Eleksion 2013: KOMUSTA ITI REHION UNO?

KAS iti napalpalabasen nga eleksion, awan ti ania a makuna a risiris iti eleksion iti Rehion Uno ta nalaka laeng a mapugtuan ti resultana. Dagiti latta situtugaw ti mapaboran, ken nangnangruna laeng dagiti kameng ti pamilia a no manon a tawen a mangig-iggem iti turay kadagiti sakupda a lugar.

Ken kas met laeng iti adu a paset ti pagilian, nabileg latta ti dinastia iti politika iti tallo kadagiti uppat a probinsia iti rehion. Nabayagen a kasla kanser ti dinastia iti demokrasiatayo ta kasla maysa laengen a sanikua wenno propriedad ti rienda ti turay a pagsisinnublatan dagiti kameng ti pamilia a nakaunan a nakaiggem iti daytoy.

Kadakuada, tapno kualipikadoka a mangiggem iti turay—masapul nga asawa, anak, nadekket a kabagian, wenno nakaikamangan ti adda a nakatugaw.

Sabagay, adda met la ketdi kadagiti umili a mangipalubos iti dayta. Agtultuloy met ngamin latta ti panangibotosda kadagitoy a pamilia iti tunggal eleksion. Ngem ti rigatna, awanen ti makabael a mangdupir kadakuada gapu ngarud iti kasla nagramuten a kinabileg dagiti nakatugaw. Arigna awanen a pulos ti gundaway dagiti adda iti ruar ti dinastia nga addaan met iti tnabileg a kualipikasion koma a mangituray kadatayo.

Marcos ken Fariñas Latta

Iti Ilocos Norte, awan ti kabalubal ni Gobernador Imee R. Marcos iti pananggun-odna iti maikadua a termino. Kayatna a sawen, daytoyen ti maikanem nga agsasaruno nga eleksion, wenno manipud 1998, nga aggapu iti Pamilia Marcos ti mangrienda iti turay ti probinsia.

Sakbay a nagbalin a senador ti kabsat ni Imee a ni Senador Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr, nabotosan daytoy a gobernador iti tallo a termino (1998-2007). Ken sakbayna dayta, nagserbi pay daytoy a gobernador sakbay a mapatapuak ti amana a ni Presidente Ferdinand Marcos iti Malakanyang. Simmublat met a gobernador ni Michael Marcos Keon idi 2007. Ngem napaay ni Keon iti reeleksionna idi 2010 gapu iti panangsangdo kenkuana ni Imee a kasinsinna.

Pada met ni Imee nga awan ti kabalubalna ti agdama a Bise-Gobernador Angelo Marcos Barba a kasinsinna met laeng. Kabsat daydi FM da Elizabeth Keon (ina ni Michael) ken Fortuna Barba (ina met ni Angelo). Nagserbi met a gobernador (1971-1983) ti baket a Keon.

Malaksid iti kapitolio, nabayag metten a tengngel dagiti ag-Marcos ti maikadua a distrito ti probinsia. Agkandidato ni dati a First Lady Imelda Marcos para iti maikadua a terminona a diputado iti distrito. Ngem sakbay kenkuana, maysa a termino (2007-2010) nga imbagian ni Bongbong ti distritoda ken tallo a termino (1998-2007) met ken ni Imee. Sakbay a nagbalin a Presidente daydi FM, imbagianna met ti lugarda idi dekada 50.

Iti umuna a distrito, sigurado metten ni Dip. Rodolfo “Rudy Fariñas iti maikadua a terminona gapu ta awan ti simmango kenkuana ita. Inabakna idi napalabas nga eleksion ni Kris Ablan, anak ni Roque Ablan, Jr. Mapan a pito a termino a nagtakem a diputado ti nalaklakay nga Ablan a nangrugi pay idi dekada 70.

Dati a gobernador ti probinsia ni Fariñas. Ngem sakbayna dayta, nagtakem daytoy a mayor ti Siudad ti Laoag, a nangrugi iti naubing nga edadna a 27. Isu ketdi ti nangirubuat iti dinastia dagiti ag-Fariñas iti siudad.

Kalpasan kenkuana, nagbalin met nga ama ti siudad ni Roger Fariñas a kabsatna. Idi maileppas daytoy ti tallo a termino, simmublat met ti kaanakanda ken ni Rudy a ni Michael Fariñas. Ngem itoy umay nga eleksion, gandaten manen ni Roger iti agsubli iti city hall a kas mayor, ngem makabalubal na ketdi ti maysa a Fariñas, ni Chevylle Fariñas nga asawa ni Michael. Agkandidato met ni Michael a bise-mayor ngem maysa met laeng a Fariñas wenno kasinsinna ti makasangona, ni Carlos nga anak ni Rudy.

Makalaban dagiti dua a Fariñas a para mayor ni Michael Keon, idinto a makalaban met dagiti dua a Fariñas a para bise-mayor ni Kris Ablan. Kandidato met a para bokal ni Ria Fariñas, maysa pay nga anak ni Rudy.

Saan met a paudi ti pamilia Nalupta a mangpabileg ti dinastia ti pamiliada iti Siudad ti Batac, a lugar met laeng dagiti ag-Marcos. Naikamang kadagiti Nalupta ni Bise-Gobernador Barba. Naasawa daytoy ti maysa nga anak ni Mariano “Anno” Nalupta Jr. a dati a bise gobernador ken diputado.

Agpada nga awan kabalubalna da Mayor Jeffrey Nalupta ken ti kasinsinna a ni Bise-Mayor Ronald Allan Nalupta iti daytoy a reeleksionda. Sakbayna, nagsaruno a nagbalin a mayor manipud 1988 da Jesus Nalupta Sr. (1988-1998; 2001-2006) nga ama ni Jeffrey, ken Elena Nalupta (1997-2001) nga ina ni Allan. Anak ni Mariano Jr ti agdama a bise-mayor.

Dua pay a Nalupta iti agkandidato: da Violy Daradar-Nalupta, manugang ni Jesus, nga agpailayon a konsehal, ken ni James Paul Nalupta, anak met laeng ni Jesus, a kandidato a bokal iti maikadua a distrito.

Dagiti Singson

Iti Ilocos Sur, saanen a nagpailayon ni Gobernador Luis Chavit Singson kalpasan iti agdagup iti 24 a tawenna iti kapitolio a nangrugi pay idi 1971, ken innem a tawen a diputado iti umuna a distrito ti probinsia. Ngem no mayarig daytoy iti puon ti kayo, nagrangpayan ti Pamilia Singson iti sibubukel a probinsia.

Ngem saanen a kas iti dati a ni Bise-Gobernador Deogracias Victor Savellano a mangsubsublat latta kenkuana kadagiti panawen a panawan ni Chavit ti kapitolio, ni ketdi Ryan Luis Singson ti agpanggep ita a mangsukat iti amana iti puestona. Awan met ketdi ti pagdumaanna iti dati ta itay laeng nabiit, nagbalinen a manugang ti Bise-Gobernador ni Ryan.

Makasango ni Ryan ni Mayor Roque Versoza Jr iti Tagudin a dati met laeng a kaaliado iti politika dagiti Singson.

Panggep met ni Ronald Singson, maysa pay nga anak ni Chavit ken manongen ni Ryan, ti agsubli a kas diputado. Maipalagip a saan a naturpos ni Ronald ti maikadua a terminona gapu iti kaso ti droga a nakaibaludanna iti Hong Kong idi 2010, ket ni Ryan ti nangsukat kenkuana idi iti puestona. Makalaban ni Ronald ni Trandy Baterina, a kaanakan ti dati a kaaliado dagiti Singson a ni Salacnib Baterina a dati met a diputado. Ti met laeng naub-ubing a Baterina ti inabak ni Ryan iti napalabas nga special election iti distrito.

Sigurado manen ti panangtengngel latta ti Pamilia Singson iti Siudad ti Vigan. Dua nga agsaruno nga eleksion nga awan manen ti makabalubal ni Mayor Eva Marie Singson Medina iti puestona. Kabsat ni Chavit ti ama ni Eva Marie a ni Evaristo “Titong” Singson. Immuna a nabutosan a mayor ni Medina idi 1995 ket naturposna ti tallo termino. Ni Ferdinand Medina nga asawana ti simmublat kenkuana iti puesto. Nabotosan manen ni Eva Medina idi 2007 ket daytoy nga eleksion ti maikatlo ken maudi a terminona.

Kinapudnona, malaksid iti walo a tawen (1988-1995), tengngelen ti pamilia Singson ti Vigan manipud pay idi 1968. Uppat a tawen (1968-1971) a nagmayor ni Jose S. Singson, ama da Chavit ken Titong. Kalpasan kenkuana, simmublat met ni Titong a mayor manipud 1972 agingga idi 1986.  

Dua pay a kabsat ni Chavit ti kandidato iti daytoy nga eleksion: ni Germelina Singson Coulart nga agpailayon a mayor ti ili ti Caoayan ken ni Jerry Singson nga agpailayon a bokal iti umuna a distrito. Dua pay a kameng ti pamilia dagiti kandidato a para iti konseho ti Vigan: da JP Singson nga anak ni Jerry, ken Carlo Medina nga anak ni Eva Marie.

Tengngel met laeng dagiti Singson ti maikadua a distrito ti probinsia. Kasinsin ni Chavit ni Eric Singson a pangamaen dagiti Singson ditoy. Nag-mayor daytoy iti Candon (saan pay laeng idi a siudad) iti 13 a tawen, assemblyman iti tallo a tawen, ken diputado iti 18 a tawen (1987-1998; 2001-2010). Kandidato manen ita daytoy a diputado. Sublatenna ti puesto ti anakna a ni Eric Owen Singson Jr. a nagtakem laeng iti maysa a termino. Maysa kadagiti nominado ni Eric Jr. iti Agrarian Development Association (ADA) party-list.

Ti met asawa ni Eric a ni Grace Gacula Singson ti nangsublat kenkuana a nangibagi ti distritoda iti Kongreso idi 1998 agingga idi 2001.

Iti Siudad ti Candon, dagiti met laeng Singson ti nabayagen nga akintengngel. Tallo a termino a nagmayor ni Grace Singson, ken tallo met a termino ti simmublat kenkuana nga anakna a ni Allen Singson (2004-2013). Maysa pay nga anak ni Grace ti agkandidato ita a para mayor, ni Ericson ken naigasatanna nga awan ti nangsango kenkuana iti laksid ti kinaagdadamona. Kasta met nga awan ti kabalubalna ti katiketna a ni Alfonso Singson (ulitegna met laeng ta kabsat ni tatangna) nga agpailayon a bise-mayor.

Lima pay a kaanakan ni Eric ti kandidato itoy nga eleksion: da Kristelle Singson nga agpailayon a councilor ti Candon; da Jaime Singson ken Anicka Singson Zaragoza nga agpada a kandidato a para bokal; ken dagiti agkabsat a Zuriel ken Fayinna Singson Zaragoza a kandidato a mayor ken bise-mayor iti ili a Narvacan. Kabsat ni Eric ni Charito Singson Zaragoza, dati a mayor ti Narvacan a kas met laeng ti asawana a ni Edgardo, a nagannak dagiti ubbing a Zaragoza.

Ortega, Awanen Sabali

Iti La Union, saan a nababbaba a walo a kandidato ti aggapu iti Pamilia Ortega a nasuroken a sangagasut a tawen nga agturturay iti probinsia. Idauluan dagitoy ni Gobernador Manuel “Manoling” Ortega a kandidato para iti maikatlo ken maudi a terminona iti kapitolio. Sakbay kenkuana, kameng met laeng ti pamiliana dagiti nagturay iti probinsia: ti kabsatna a ni Victor Ortega  (2001-2007), Justo Orros Jr., a kasinsinna (1992-2001), ken Joaquin L. Ortega Jr. nga ulitegna (1988-1992).

Iti agsaruno nga eleksion, makasango manen ni Manoling ni Tomas Dumpit, dati a diputado iti maikadua a distrito.

Agpailayon a diputado iti umuna a distrito ni Victor. Ti met laeng kabsatna a ni Manoling ti nangsublatanna idi ti puestona. Ken sakbay kadakuada, nagbalin met a diputado ti amada a ni Franciso L. Ortega ken ti ulitegda a kabsat ni Francisco a ni Joaquin Jr.

Agpailayon met a mayor ni Pablo Ortega, maysa pay a kabsat ti gobernador, iti Siudad ti San Fernando. Ken sakbay kenkuana, nagbalin met a mayor ti ipagna a ni Mary Jane Ortega (1998-2007), asawa ni Victor; ken ni ulitegda a Francisco.

Kandidato met a bise-mayor ni Jose “Pepe” Ortega, maysa pay a kabsat ti gobernador. Kaduana a kandidato a para konseho met dagiti agkasinsin nga Alfred Ortega ken Paolo Ortega. Puesto iti Sanggunian Panlalawigan iti umuna a distrito ti kayat met a gun-oden ni Jayjay Ortega Orros, idinto a mayor iti ili a Caba para ken ni Michele Ortega. Ama ni Michelle ni retirado a Col. Roberto “Bungo” Ortega a kabsat met laeng ti gobernador.

Agpailayon met ni Dip. Francisco Emmanuelle Ortega III, maysa pay nga anak ti gobernador, para iti Abono party-list.

Rapokrapok Latta iti Pangasinan

Awan ketdi ti nabileg a dinastia a mangramaram iti sibubukel a Pangasinan, saan a kas kadagiti adda iti kaduana a probinsia iti rehion.

Agpailayon iti maikatlo ken maudi a termino ni Gobernador Amado Espino, Jr. Saan a naggapu daytoy iti kaamaan dagiti politiko ta maysa daytoy a retirado nga opisial iti Philippine National Police. Kadagiti immun-una kenkuana a gobernador ti probinsia iti uneg ti innem a dekada, da laeng agama nga Aguedo ken Victor Agbayani ti agkabagian a nagturay iti kapitolio. Kaaduanna ketdi ti nagtakem nga awan ti intukitda a kaputotanda a mangtawid kadakuada iti turay ti probinsia.  

Makabalubal ni Espino ni Mayor Hernani Braganza ti Siudad ti Alaminos, a kaanakan ti naggobernador met idi a ni Enrique Braganza (1946-1951). Ngem ad-adda a naam-ammo ni Mayor Braganza a kaanakan (iti kasinsin) ni dati a Presidente Fidel V. Ramos.

Ad-adda a babassit ti nakadanonan wenno limitado iti bukodda a lugar dagiti kaamaan iti politiko iti probinsia a kas dagiti Braganza iti Alaminos; dagiti Perez ti Siudad ti Urdaneta; dagiti Resuello ti Siudad ti San Carlos; dagiti Fernandez, Lim ken de Venecia iti maika-4 a distrito; ken dagiti Cojuangco iti maika-5 a distrito. Ngem kaaduanna ketdi dagiti naglaneden a kas iti pamilia Agbayani ken Estrella.

Anak met ti maysa a heneral ti agpailayon a Bise-Gobernador Jose Ferdinand Calimlim Jr. nupay aggapu met daytoy iti kaamaan dagiti politiko iti ili a Mapandan. Ngem maysa met a dati nga heneral ti makabalubalna iti puesto, ni retirado PNP Gneral Arturo Lomibao.

Maysa pay a retirado nga opisial ti PNP ti mangibagi iti maikadua a distrito, ni Leopoldo Bataoil nga agpailayon ita nga eleksion. Iti maikadua a gundaway, makabalubalna ni dati a Dip. Ma. Blanca Bernardo Lokin ti CIBAC party-list.

NGEM agingga nga awan ti nalawag a paglintegan mainaig iti dinastia iti politika, agtultuloy latta ti panagturay dagiti nakapueston a kaamaan kadagiti tallo a probinsia iti rehion ken dagiti babassit a kaamaan dagiti politiko kadagiti nadumaduma a lugar iti pagilian. Ta adda latta met pannakabalinna a maarus dagiti kameng ti dinastia wenno mapukaw ketdi dagiti talkenda a kamengda. Ket no mapasamak dayta, mangibotos manen dagiti umili iti sabali a pamilia. Ngem dida ammo a ditoy met laeng manen ti pagsaringitanto ti baro a dinastia. Ta kasta a kasta ti eleksion iti sibubukel a pagilian, saan laeng nga iti Rehion Uno.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 22, 2013.)