APAY NGA ITI MAYO TI ELEKSION?

AMMOYO kadi no apay nga iti Mayo, a panawen ti kalgaw, a maang-angay ti eleksion iti Filipinas?

Segun ken ni Senador Miriam Defensor Santiago, iti kapudot ti tiempona a maamuan no ania a klase dagiti politiko nga agkamkampania. No matunaw dagiti kandidato, kayatna a sawen a plastik dagitoy. No sumgedda iti darang ti init, pumappapel laeng dagitoy. No pagayaatda ti agkainaran, sigurado a buaya met dagitoy.

Angaw laeng daytoy ti senadora nga impasaksakna idi maawis nga agsao kadagiti agturpos iti Our Lady of Fatima University itay napan a bulan. Agpayso a naayat daytoy kadagiti kakastoy a pick-up lines a pangriingna kadagiti dumdumngeg. Panangsairna metten kadagiti pagaayatna nga uyawen a politiko, ngem adda met maregmeg ti kinapudno kadagiti angawna.

Plastik, wenno agpampammarang laeng iti kaaduanna a politiko iti ipakpakitada a kinapasnekda nga agserbi wenno iti panagkarida kadagiti dumdumngeg. Ken pudno nga adu kadagitoy ti pumappapel (wenno epal) nga awan met ti ammoda iti serkenda nga opisina. Kasta met a nabayagen a buaya ti awagtayo kadagiti politiko, puera de los buenos, gapu iti panangagumda iti turay wenno ania man a grasia ti gobierno nga ibolsada.

Ngem puera angaw, mapaspasamak ti eleksion iti Mayo ta dayta ti ibilbilin ti linteg. Segun iti Seksion 4, Artikulo VII iti agdama a Konstitusiontayo, a no awan la ketdi ti sabali a linteg a mangibaga a mapasamak ti eleksion iti sabali nga aldaw, maisayangkat ti regular nga eleksion iti Presidente ken Bise-Presidente iti tunggal maikadua a Lunes ti Mayo.

Ken dayta met ti ibilbilin ti Akta Republika Blg. 7056 a nangirugi met idi 1992 ti pannakaipakat ti synchronized election wenno panaggigiddan a panangibotostayo iti Presidente, Bise-Presidente ken dagiti kameng ti Kongreso. Ken manipud iti eleksion idi 1995, nangrugi metten a naigiddan ti panangibotostayo kadagiti lokal a posision (saan a karaman dagiti opisial ti barangay). Kayatna a sawen, manipud iti 1995, mapasamak ti synchronized election iti kada tallo a tawen, wenno iti tunggal maikadua a Lunes ti Mayo, malaksid iti eleksion ti Presidente ken Bise-Presidente a mapasamak laeng iti kada innem a tawen. Iti eleksion a saan a pabotosan dagiti dua a kangngatuan a posision ti pagilian, maawagan daytoy iti midterm elections a kas iti eleksion iti daytoy a tawen.

Ngem no subliantayo ti pakasaritaan, Nobiembre ketdi a napasamak dagiti eleksion manipud idi 1947 agingga idi 1971. Kadagidi a panawen, kada dua a tawen nga adda eleksion iti pagilian, ket kada uppat a tawen a mapasamak ti panangibotostayo iti Presidente ken Bise-Presidente. Gapu ngamin ta dagiti Americano ti nangisuro kadatayo iti demokrasia ken nangituray kadatayo iti nabayag a panawen, nagbalin a modelotayo ti Estados Unidos para iti proseso ti eleksion ken panangipataray iti gobierno, ken uray pay ti maikeddeng nga aldaw a panagbobotos, kinopiatayo daytoy kadakuada.

Idi masurat ti Konstitusion ti 1935, nupay saan a nailanad ti eksakto nga aldaw ken bulan, nalaka ketdi a maawatan a Nobiembre a maaramid ti eleksion ta mangrugi ti panagtakem dagiti mabutosan iti maika-30 ti Disiembre iti dayta a tawen ti eleksion. Nabaliwan laeng ti aldaw ti eleksion, wenno nayakar iti Mayo, babaen ti Konstitusion ti 1973 a nangsukat iti Konstitusion ti 1935.

Innakeman ni Presidente Ferdinand Marcos ti pannakaisurat ti Konstitusion ti 1973 babaen ti maysa a Constitusional Commision a binukelna kalpasan a maideklarana ti Martial Law. Ditoy nga immuna a naisurat iti maysa a linteg a maaramid laeng ti regular nga eleksion iti maikadua a Lunes ti Mayo. Gapu ta parliamentario ti sistema ti gobierno, maysa laeng ti lehislatura wenno unicameral daytoy, ti laeng eleksion para kadagiti kameng ti National Assembly (Batasang Pambansa) ti masasao a regular ken nasional nga eleksion. Kadagiti kameng ti Batasang Pambansa a mapili ti agbalin a Presidente ken Bise-Presidente (a mabalin pay nga agkameng iti gabinete wenno madutokan a Prime Minister).

Apay a kinaykayat ni Marcos a Mayo ti eleksion idinto a nakapudpudot ta kabara pay ti kalgaw? Saan kadi a nasaysayaat koma no Nobiembre met laeng a kas kadagiti immun-una nga eleksion ta nalamiis ti paniempona? Segun ken ni Nelson Navarro, autor ti sumagmamano a libro ken kolumnista iti diario, nangrugi ti amin iti pagayatan ni Marcos a matengngel uray iti pannakaipagna ti eleksion, iti kasta naregta latta ti ania man a panggepna nga agtakem iti napaut ken nabileg.

Gapu ta diktador daytoy babaen ti bileg ti Martial Law, masurot amin a kayatna. Ket imbes a Mayo ti eleksion a kas iti nailanad iti Konstitusion, insayangkatna ketdi iti umuna nga eleksion ti Batasang Pambansa idi Abril 7, 1978.

No patientayo ti mito a naayat ni Marcos iti numero a 7, pinilina ti petsa 7 ta nasuerte kenkuana dayta, ken ti tawen a 1978 ta maikapito dayta a tawen kalpasan ti naudi nga eleksion idi 1971. Ngem no pagraemantayo met ti kinasirib ni Marcos, impakatna ketdi ti maysa a nabileg nga estratehia ti politika. Insapsapana ti eleksion iti maysa a bulan, saan laeng a gapu iti naiget a panangpuersa kenkuana ti gobierno ni Presidente Jimmy Carter ti Estados Unidos nga agipakat koma metten kadagiti programa para iti demokrasia ta napalalo unayen idi ti panangkritikar dagiti agiwarwarnak iti America iti aramid ti gayyem ti gobiernoda a diktador, no di pay ket naanag ni Marcos nga awan ti madadaan ken nabileg a partido dagiti kalabanna. Isu a tapno masiguradona iti pannakaabak dagitoy, insapsapanan ti eleksion tapno saan a makapagkuti a nasayaat dagitoy.

Idi laeng maikadua nga eleksion ti Batasang Pambansa a nasurot ti nailanad ti Konstitusion, ta napasamak daytoy idi Mayo 14, 1984.

Mabalin a kasayaatan ti Mayo a nakita ni Marcos ta bakasion daytoy iti eskuela. Saan ngarud unay a makumikom dagiti mangisursuro a dutdutokan latta ti Comelec a tumulong a manggamulo iti panagbobotos. Isu a bay-am, kunada, uray karikut dagiti botante ti kapudot ti tiempona a makilinia nga agbotos kadagiti bukodda a presinto; bay-am dagiti politiko ken dagiti suporterda nga agkainaran nga agkampania ta adda met kuartada nga igatangda iti nalamiis a mainum.

Ngem ti pudno ketdi, segun kadagiti agpalpaliiw iti politika, kayat ni Marcos a maibatog ti petsa ti eleksion iti panawen ti bakasion, tapno awan dagiti aktibista kadagiti unibersidad ken kolehio. Ammotayo met a dagiti nangiwat ken natured nga agad-adal ti nangirubuat kadagiti adu a riribuk iti panagturay ni Marcos sakbay nga impaulogna ti Martial Law ken sumagmamano a tawen kalpasanna. Mangnamnama nga agawid dagitoy nga agtutubo kadagiti lugarda nga agbakasion imbes nga addada laeng kadagiti kampusda ken kadagiti kalsada iti siudad a mangriribuk laeng iti panawen ti panagkampania. Panawen pay ti piesta ti Mayo, ket uray kaskasano, adda sabali a pangiturongan pay dagiti agtutubo iti atension ken orasda.

Ngem ti saan a nakita ni Marcos, iti kapudot ti tiempona ti rason no nadaras nga agpudot met ti ulo dagiti tattao. Isu nga adu dagiti agkalaban iti eleksion a mairubo iti nabara a komprontasion, ken no maminsan agtinnag iti nadara nga engkuentro. Naimbag pay idi Nobiembre ti eleksion ta babaen ti espiritu ti panagkakappia nga ibuybuyog ti panawen ti Paskua, nalaklaka a maawis dagiti nangabak a kandidato dagiti inatiwda iti eleksion. Ket apaman a makapagsapata dagitoy iti panagtapus ti Disiembre, mangrugi metten ti baro a tawen ken pangabaruanan iti panagkaykaysa dagiti umili.

Adda ngarud dagiti agkuna a ti panangbaliwbaliw ni Marcos kadagiti aldaw ti eleksion ti nangrugian ti panagmalasna iti Malakanyang. Kalpasan ti pannakatambang ni Senador Benigno “Ninoy” Aquino Jr iti eropuerto idi 1983, a kasaruno ti panagsuek a nakaro ti ekonomia ti pagilian, pilpiliten ti America ni Marcos nga agipakat kadagiti adu a reporma saan laeng iti agpang ti politika no di pay iti ekonomia. Maysa a solusion ti panangisayangkatna a dagus iti maysa nga eleksion tapno mapasingkedanna nga isu pay laeng ti talken dagiti umili a mangbaliw iti taray ti gobiernotayo.

Pinili ni Marcos ti Pebrero 1985 a pakaaramidan ti snap election ta ammona nga awan ti nabileg a grupo pay dagiti oposisionista iti dayta a panawen. Ta no urayenna pay ti Mayo, amangan no makapagplanonton a nasayaat dagiti kalabanna. Ngem dina impagarup a ti balo ni Ninoy ti ipasangoda kenkuana isu a saanen a kasapulan ti napaut a panagsagana dagiti kalabanna. Nadekket ti risiris, ngem iti panagbilang iti botos, ammo ti kampo ni Cory Aquino a nangabakda iti eleksion, ngem saan a maawat dayta ni Marcos. Nagangayanna, napasamak ti People Power iti EDSA ket napatakias ni Marcos iti Malakanyang.

Ngem idi mapanday ti baro a konstitusion (1987), saanen a ginaraw dagiti kameng ti Constitusional Commission a dinutokan ni Cory ti naikeddeng a petsa ti eleksion ti pagilian. Nagtalinaed a mapasamak daytoy iti maikadua a Lunes ti Mayo. Mabalin a maysa a rason ti dida pananggaraw ti panagdardaras ti ConCom a mangileppas a dagus ti Konstitusion; ken mabalin nga imbilangda a bassit laeng a banag ti petsa ti eleksion tapno pagdidiniskutiranda pay.

Saan ngaruden a kasta ti kadarasna a mabaliwan ti aldaw ti eleksion, ta kasapulan no kua ti enmienda ti Konstitusion. Ngem uray pay matuloy ti charter change, namnamaentayo la ketdi a naingpis laeng ti gundawayna a tamingenda ti petsa ti eleksion ta bassit laeng daytoy nga isyu daytoy no maidilig kadagiti narikut nga isyu ti political dynasty, party-list ken multi-party system, foreign ownership, ken dadduma pay a probision a patien ti sumagmamano a sektor a saanen a kasapulan ti pagilian wenno lallalo a mangparparigat laeng iti kasasaadtayo.

Saan a “big deal,” kunatayo man laengen, ti petsa ti eleksion. Ta uray pay ngata Nobiembre a napasamak ti eleksion idi 2004, aramiden latta amin a kabaelan ni Gloria Macapagal Arroyo tapno maatiwna ti nalatak unay a kalabanna a ni Fernando Poe Jr. Addanto latta tawaganna iti Comelec tapno mangipakat iti nalimed nga operasion ti dagdag-bawas tapno mangabak dagiti kandidatona a senador.

Iti Mayo man wenno Nobiembre ti eleksion, matuloy latta ti pananagabak dagiti opisial a kas ken ni Erap Estrada a nabalud gapu iti kaso ti korupsion iti panangiggemna iti turay, agingga a ti kinalatak dagiti kandidato ti mapatpaturay saan ket koma a dagiti kalidadda a kas lider wenno dagiti plataporma dagiti partido. Mapasamak latta dagiti nakaam-ames a panangtambang a kas iti Maguindanao Massacre idi 2009 agingga a saan a marisut ti parikut kadagiti private army ken korupsion iti AFP a nalimed nga agilaklako iti armas kadagiti politiko tapno adda maibolsa dagiti rinuker nga heneral.

Addanto latta met mayangaw ni Senador Santiago no ania man dayta a bulan a pakaaaramidan ti eleksion. Mabalin a kunananto a nasayaat met ti Disiembre tapno maamuan no sino ti Herodes kadakuada, wenno tapno saan nga ilegal ti panangited dagiti politiko iti sagutda kadagiti botante. No Agosto ti eleksion, wenno ania man a panawen ti panaglayus, ibagananto a nasayaat daytoy a pakakitaan kadagiti nairuruam nga aglanglangoy kadagiti kuartada ta malmesda no pudno metten a danum ti tumapoganda.

Ti napateg, uray ania pay dita a bulan ti eleksion, maisayangkat daytoy iti nadalus, natalinaay, napudno dagiti resultana, ken kangrunaanna, nainsiriban ti panangpili dagiti botante kadagiti kandidato nga ibotosda. Agpayso nga awan ti maaramidantayo iti paniempona; ngem adda la ketdi maaramidantayo para iti kastoy a klase ti eleksion.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 20, 2013.)

Eleksion 2013: KOMUSTA ITI REHION DOS?

MANGNAMNAMA ti Commission on Elections (Comelec) a natalinaay ti panagbobotos iti Tanap ti Cagayan gapu ta awan met kano ti mairepreport agingga ita nga armado a grupo nga agpanggep a mangriribuk iti lugar. Nupay kasta, naiget ti panangmonitor ti ahensia kadagiti dadaulo dagiti politiko ken dagiti suporterda a mabalin a mangipakat iti kinadangkok, wenno iti pannakibiang dagiti tagaruar a kas iti napasamak iti Siudad ti Gingoog idiay Mindanao a nakatambangan ti mayorda.

Nupay maysa ti Cagayan kadagiti immun-una nga intudo ti Comelec a mabalin a pagtaudan ti nabara a risiris dagiti kandidato, awan pay met ketdi ti naideklara nga election hotspot iti probinsia wenno sadino a lugar iti rehion.  

Awan met ti makuna a dominante a partido politikal ditoy, ta uray naikappeng ti Nationalist People’s Coalition (NPC) ken Nacionalista Party (NP) iti koalision ti administrasion a Team Pinoy, saan a marikna ti panagkakadua dagiti kamengna a partido ta rapokrapok iti lokal nga agpang. Awan kalaban dagiti kandidato ti Liberal Party (LP) iti tallo a kangangatuan a puesto iti Quirino. Kasta met a napigsa ti LP iti Batanes a baluarte dagiti pamilia Abad a kapartido ni Presidente Benigno S. Aquino III.

Iti Cagayan ken Isabela, naiget a kalaban ti LP ti NPC a pagkamengan ni kandidato a senador Jackie Enrile ken ti pamilia Dy iti Isabela; ken ti koalision a National Unity Party (NUP) iti Cagayan. Adda met laban ni NP a pagkamengan dagiti agtuturay iti Nueva Vizcaya ngem nabingay daytoy gapu iti ikakappeng ti sumagmamano a liderda iti United Nationalist Alliance (UNA) a koalision ti oposision.

Abad iti Batanes, Cua iti Quirino

Ti Batanes ti kabassitan iti sakupenna a daga ken populasion kadagiti amin a probinsia ti pagilian, ngem kaskasdi a saan a nakalisi ti panagramaram dagiti dinastia iti politika. Maam-ammo ti probinsia a lugar ti Pamilia Abad, nga idauluan ni Sekretario Florencio “Butch” Abad ti Department of Budget and Management.

Nakauppat a termino, wenno mapan a 14 a tawen a diputado iti kakaisuna a distrito ti probinsia ni Butch Abad. Simmublat kenkuana iti puesto ti asawana a ni Henedina “Dina” Abad. Agpailayon ti babai nga Abad para iti maikadua a termino kontra ken ni Carlo Diasnes a nakapaminsan a termino a diputado ken nakalabanna met laeng iti napalabas nga eleksion. No mangabak manen ni Dina itoy nga eleksion, makunanto nga iti siam a termino iti Kongreso a nangrugi idi 1987, pito kadagitoy iti aggapu kadagiti agassawa nga Abad. Kinapudnona, nag-diputado met iti uppat a termino ti ama ni Butch a ni Jorge Abad ken nakamaysa a termino ti inana a ni Aurora Abad, a dati pay a gobernador ti probinsia.

Iti Basco, dua pay iti Pamilia Abad ti agkandidato: da Rock Abad a para mayor, ken Cleto Abad a kabsat ni Butch a para bise-mayor.  Agsango met para iti kangatuan a puesto iti kapitolio iti maikadua a gundaway da agdama a Gobernador Vicente Gato ken Telesforo Castillejos nga aggapu met ti kaaman dagiti politiko a Castillejos iti probinsia. Dati a gobernador ti probinsia ni Castillejos.

Tengngel met ti Pamilia Cua ti Quirino, maysa pay a bassit a probinsia ti rehion. Awan ti makalaban dagiti agama a Junie ken Dakila “Dax” Cua. Kandidato a gobernador ni Junie idinto a diputado ni Dax iti kakaisuna a distrito ti probinsia. Kasta met nga awan ti kalaban ti katiket ni Junie a ni Bise-Gobernador May Garnace-Calaunan.

Manipud 1987, nagsisinnublatanen ti pamilia Cua ti panangibagida iti probinsia iti Kongreso.  Innem a termino iti nalaklakay a Cua wenno mapan a 20 a tawen. Simmublat ti asawana a ni Ma. Angela Cua idi malpas ti tallo a termino ni Junie idi 1998, ken ti anakna a ni Dax idi malpas ti maikadua a tallo a terminona idi 2010. Agpailayon ita ni Dax para iti maikadua a termino.

Ni met laeng Dax ti nangsublatan ni Junie ti turay iti kapitolio ti probinsia. Inabak ni Junie iti eleksion idi 2010 ni dati a Gobernador Pedro Bacani.

Dy ken Albano Latta iti Isabela

Maam-ammo met ti Isabela a pagarian dagiti Dy ken Albano a nadekket nga agkadua itoy umay nga eleksion.

Agpailayon a gobernador ni Faustino “Bojie” Dy III para iti maikadua a termino. Sakbay kenkuana, napaut a nagtakem a gobernador ti amana a ni Faustino Dy, Sr. (1969-1992). Ken nagsaruno a simmublat iti kapitolio dagiti annakna ken kabsat ti agdama a gobernador: da Benjamin (1992-2001) ken Faustino, Jr. (2001-2004). Idi laeng eleksion ti 2004 a naagaw kadagiti Dy ti turay ti kapitolio babaen ti panangabak ni Grace Padaca. Ngem iti panagpailayon daytoy idi 2010, inabaken daytoy ni Bojie. Saanen a pinanggep ni Padaca ti agsubli iti kapitolio kalpasan a nadutokan daytoy Commissioner iti Comelec itay napan a tawen. Ti ketdi kabsatna a ni Mario Angelo Padaca ti makasango ti agpailayon a gobernador.

Sakbay a nagbalin a gobernador, imbagian met ni Faustino III ti maikatlo a distrito iti Kongreso iti tallo a termino (2001-2010). Ti kabsatna a ni Napoleon ti nangsublat kenkuana iti puesto, nga agpailayon ita para iti maikadua a termino. Imbagian met ni Faustino, Jr. a kabsatda ti maikadua a distrito iti tallo termino (1992-2001).

Malaksid kada Bojie ken Napoleon, lima pay a kameng ti pamilia Dy ti agkandidato ita a tawen. Maysa ditoy ni Bernard Faustino Dy a kandidato a mayor iti siudad ti Cauayan a makuna a baluarte dagiti Dy. Sukatan ni Bernard ti amana a ni Benjamin a nakamaysa laeng a termino iti city hall. Kabsat ni Benjamin ni Bojie a dati met a mayor ditoy (1992-2001). Sakbay ken ni Benjamin, nag-mayor met iti Cauayan ti maysa pay a kabsatda a ni Ceasar Dy (2001-2010).

Dagiti dadduma pay a kandidato a kameng ti pamiliada: Dondon Dy (Sangguniang Panlalawigan iti maikadua a distrito); Ian Dy (mayor ti Alicia), anak ni Napoleon a napaut met a mayor iti ilida; Mike Dy (agpailayon a mayor ti San Manuel), anak ni Faustino Jr; ken Nocholai Alexis Dy (konsehal ti Dinapigue), kaanakan ti gobernador.

Kas kadagiti Dy, nasanikar latta met ti Pamilia Albano iti politika iti Isabela. Katiket ni Bojie ni Tonypet Albano, dati a chief executive officer ti RPN ken kandidato a bise-gobernador. Panggep a sukatan ni Tonypet ti kabsatna a ni Rodito Albano III a kandidato manen ita a diputado iti umuna a distrito. Sakbay a nag-bise-gobernador, nakatallo a termino a diputado ni Rodito (1998-2001, 2004-2010). Kasinnublatna iti puesto ti amana nga agdama a diputado a ni Rodolfo Albano, Jr. a nakalima met a termino (1987-1998, 2001-2004, 2010-2013).

Imbagian pay ti nalaklakay nga Albano ti kakaisuna pay laeng a distrito ti Isabela iti Kongreso idi panawen ti administrasion ni Presidente Ferdinand Marcos. Ken sakbayna dayta, nagdiputado met iti probinsia ti ama ni Rodolfo, Jr. a ni Delfin Albano. Kandidato ita ni Rodolfo, Jr. a mayor ti ilida a Cabagan. Nagbalin met a mayor ti ilida ti anakna a ni Mila Albano-Mamuag.  

Iti siudad ti Ilagan, nag-mayor met ditoy ti kabsat ni Rodolfo Jr a ni Delfinito Albano (2001-2007). Ni Josemarie Diaz, a nangsublat kenkuana iti puesto, ti agdama ken panagpailayon a mayor iti ili ken awan ti makalabanna.

Agpailayon met a diputado da Ana Go ti maikadua a distrito ken Gigi Aggabao iti maikatlo a distrito. Makalaban ni Go iti maikadua a gundaway ni Edwin Uy a dati met laeng a diputado, idinto a dua ti makabalubal ni Aggabao iti puesto, da Anthony Miranda ken Nilo Tan.

Iti siudad ti Santiago, aggapu met laeng iti kaamaan dagiti politiko iti siudad dagiti uppat a kandidato a mayor: da Alvin Abaya, Alkalde Antonio, Pempe Miranda ken Joseph Tan.

Mamba, Vargas ken Enrile iti Cagayan

Saan a kas iti Isabela a tinengngel dagiti kaamaan ti politiko ti Cagayan. Ta nupay adda dagiti makuna a dinastia iti politika, aggapu laeng daytoy kadagiti ili wenno sumagmamano a distritro, ket saan a nagramaram iti sibubukel a probinsia. Walo ketdi nga ili iti probinsia, pakairamanan ti Abulug, Gattaran ken Ballesteros, nga agkakabagian dagiti kandidato a mayor ken bise-mayor.

Iti risiris para iti turay iti kapitolio, makalaban ni agpailayon a Gobernador Alvaro Antonio ni William Mamba, a nakatallo a termino a mayor iti Tuao. Kabsat ni Mamba ni dati a diputado Manny Mamba, nga inabak ni Gobernador Antonio iti reeleksion daytoy idi 2010.

Kabsat met laeng da William ken Manny Mamba, ni Kiko Mamba, Jr., ti kandidato a mayor iti ilida a Tuao. Annak dagitoy ni Francisco Mamba, Sr., a nagpaay nga OIC a gobernador ti probinsia iti panangrugi ti administasion ni Presidente Cory Aquino.

Katiket ni Antonio ti agdama a Bise-Gobernador Leonides Faustino, a kabagian met laeng dagiti Mamba, nga agpailayon iti maudi ken maikatlo a termino; idinto a katiket met ni William Mamba ni Melvin Vargas, a nagpaay met nga OIC governor (1990-1992). Dati met a gobernador ti ama ni Vargas a ni Florencio Vargas (1998-2001).

Kakabsat ni Melvin Vargas da Manny ken Precy Vargas a kandidato a para mayor ken bise-mayor, iti panagsagannadda, iti ilida nga Abulug.

Innem met tawen (2004-2010) a nagpaay a diputado iti maikadua a distrito ni Florencio Vargas. Ngem dina naileppas ti maudi a terminona gapu iti ipupusayna dua a bulan kalpasan ti eleksion ti 2010. Ti anakna a ni Baby Aline Vargas-Alfonso ti simmublat kenkuana iti puesto babaen ti special eleksion a naangay iti simmaruno a tawen. Awan ti parikut iti panagpailayon ni Alfonso para iti maikadua a termino ta awan ti simmango kenkuana.

Panggep met ti pamilia ni Senate President Juan Ponce Enrile a pasingkedan latta ti panangtengngelda iti umuna a distrito. Kandidato a diputado ni Sally Ponce Enrile, a kas met laeng ti napalpalabas, sublatanna ti asawana a ni Jackie Enrile, anak ti senador, nga agdama a kandidato a senador ti UNA. Nakapaminsan a termino a diputado ti nalaklakay nga Enrile (1992-1995), uppat a termino ken ni Jackie (1998-2007, 2010-2013), ken maysa met a termino ken ni Sally (2007-2010).

Iti maikatlo a distrito a dati a tengngel dagiti Mamba, agpailayon a diputado ni Randolph Ting. Inabak ni Ting iti eleksion idi 2010 ni Kiko Mamba, Jr. Aggapu met laeng ti agdama a diputado iti kaamaan dagiti politiko iti Siudad ti Tuguegarao. Agpailayon iti maudi ken maikatlo a termino a mayor ti siudad ti amana a ni Delfin Ting.

Padilla Kontra Cuaresma iti Nueva Vizcaya

Naregta latta met ti karera iti politika ni Carlos M. Padilla a nabayagen a nagdiputado iti kakaisuna a distrito ti probinsia. No mangabak iti daytoy nga eleksion, agbalinton daytoy a maikapito a terminona iti Kongreso a nangrugi pay idi 1987. Saggaysa laeng a termino da Leonardo Perez (1992-1995) ken Rodolfo Agbayani (2004-2007 a nangsublat kenkuana tunggal maileppasna ti kiddawen ti linteg a tallo a termino. Makalaban ni Padilla ni Gobernador Louisa Lloren "Banti" Cuaresma a nakatallo a termino iti kapitolio ken dati a kapartidona iti Nacionalista Party a bimmallasiw iti UNA.  

Aggapu iti kaamaan met laeng dagiti politiko iti ilida a Bambang ni Cuaresma. Nagserbi daytoy a mayor a kas met laeng iti napapatay nga asawana a ni Boyie Cuaresma, Jr. ken ti anakna a ni Benjamin III. Ti anakna a ni Luisa Corazon ti kandidato ita a mayor a mangsublat met laeng iti puesto ti kabsatna.

Agbalubal met ti kangatuan a puesto iti kapitolio a pinanawan ni Banti Cuaresma da Ruth Padilla nga asawa ti agpailayon a diputado, agdama a Bise-Gobernador Jose Gambito, Donna Lyn Gerdan nga asawa ti dati a mayor ti Santa Fe, ken Mayor John Severino Bagasao ti Bayombong.

Da Lambert Galima, Edu Balgos, Pat-Pat Dumlao, Wilson Salas ken Togo Tidang dagiti agbabalubal met a para bise-gobernador.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 6, 2013.)

Eleksion 2013: KOMUSTA ITI REHION UNO?

KAS iti napalpalabasen nga eleksion, awan ti ania a makuna a risiris iti eleksion iti Rehion Uno ta nalaka laeng a mapugtuan ti resultana. Dagiti latta situtugaw ti mapaboran, ken nangnangruna laeng dagiti kameng ti pamilia a no manon a tawen a mangig-iggem iti turay kadagiti sakupda a lugar.

Ken kas met laeng iti adu a paset ti pagilian, nabileg latta ti dinastia iti politika iti tallo kadagiti uppat a probinsia iti rehion. Nabayagen a kasla kanser ti dinastia iti demokrasiatayo ta kasla maysa laengen a sanikua wenno propriedad ti rienda ti turay a pagsisinnublatan dagiti kameng ti pamilia a nakaunan a nakaiggem iti daytoy.

Kadakuada, tapno kualipikadoka a mangiggem iti turay—masapul nga asawa, anak, nadekket a kabagian, wenno nakaikamangan ti adda a nakatugaw.

Sabagay, adda met la ketdi kadagiti umili a mangipalubos iti dayta. Agtultuloy met ngamin latta ti panangibotosda kadagitoy a pamilia iti tunggal eleksion. Ngem ti rigatna, awanen ti makabael a mangdupir kadakuada gapu ngarud iti kasla nagramuten a kinabileg dagiti nakatugaw. Arigna awanen a pulos ti gundaway dagiti adda iti ruar ti dinastia nga addaan met iti tnabileg a kualipikasion koma a mangituray kadatayo.

Marcos ken Fariñas Latta

Iti Ilocos Norte, awan ti kabalubal ni Gobernador Imee R. Marcos iti pananggun-odna iti maikadua a termino. Kayatna a sawen, daytoyen ti maikanem nga agsasaruno nga eleksion, wenno manipud 1998, nga aggapu iti Pamilia Marcos ti mangrienda iti turay ti probinsia.

Sakbay a nagbalin a senador ti kabsat ni Imee a ni Senador Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr, nabotosan daytoy a gobernador iti tallo a termino (1998-2007). Ken sakbayna dayta, nagserbi pay daytoy a gobernador sakbay a mapatapuak ti amana a ni Presidente Ferdinand Marcos iti Malakanyang. Simmublat met a gobernador ni Michael Marcos Keon idi 2007. Ngem napaay ni Keon iti reeleksionna idi 2010 gapu iti panangsangdo kenkuana ni Imee a kasinsinna.

Pada met ni Imee nga awan ti kabalubalna ti agdama a Bise-Gobernador Angelo Marcos Barba a kasinsinna met laeng. Kabsat daydi FM da Elizabeth Keon (ina ni Michael) ken Fortuna Barba (ina met ni Angelo). Nagserbi met a gobernador (1971-1983) ti baket a Keon.

Malaksid iti kapitolio, nabayag metten a tengngel dagiti ag-Marcos ti maikadua a distrito ti probinsia. Agkandidato ni dati a First Lady Imelda Marcos para iti maikadua a terminona a diputado iti distrito. Ngem sakbay kenkuana, maysa a termino (2007-2010) nga imbagian ni Bongbong ti distritoda ken tallo a termino (1998-2007) met ken ni Imee. Sakbay a nagbalin a Presidente daydi FM, imbagianna met ti lugarda idi dekada 50.

Iti umuna a distrito, sigurado metten ni Dip. Rodolfo “Rudy Fariñas iti maikadua a terminona gapu ta awan ti simmango kenkuana ita. Inabakna idi napalabas nga eleksion ni Kris Ablan, anak ni Roque Ablan, Jr. Mapan a pito a termino a nagtakem a diputado ti nalaklakay nga Ablan a nangrugi pay idi dekada 70.

Dati a gobernador ti probinsia ni Fariñas. Ngem sakbayna dayta, nagtakem daytoy a mayor ti Siudad ti Laoag, a nangrugi iti naubing nga edadna a 27. Isu ketdi ti nangirubuat iti dinastia dagiti ag-Fariñas iti siudad.

Kalpasan kenkuana, nagbalin met nga ama ti siudad ni Roger Fariñas a kabsatna. Idi maileppas daytoy ti tallo a termino, simmublat met ti kaanakanda ken ni Rudy a ni Michael Fariñas. Ngem itoy umay nga eleksion, gandaten manen ni Roger iti agsubli iti city hall a kas mayor, ngem makabalubal na ketdi ti maysa a Fariñas, ni Chevylle Fariñas nga asawa ni Michael. Agkandidato met ni Michael a bise-mayor ngem maysa met laeng a Fariñas wenno kasinsinna ti makasangona, ni Carlos nga anak ni Rudy.

Makalaban dagiti dua a Fariñas a para mayor ni Michael Keon, idinto a makalaban met dagiti dua a Fariñas a para bise-mayor ni Kris Ablan. Kandidato met a para bokal ni Ria Fariñas, maysa pay nga anak ni Rudy.

Saan met a paudi ti pamilia Nalupta a mangpabileg ti dinastia ti pamiliada iti Siudad ti Batac, a lugar met laeng dagiti ag-Marcos. Naikamang kadagiti Nalupta ni Bise-Gobernador Barba. Naasawa daytoy ti maysa nga anak ni Mariano “Anno” Nalupta Jr. a dati a bise gobernador ken diputado.

Agpada nga awan kabalubalna da Mayor Jeffrey Nalupta ken ti kasinsinna a ni Bise-Mayor Ronald Allan Nalupta iti daytoy a reeleksionda. Sakbayna, nagsaruno a nagbalin a mayor manipud 1988 da Jesus Nalupta Sr. (1988-1998; 2001-2006) nga ama ni Jeffrey, ken Elena Nalupta (1997-2001) nga ina ni Allan. Anak ni Mariano Jr ti agdama a bise-mayor.

Dua pay a Nalupta iti agkandidato: da Violy Daradar-Nalupta, manugang ni Jesus, nga agpailayon a konsehal, ken ni James Paul Nalupta, anak met laeng ni Jesus, a kandidato a bokal iti maikadua a distrito.

Dagiti Singson

Iti Ilocos Sur, saanen a nagpailayon ni Gobernador Luis Chavit Singson kalpasan iti agdagup iti 24 a tawenna iti kapitolio a nangrugi pay idi 1971, ken innem a tawen a diputado iti umuna a distrito ti probinsia. Ngem no mayarig daytoy iti puon ti kayo, nagrangpayan ti Pamilia Singson iti sibubukel a probinsia.

Ngem saanen a kas iti dati a ni Bise-Gobernador Deogracias Victor Savellano a mangsubsublat latta kenkuana kadagiti panawen a panawan ni Chavit ti kapitolio, ni ketdi Ryan Luis Singson ti agpanggep ita a mangsukat iti amana iti puestona. Awan met ketdi ti pagdumaanna iti dati ta itay laeng nabiit, nagbalinen a manugang ti Bise-Gobernador ni Ryan.

Makasango ni Ryan ni Mayor Roque Versoza Jr iti Tagudin a dati met laeng a kaaliado iti politika dagiti Singson.

Panggep met ni Ronald Singson, maysa pay nga anak ni Chavit ken manongen ni Ryan, ti agsubli a kas diputado. Maipalagip a saan a naturpos ni Ronald ti maikadua a terminona gapu iti kaso ti droga a nakaibaludanna iti Hong Kong idi 2010, ket ni Ryan ti nangsukat kenkuana idi iti puestona. Makalaban ni Ronald ni Trandy Baterina, a kaanakan ti dati a kaaliado dagiti Singson a ni Salacnib Baterina a dati met a diputado. Ti met laeng naub-ubing a Baterina ti inabak ni Ryan iti napalabas nga special election iti distrito.

Sigurado manen ti panangtengngel latta ti Pamilia Singson iti Siudad ti Vigan. Dua nga agsaruno nga eleksion nga awan manen ti makabalubal ni Mayor Eva Marie Singson Medina iti puestona. Kabsat ni Chavit ti ama ni Eva Marie a ni Evaristo “Titong” Singson. Immuna a nabutosan a mayor ni Medina idi 1995 ket naturposna ti tallo termino. Ni Ferdinand Medina nga asawana ti simmublat kenkuana iti puesto. Nabotosan manen ni Eva Medina idi 2007 ket daytoy nga eleksion ti maikatlo ken maudi a terminona.

Kinapudnona, malaksid iti walo a tawen (1988-1995), tengngelen ti pamilia Singson ti Vigan manipud pay idi 1968. Uppat a tawen (1968-1971) a nagmayor ni Jose S. Singson, ama da Chavit ken Titong. Kalpasan kenkuana, simmublat met ni Titong a mayor manipud 1972 agingga idi 1986.  

Dua pay a kabsat ni Chavit ti kandidato iti daytoy nga eleksion: ni Germelina Singson Coulart nga agpailayon a mayor ti ili ti Caoayan ken ni Jerry Singson nga agpailayon a bokal iti umuna a distrito. Dua pay a kameng ti pamilia dagiti kandidato a para iti konseho ti Vigan: da JP Singson nga anak ni Jerry, ken Carlo Medina nga anak ni Eva Marie.

Tengngel met laeng dagiti Singson ti maikadua a distrito ti probinsia. Kasinsin ni Chavit ni Eric Singson a pangamaen dagiti Singson ditoy. Nag-mayor daytoy iti Candon (saan pay laeng idi a siudad) iti 13 a tawen, assemblyman iti tallo a tawen, ken diputado iti 18 a tawen (1987-1998; 2001-2010). Kandidato manen ita daytoy a diputado. Sublatenna ti puesto ti anakna a ni Eric Owen Singson Jr. a nagtakem laeng iti maysa a termino. Maysa kadagiti nominado ni Eric Jr. iti Agrarian Development Association (ADA) party-list.

Ti met asawa ni Eric a ni Grace Gacula Singson ti nangsublat kenkuana a nangibagi ti distritoda iti Kongreso idi 1998 agingga idi 2001.

Iti Siudad ti Candon, dagiti met laeng Singson ti nabayagen nga akintengngel. Tallo a termino a nagmayor ni Grace Singson, ken tallo met a termino ti simmublat kenkuana nga anakna a ni Allen Singson (2004-2013). Maysa pay nga anak ni Grace ti agkandidato ita a para mayor, ni Ericson ken naigasatanna nga awan ti nangsango kenkuana iti laksid ti kinaagdadamona. Kasta met nga awan ti kabalubalna ti katiketna a ni Alfonso Singson (ulitegna met laeng ta kabsat ni tatangna) nga agpailayon a bise-mayor.

Lima pay a kaanakan ni Eric ti kandidato itoy nga eleksion: da Kristelle Singson nga agpailayon a councilor ti Candon; da Jaime Singson ken Anicka Singson Zaragoza nga agpada a kandidato a para bokal; ken dagiti agkabsat a Zuriel ken Fayinna Singson Zaragoza a kandidato a mayor ken bise-mayor iti ili a Narvacan. Kabsat ni Eric ni Charito Singson Zaragoza, dati a mayor ti Narvacan a kas met laeng ti asawana a ni Edgardo, a nagannak dagiti ubbing a Zaragoza.

Ortega, Awanen Sabali

Iti La Union, saan a nababbaba a walo a kandidato ti aggapu iti Pamilia Ortega a nasuroken a sangagasut a tawen nga agturturay iti probinsia. Idauluan dagitoy ni Gobernador Manuel “Manoling” Ortega a kandidato para iti maikatlo ken maudi a terminona iti kapitolio. Sakbay kenkuana, kameng met laeng ti pamiliana dagiti nagturay iti probinsia: ti kabsatna a ni Victor Ortega  (2001-2007), Justo Orros Jr., a kasinsinna (1992-2001), ken Joaquin L. Ortega Jr. nga ulitegna (1988-1992).

Iti agsaruno nga eleksion, makasango manen ni Manoling ni Tomas Dumpit, dati a diputado iti maikadua a distrito.

Agpailayon a diputado iti umuna a distrito ni Victor. Ti met laeng kabsatna a ni Manoling ti nangsublatanna idi ti puestona. Ken sakbay kadakuada, nagbalin met a diputado ti amada a ni Franciso L. Ortega ken ti ulitegda a kabsat ni Francisco a ni Joaquin Jr.

Agpailayon met a mayor ni Pablo Ortega, maysa pay a kabsat ti gobernador, iti Siudad ti San Fernando. Ken sakbay kenkuana, nagbalin met a mayor ti ipagna a ni Mary Jane Ortega (1998-2007), asawa ni Victor; ken ni ulitegda a Francisco.

Kandidato met a bise-mayor ni Jose “Pepe” Ortega, maysa pay a kabsat ti gobernador. Kaduana a kandidato a para konseho met dagiti agkasinsin nga Alfred Ortega ken Paolo Ortega. Puesto iti Sanggunian Panlalawigan iti umuna a distrito ti kayat met a gun-oden ni Jayjay Ortega Orros, idinto a mayor iti ili a Caba para ken ni Michele Ortega. Ama ni Michelle ni retirado a Col. Roberto “Bungo” Ortega a kabsat met laeng ti gobernador.

Agpailayon met ni Dip. Francisco Emmanuelle Ortega III, maysa pay nga anak ti gobernador, para iti Abono party-list.

Rapokrapok Latta iti Pangasinan

Awan ketdi ti nabileg a dinastia a mangramaram iti sibubukel a Pangasinan, saan a kas kadagiti adda iti kaduana a probinsia iti rehion.

Agpailayon iti maikatlo ken maudi a termino ni Gobernador Amado Espino, Jr. Saan a naggapu daytoy iti kaamaan dagiti politiko ta maysa daytoy a retirado nga opisial iti Philippine National Police. Kadagiti immun-una kenkuana a gobernador ti probinsia iti uneg ti innem a dekada, da laeng agama nga Aguedo ken Victor Agbayani ti agkabagian a nagturay iti kapitolio. Kaaduanna ketdi ti nagtakem nga awan ti intukitda a kaputotanda a mangtawid kadakuada iti turay ti probinsia.  

Makabalubal ni Espino ni Mayor Hernani Braganza ti Siudad ti Alaminos, a kaanakan ti naggobernador met idi a ni Enrique Braganza (1946-1951). Ngem ad-adda a naam-ammo ni Mayor Braganza a kaanakan (iti kasinsin) ni dati a Presidente Fidel V. Ramos.

Ad-adda a babassit ti nakadanonan wenno limitado iti bukodda a lugar dagiti kaamaan iti politiko iti probinsia a kas dagiti Braganza iti Alaminos; dagiti Perez ti Siudad ti Urdaneta; dagiti Resuello ti Siudad ti San Carlos; dagiti Fernandez, Lim ken de Venecia iti maika-4 a distrito; ken dagiti Cojuangco iti maika-5 a distrito. Ngem kaaduanna ketdi dagiti naglaneden a kas iti pamilia Agbayani ken Estrella.

Anak met ti maysa a heneral ti agpailayon a Bise-Gobernador Jose Ferdinand Calimlim Jr. nupay aggapu met daytoy iti kaamaan dagiti politiko iti ili a Mapandan. Ngem maysa met a dati nga heneral ti makabalubalna iti puesto, ni retirado PNP Gneral Arturo Lomibao.

Maysa pay a retirado nga opisial ti PNP ti mangibagi iti maikadua a distrito, ni Leopoldo Bataoil nga agpailayon ita nga eleksion. Iti maikadua a gundaway, makabalubalna ni dati a Dip. Ma. Blanca Bernardo Lokin ti CIBAC party-list.

NGEM agingga nga awan ti nalawag a paglintegan mainaig iti dinastia iti politika, agtultuloy latta ti panagturay dagiti nakapueston a kaamaan kadagiti tallo a probinsia iti rehion ken dagiti babassit a kaamaan dagiti politiko kadagiti nadumaduma a lugar iti pagilian. Ta adda latta met pannakabalinna a maarus dagiti kameng ti dinastia wenno mapukaw ketdi dagiti talkenda a kamengda. Ket no mapasamak dayta, mangibotos manen dagiti umili iti sabali a pamilia. Ngem dida ammo a ditoy met laeng manen ti pagsaringitanto ti baro a dinastia. Ta kasta a kasta ti eleksion iti sibubukel a pagilian, saan laeng nga iti Rehion Uno.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 22, 2013.)