagda nga impormasion ti mapaspastrekan ti pamiliada iti makatawen, ta daytoy ti pagibasaranda no ania ti bracket ti maysa nga estudiante. Nasayaat, kunada man, daytoy a napanunot ti UP, ta saandan nga agdependar iti Kongreso iti pannakaikadakkel ti badyetda, ta malaksid a maipaayan iti nababa a matrikula dagiti nakurapay nga estudiante,  mabalin pay a pamastrekan ti eskuela ti kadakkel a baybayadan dagiti nababaknang nga estudiante. Ngem iti ketdi ay-ayat ti UP nga agawat kadagiti nababaknang a makabael ng agbayad iti uray tumukno’t langit ti kanginana a matrikula, kasla umad-adu ngaruden ti bilang dagiti nababaknang wenno elitista nga estudiante ngem dagiti nakurapay.

Segun iti report, adda kano parikut ti sistema ta saan nga umisu ti nangipananda a bracket iti estado ti pamilia ni Kristel. Isu nga iti panawen a kasapulan a singirenda ni Kristel, narigatanen dagiti dadakkel ni Kristela mangbayad iti matrikula ti anakda.

Reaksion Dagiti Maseknan nga Opisial

Gapu ngarud iti kaso ni Kristel, ipapaikkaten ti UP ti “no late payment” a pagalagadan kadagiti kampusna. Ken no mabalin, no maragpat ti maysa nga iskolar ti makiddaw kenkuana a grado tapno agtalinaed iti eskuela, adda koma met aramiden pay ti eskuela tapno saan a mapunas dagitoy a gapuananna gapu laeng iti matrikula a saan a mabayadan iti naikeddeng a panawen. Agpayso a kasapulan met ti eskuela ti agsingir tapno masupusopanna dagiti gastuenna, ta no dina aramiden dayta, mabangkrap la ketdi daytoy. Ngem ipaay koma latta ti eskuela ti pleksibilidad a mangipakat iti pagannurotanna no kasapulan, nangnangruna kadagiti kas iti kaso ni Kristel.

Ken gapu ta maysa nga state university ti UP, ken makuna nga iskolar ti pagilian dagiti agad-adal ditoy, dakdakkel koma ti rason ti unibersidad a nagannad a nangipakat iti sistema iti panagsingir iti matrikula no pakadadaelen met daytoy ti arapaap ti maysa nga estudiante a naregget a makaadal. No ar-arigen adda met koma nabalinan pay ti gobierno wenno ti gimongtayo a manglapped iti kasta a nakaam-ames nga insidente.

Ikarkari metten ti UP ti panangadalda a nasayaat iti pannakaipakat ti STFAP. Kitaenda koma, a kas kadagiti dadduma a programa ti gobierno iti edukasion, a nalawag ti panggep ti programa, naannad ti pannakaipakatna, ken dagiti laeng koma rumbeng a mairanud ti makaganar iti naisangsangayan a benepisio.

Ken malaksid dagiti ipakat nga addang ti UP kadagiti nakurapay nga estudiante, adu met dagiti timpuar a kapanunotan tapno masolbar uray kaskasano dagiti parikut a mangidurduron kadagiti kas ken ni Kristel a napukawan iti namnama nga agbasa.

Maysa ditoy ti pannakaipakat ti maysa a sistema iti kasta nalaklaka a mayasideg dagiti nakurapay nga estudiante kadagiti mabalin nga agidonar kadagiti kasapulanda nga agbasa. Adda metten dagiti grupo dagiti alumni ti UP a mangrugin nga agidonar iti gatad para iti maysa a trust fund a manamnama a mangipaay iti suporta kadagiti estudiante a saan a makabael nga agbayad iti subsidized tuition rate ti eskuela. Adu pay ti madadaan a tumulong ngem agpannurayda pay iti kaadda ti nasiken nga estruktura wenno sistema para kadagiti kakastoy a panggep.

Makidkiddaw met kadagiti aggapu iti pribado a sektor nga ipapatida ti tumulong kadagiti estudiante a nakurapay ngem naregget a makaadal. Uray pay dagiti nabakbaknang a kakabagian dagiti estudiante, makiddaw a tumulongda met a mangpabasa kadakuada, uray iti agpirma laeng koma a kas guarantor kadagiti mabalinda nga umutangan.

Karbengan, Saan a Prebilihio

Maysa a napateg a karbengan dagiti agtutubo ti edukasion, saan ketdi a maysa laeng daytoy a prebilihio a maipaay kadagiti adda kabaelanna wenno makaragpat kadagiti napartuat a pagannurotan. Kayatna a sawen, awan ti rumbeng a pilien ti gobierno a pagadalen. Nalaka laeng koma ti pananggun-od dagiti ubbing iti edukasion, ken maipaay koma daytoy a padapada kadagiti agtutubo, nakurapay man wenno adda kabaelanna iti biag.  Pagbasenna amin nga ubbing. Daytoy ti rason no apay a nagbalinen a libre ti panagadal dagiti ubbing iti elementaria ken sekundaria. Nababbaba leng met ti matrikula kadagiti state university no maidilig kadagiti pribado a pagadalan. Ket gapu ta karbengan ti tunggal maysa ti edukasion, di rumbeng nga agbalin a negosio ti panangipaay iti daytoy.

Ipangpangruna latta koma ti gobierno ti edukasion dagiti agtutubo. Ipaayna koma amin a kabaelanna tapno agtalinaed dagitoy iti eskuela. Ta dakdakkel la ketdi ti parikut iti gimongtayo ti kaadu dagiti agtutubo a saan a nakaadal.

Ngem ti rigatna, uray ti sektor ti edukasion ti kankanayon a makaal-ala iti kadadakkelan a bingay iti tinawen a badyet ti gobierno, masansan met a makiskissayan ti pondo a maipapaay kadagiti state universities and colleges (SUCs).

Kadagiti ngarud naapektaran iti napasamak ken ni Kristel, kadagiti makaung-unget a kaklasena iti UP-Manila, ken kadagiti aktibista iti nadumaduma a pagadalan, ipukpukkawda ti hustisia para kenkuana. Masapul ti hustisia, kunada, saan laeng a kaasi, para kadagiti kas kenkuana a napaidaman iti gundawayda nga agbasa.

Sayang laeng, ta awan ti sabali pay a kayat ni Kristel ken dagiti padana a marigrigatan a mangisakad iti panagbasada no di ti pannakapasayaat ti biagda ken ti pamiliada inton  makaturposda kadagiti kursoda. Ngem gapu laeng iti rikut ti sistema, ti agtultuloy a tuition hike, ken ti masansan a kaawan ti suporta ti gobierno, nagbalinen a kasla nangato a bantay ti edukasion a mauli laeng dagiti makabael.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 8, 2013.)