DIASKE NGA SK?

NO agbataytayo iti Akta Republika (RA) Blg. 10632 a pinirmaan ni Presidente Benigno “Noynoy” Aquino III idi Oktubre 3, masuspende laeng ti operasion ti Sangguniang Kabataan (SK) agingga iti sumaruno nga eleksion a maisayangkatto ania man nga aldaw manipud iti Oktubre 28, 2014 agingga iti Pebrero 23, 2015. Awan ngarud ti mapasamak nga eleksion ita a bulan a kas kiniddaw ti Commission on Elections (Comelec) para kadagiti baro nga opisial ti SK.

Gapu ta saan a palubosan ti linteg ti hold-over policy, wenno panangiggem koma pay laeng dagiti natugaw nga opisial ti SK iti turay agingga nga awan ti mabutosan a mangsukat kadakuada, kas kadawyan a mapaspasamak iti dadduma a posision ti gobierno, awanto ngaruden ti makunkuna nga SK apaman nga agpaso ti termino dagiti agdama nga opisial inton Nobiembre 30 agingga a saan a maangay ti sumaruno nga eleksion iti SK.

Awanto metten dagiti ex-officio a kameng ti SK kadagiti maseknan a konseho (sangguniang barangay, sangguniang bayan, sangguniang panlungsod wenno sangguniang panlalawigan), segun pay dayta iti linteg.

Agingga nga awan pay ti baro nga opisial, iggaman pay laeng ngarud ti konseho ti barangay ti pondo ti SK (wenno ti 10 a porsiento iti internal revenue allotment ti barangay a nailatang para kadagiti agtutubo), ngem rumbeng a maaramat laeng ti pondo iti youth development program ti barangay. Mapan a 42,000 a posision ti SK chairperson ken 300,000 a posision kadagiti SK councilor ti mabutosan koma a kagiddan dagiti opisial ti barangay.

Gapu ngarud iti pannakaitantan ti eleksion, manamnama a makainut ti gobierno iti P100-milion wenno nasursurok pay, segun ti maysa nga opisial ti Comelec (wenno umabot iti P1.1-bilion maibatay met iti maysa a report). Isu pay kano dayta a mainutda a pondo nga usarenda a pagaramid kadagiti klasrum, kalsada, rangtay ken kapadana nga impraestruktura.

“Breeding Ground” ti Dinastia ti Politika ken Korupsion?

Segun ken ni Senador Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr., kiniddawna met ti suspension ti eleksion ti SK ta agpannuray koma daytoy iti reporma iti sistema ti pannakaipakat ti SK a pangpanggepen ti Kongreso a sukogen, iti kasta mapabileg ti konseho dagiti agtutubo ken maiwalin ti agdama a pakauy-uyawan ti SK nga awan metten kano ti serserbina.

Kinapudnona, napintas ti panggep ti SK: ti panagpaayna a kas pagsanayan dagiti agtutubo  mangiggep iti panagiggem iti turay, ta isuda ngarud ti agbalinto met a lider ti pagilian iti masakbayan. Ngem kas kadagiti adu metten a panggep ti panangituray, simiasi daytoy ngem iti orihinal panggepna, ta ad-adda metten a nagbalin a pagadalan dagiti ubbing nga agibolsa iti pondo, ken maaramat iti bukod nga interes dagiti natataengan a politiko ken kaamaanda.

Segun ngarud ken ni Comelec Commissioner Lucenito Tagle, nagbalinen ti SK a “breeding ground” wenno pangrugian iti dinastia ti politika ken korupsion.

Agpayso met. Padasenyo a padalanan dagiti nagnagan dagiti situtugaw nga SK chairman, nangnangruna dagiti SK federation ket matakuatanyo a kaaduanna kadagitoy dagiti annak met laeng dagiti nakatugaw a politiko wenno nabileg a kaamaan. Masansan ngarud a maaramat laeng ti SK a pangpabileg ti maysa a kaamaan dagiti politiko iti panagturayna ken mangpataginayon metten iti dayta a bileg gapu iti kaadda dagiti ubing a patanorda.

Saan ngarud a nakaskasdaaw ta uray iti napasamak a panagrehistro dagiti botante iti SK idi Hulio, kaaduanna dagitoy, segun iti Comelec, dagiti binunag met laeng dagiti politiko nga addaan iti anak wenno kabagian nga agngayangay iti eleksion no natuloy koma daytoy.

Awanen ti Serserbi Dagiti Opisial

Ken saan nga awan ti korupsion no kasta ti sistema ti panagpili kadagiti lider ken ti panagturay. Masursuro dagiti ubbing ti agtakaw wenno agibolsa iti pondo ti gobierno, ta nalaka a panuynoyan laeng dagiti nataengan a politiko a masansan a kabagianda, no di man kakumplotda dagitoy, wenno mabalin nga isuda met laeng ti mangipamuspusan iti dakes nga aramid. Asino ti makalipat iti pannakaidarum iti Ombudsman idi 2010 ni Jane Cajes, dati a presidente ti SK National Federasion? Naidarum daytoy iti kaso ti korupsion, wenno iti kaawan bidding kadagiti panaggatang ti usaren ti konseho iti maysa a panagtataripnongda, ken kaawan likuidasion ti umabot iti P93-milion a pondo ti SKNF.

Segun met iti agsina a panagadal ti Center for Integrative and Development Studies iti Unibersidad ti Filipinas (UP) idi 2007 ken ti tesis ti dua a nagturpos iti Mass Communications a rimmuar idi 2010 iti met laeng UP, saanen a nabileg ti SK a mangipatungpal ti rumbeng nga akemna a mangaramid kadagiti ordinansa, panangpadur-as kadagiti agtutubo, panangidatagda kadagiti kasapulan a report ken panangisayangkat kadagiti konsultation kadagiti kamengda.

Nakadidillaw pay kano ti mapaspasamak a panagpasuksok, overpricing kadagiti proyekto ken magatang a ramramit, ken panagaw-awatda iti kickbak; ken masansan nga ammo dagiti nataengan nga opisial ti barangay dagitoy nga aramidda.

Napukaw ngaruden ti bileg ti SK a mangital-o koma ti naindemokrasiaan a liderato ken panagpampanunot nga agbatay iti panagserbisio kadagiti umili. Kas pagarigan laeng, mangilatang ti SK iti P120,000 a kas tinawen a badyet para iti panagdalus iti komunidad, a segun ken ni Rep. Edgar Erice ti Caloocan, saan koman a kasapulan a mapondian iti kasta ti kadakkelna a proyekto ta no ar-arigen, libre koma ti panagdalus, wenno agsadag laeng koma daytoy iti panagboluntario dagiti agtutubo nga aggaraw para iti lugarda. Ngem  isuda ketdi ti nagbalinen a boss, wenno mangtangdan kadagiti tattao nga agdalus para kadakuada; a no maminsan, saan met nga umisu ti ibayadda, ta gayam ibolsada lattan ti mabati.

Adda ngarud dagiti agkidkiddaw a mawaswasen ti SK gapu kadagiti nadakamat a rason. Adda metten indatag ni Erice ken dagiti kakaduana iti Kamara a gakat para iti abolision ti SK. Maysa ditoy ti panangsukatda daytoy iti Barangay Youth Council (BYC) nga idauluanto ti kaubingan a kameng ti sangguniang barangay. Segun iti gakat, direkta nga agreport ti BYC iti konseho ti barangay ken isu pay ti mangkita kadagiti proyekto nga adda pakaseknanna iti isports, edukasion, kultura ken nakaparsuaan.

Kasurot man laeng daytoy ti singasing ni Comelec Chairman Sixto Brillantes nga “indefinite suspension” wenno ti agtultuloy a suspension ti eleksion ti SK; iti kasta, maipakita met laeng dagiti lider ti barangay a kabaelanda met a tamingen ti pakaseknan dagiti agtutubo.

Reporma, Saan nga Abolision

Ngem ad-adu ketdi singasing para iti reporma wenno pannakabalbaliw ti SK, saan ket nga abolision. Segun ken ni Senador Bam Aquino, maysa a youth leader sakbay a nag-senador, saan kano met amin nga opisial ti SK ket awan naar-aramidanda, ta adda met dagiti pudpudno a nagserbi iti lugarda iti nadalus a wagas.

Ta malaksid a panangipaidam kadagiti agtutubo nga agsanay iti panangituray ti pagilian, kas kiddawen ti Konstitusiontayo, saan a nasayaat a solusion ti abolision ta kayariganna man kano daytoy ti mangpuor iti maysa a balay gapu laeng iti kaadda dagiti anay. Ken maysa, segun met ken ni Kabataan Partylist Rep. Terry Ridon, no korupsion met laeng ti rason tapno waswasenda ti SK, waswasenda kano met koma dagiti ahensia wenno institusion ti gobierno a nagpupuniponan dagiti rinuker nga opisial.

Dagitoy ngarud ti ibagbagada a mabalin a reporma ti SK: (1) ti panangipangatoda iti edad dagiti agkameng iti SK, iti manipud 15 agingga iti 18 nga agdama a pagalagadan, agbalinton nga edad 18 agingga iti 24 (15 agingga iti 24 iti maysa a singasing), iti kasta natataenganen nga agpanunot dagiti ubbing nangnangruna iti agpang iti panangiggem iti pondo; (2) pananginayonda iti probision para iti nasaysayud a pannakamonitor, koleksion ken pannakaigasto dagiti pondo ti SK; ken (3) ti panangikabilda iti anti-dynasty a probision iti baro a linteg; iti kasta, saanen a mabalin nga agopisial ti SK dagiti annak ken asideg a kabagian dagiti situtugaw a politiko.

Segun met ken ni Gobernador Imee Marcos ti Ilocos Norte, ti presidente ti Kabataang Barangay (KB) idi mabangon daytoy idi 1975, ikkatenda koma ti konsiderasion ti pondo wenno honorarium kadagiti kameng ti konseho dagiti agtutubo, ta ipangpangrunada laeng koma ti pannakitulongda iti komunidad ken ti idealismo a kas motibasion dagitoy nga ubbing a rumaman iti ania man nga aramid ti barangay. Maital-o ngarud koma a kanayon ti espiritu ti boluntarismo kadagiti agtutubo a kas iti naipakitada kano idi panawenna iti KB.

Yuray ti Comelec ti Baro a Linteg

Kinapudnona, no nagbalin man nga inutil wenno awanen ti serserbi ti SK, saan met laeng a dagiti agtutubo ti mababalaw. Dagiti ketdi natataengan ta isuda a mismo ti rumbeng a mangaywan ken mangtarabay kadagitoy nga ubbing. Awan man dumana ‘tay anak a naiwawa iti dana ti biagna, a dagiti met laeng mismo a nagannak ti mababalaw; wenno ti estudiante a saan a nakaadal a nasayaat, ta dagiti mismo mamaestrana ti ayan iti basol. Nasayaat ngarud koma a no adda man reporma iti SK, mairaman koma pay daytoy a kapanunotan, ti kaadda ti responsibilidad dagiti nataengan a mangkita kadakuada.

Ala, aguraytayo manipud ita agingga iti sumaruno nga eleksion ti SK no adda met laeng mabukelda a baro a linteg a mangreporma iti sistema ti SK. Ta dayta kano met ngamin ti rason no apay a nasuspende ti eleksion, ti panangyurayda dayta a baro a linteg.

Ngem no awan, nabatad ti ibagbaga ni Brillantes a waswasenda laengen ti SK, ta mapilitanda a saan a mangisayangkat iti eleksion manipud 2014 agingga iti 2015 a kas kiddawen ti RA 10632. Ngem no anagentayo ti linteg, ti panangikkatda iti hold-over policy, kasla metten winaswasen daytoy ti SK. Ta kalpasan ti Nobiembre 30, awanen ti SK nga aggaraw ken aganges pay, agingga a saan nga agkuti ti Kongreso.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 28, 2013.)

Miss World 2013 Megan Lynne Young: SAAN A FILIPINO?

KAMAUDIANANNA, adda met laengen Filipina a nabalangatan a Miss World iti koronasion a naangay iti Bali, Indonesia idi Septiembre 28. Isu dayta ni Megan Lynne Young, ti agtawen iti 23 nga aktres ken tubo iti Siudad ti Olongapo.

Dagiti aldaw sakbay ti koronasion, tumaptapaw ti kayaw ken kinapintas ni Megan kadagiti 127 a dayag a mangibagi kadagiti bukodda a pagilian. Uray iti kaudian a rikus ti pasalip a nangpilianda kadagiti sumrek iti Top 10, ni Megan ti kangangatuan iti puesto. Inyawid pay ni Megan ti titulo a Top Model, a katukad ti Best in Swimsuit nga inikkatda iti pasken tapno saan nga umingar dagiti konserbatibo a Muslim iti Indonesia.

Napalalo ti ragsak dagiti kailiantayo ta sakbay ti gapuanan ni Megan, ti laengen asul a korona iti pasalip ti di pay nagunggun-od ti asino man a Filipina iti uneg ti 63 a tawen ti Miss World. Agingga iti first runner-up laeng met ti nayawid idi da Evangeline Pascual (1973) ken Gwendoline Ruais (2011). 

Sakbayna, naminduan a nangabak ti Filipinas iti Miss Universe, namimpat iti Miss International, ken sagpaminsan iti Miss Earth ken iti Miss Supranatural (daytoy met laeng a tawen a nangabak). Iti ngarud panangabak ni Megan ti mangibaga a kasla nag-grand slam metten ti pagiliantayo iti amin a pasalip iti kinapintas iti lubong.

Napalalo ti panangidirdir-itayo a maysa a Filipina a kadaraan ti agdama a mangitandudo iti kinapintas ti maysa a babai iti sangalubongan. Awan dumana man iti panangidirdir-itayo kadagiti balligi ni Manny Pacquiao iti boksing iti napaut met a tawen. Uray pay nayanak ni Megan iti America, ditoy met a nagbasa manipud idi agtawen iti 10 agingga ita a panagbalasangna. Filipino nga awan duadua. Kas ken ni Pacquiao.

“US-born”

Ngem no basaentayo dagiti damdamag kadagiti sumagmamano a news website iti koronasion ni Megan a Miss World, nakakapet latta ti panangiladawanda kenkuana a “US-born” wenno nayanak iti Estados Unidos, a dimmakkel laeng iti Filipinas. Pudno met ta Amerikano ti amana ken agpayso a nayanak ni Megan iti Virginia, USA; ngem iti dida panangdakamat a maysa a puro a Filipino ti tubo-iti-Olongapo nga inana, kasla agparparang latta ngarud nga Amerikana ni Megan. Ken iparipirip metten kadagitoy a damag a no saan a gapu iti darana a Puraw wenno Lumaud, saantayo pay a nasukdal ti kangangatuan a pammadayaw iti Miss World. A kasla ibagbagada metten nga awan ti kasta a kinapintas ken kinapusaksak ti puro a Filipina.

Kasla ngarud bumingbingay met dagiti Amerikano iti dayaw nga impaay ni Megan kadagiti Filipino. Wen, ta kastoy ti tema ti ibagbaga dagiti nagkomento nga awan la ti panamatida iti kababaelan dagiti Filipino. Adda pay dagiti nangibaga nga awan met kano ti makitada a langa ti Filipino ken ni Megan. Kasla agkurang pay kadakuada ti panag-Tagalog ni Megan a nagyaman kadagiti kakailianna kalpasan ti pannakabalangatna. Ken kadaksan ditoy,  adda pay timpuar nga “haters” ni Megan, partikular ti maysa a Facebook account a nangibagbaga a maysa a kasambahay (“maid”) laeng ti nangabak a Miss World, ta iti panangipagarup ngata ti nagiposte iti kasta, kasambahay wenno domestic helper amin a babbai manipud iti Filipinas.

Pagsayaatanna, saan a pinalabes dagiti kadaraantayo a Filipino iti cyberspace dagiti kakastoy a panangpadpadakesda ken ni Megan ken iti pulitayo. Dagitoy ti nangpelpel met laeng kadagiti forum site kadagiti nasao a website babaen dagiti komentoda a mangsalaknib iti dayawtayo a Filipino ken mangsupalpal metten kadagiti “racist” wenno dagiti tattao a dida ikabkabilangan no di man irurumenda dagiti dida kapulian.

Nakarkaro ketdi ti impakita dagiti Amerikano a nangdillaw iti pannakabalangat a Miss America 2013 ni Miss New York Nina Davuluri. Tubo iti India dagiti nagannak ni Davuluri isu a nagan ken langana pay laeng, madlawen a saan a kas iti kaaduanna nga Amerikano ti baro a mangibagi ti pagilianda iti kinapintas. Ibagbagada a saan kano met nga Amerikano (idinto a nayanak ken makipagili iti US ni Davuluri), a maysa kano nga Arabo (makita la unay nga adu ti ignorante kadagiti agkomkomento iti Internet), a terorista daytoy (adu pay ngarud ti “racist” kadakuada). Ngem nakakaskasdaaw ta idi nabalangatan met a Miss America idi 2001 ni Ana Perez Baraquio, awan met ti nagun-uni iti panaglanglanga daytoy nga Asiano; ta uray nayanak ni Baraquio iti Hawaii, Filipino a taga-Pangasinan dagiti dadakkelna.

Jessica Sanchez ken Dadduma Pay a Fil-Am

Kas iti inaramid ni Davuluri a di nangikankano kadagiti kakastoy a panagatakarda iti kinataona ken naggapuanna a puli, kasta met ti mabalin nga aramiden ni Megan ken dagiti kakailiantayo. Isardentayon iti mangtutop pay kadagitoy a klase ti negatibo a komento.

Nupay kasta, saan latta a maliklikan ti panagsaksakit ti nakemtayo iti masansan a panangibabbabada iti kinataotayo a Filipino. No adda aglatak iti lubong a saan a nayanak iti Filipinas ngem adda darana a Filipino, ibagada lattan nga agbibisintayo laengen a mangtagikua a Filipino dagitoy.  Daytoy man ti nagbalin a sentro iti isyu iti panangibagbagatayo a Filipino ni Jessica Sanchez, ti first-runner up iti American Idol idi 2011. Di kano rumbeng a tagikuaentayo ni Jessica ta Mehikano daytoy a taga-Mexico ti amana, ngarud maysa a Mexican-American ni Jessica. Saan, kuna met dagiti kakailiantayo ta Filipino-American daytoy, ta Filipina a taga-Bataan ti inana. Tapno tabla, kunada, inawaganda laengen ni Jessica a Mexican-Filipino-American (mabalin met a Mexinoy-American wenno Filexican-American), nakatkatawa ti kaatiddogna ngem dayta ti kinapudno. Ngem iti biang ni Jessica, adda iti puso ti pakakitaaan no ania ti nadagdagsen kenkuana a puli; ngem uray pay, Filipino latta daytoy—Fil-Am nga awan duadua.

Nasayaat ngarud a mangiruangan dagiti kakastoy nga isyu iti panangilawlawag manen no ania ti pudpudno a Filipino. Ngem lawlawagantayo nga umuna a dua ti pangituroganna dayta a balikas: ti Filipino a kas puli (babaen ti dara) ken ti Filipino a kas pannakipagili (citizenship).

Ditoy pagilian, maipaay ti pannakipagili ti maysa a tao babaen ti relasion ti dara (jus sanguinis), ngarud saan nga agbatay daytoy iti lugar a nakayanakanna (jus soli). Saan ngarud a makuna a Filipino ti anak dagiti dua nga Amerikano a nayanak iti Filipinas, ngem ti ubing a nayanak iti America nga anak ti dua nga agassawa a Filipino, ket makuna a Filipino a kas puli wenno Filipino ti darana. Dagiti ngarud kakabagiantayo a nayanak iti Hawaii ken dadduma pay a lugar iti ruar ti Filipinas, Filipino dagitoy nga awan duadua.

Ti ababa a pannao, ibilangtayo a Filipino, uray saan a Filipino citizen, da Jessica, Bruno Mars, ken uray pay da Erik Spoelstra (coach ti kampeon a Miami Heat iti NBA), Rob Schneider,  apl.de.ap, ken aminen a Fil-Am a naglatak iti America iti agpang ti pelikula, panagkanta, arte, politika ken dadduma pay. Dagiti mangibagbaga ngarud nga aglanglanga a ganggannaet dagitoy a saan ketdi a pudno a Filipino, a kas iti panangiladawanda ken ni Megan, dida ammo nga aglalaok a dara ti ganggannaet ti agay-ayus ita kadagiti urat ti adu a Filipino. Adda dita dagiti dara dagiti nangsakup kadatayo iti napalpalabas, a kas kadagiti Espaniol, Tsino, Hapon, Amerikano, Arabo, Malayo ken adu pay a puli.

Asino ti Pudpudno a Filipino?

Ngem sabali no pannakipagili ti pagpapatangan ta adda proseso a masurot. Kas pagarigan, Filipino ti puli ni Jessica Sanchez, ngem Amerikano ti citizenship-na. Makuna nga Amerikano met ti dara ni Megan ngem Filipino ti pinilina a citizenship.

Babaen ti Dual Citizenship Law (Akta Republika Blg. 9225), dagiti Fil-foreigner wenno kagudua ti darana a Filipino a napukaw ti estadoda a makipagili iti Filipinas (kas koma dagiti nayanak ken nairehistroda iti sabali a pagilian, wenno dagiti Filipino nagsapata a makipagili iti sabali a pagilian a naturongda), mabalin a maibilang met ida a Filipino citizen (kas dual citizen) no la ketdi surotenda ti kondision (kas koma iti oath of allegiance a sapataanda) ken proseso nga ibilbilin ti linteg, ken depende pay iti pagalagadan ti paggapuanda a pagilian.

Dua ti klase dagiti makipagili iti pagilian, no agbataytayo iti Konstitusion: ti natural-born (adda darana a Filipino) ken naturalized. Makuna a natural-born dagiti nagbalinen a Filipino citizen sipud pay nayanakda (kayatna a sawen, Filipino dagiti nagannak kadakuada; Filipino dagiti inna wenno dagiti ammada; ken dagiti nayanak sakbay ti Enero 17, 1973 a nangpili iti Filipino a kas citizenship-da apaman a nadanonda iti edad a 18) ken awan ti inar-aramidda tapno magun-od wenno pormal a mabukel ti pannakipagilida. Makuna met a “naturalized” dagiti ganggannaet wenno nayanak iti sabali a pagilian a mayat nga agbalin a Filipino babaen ti panagsapatada a kas kiddawen ti linteg. Aduda metten a naturalized citizen iti pagilian. Kalatakan ditoy ni Henry Sy, ti kababaknangan a Filipino, a nayanak ken nagubing iti Tsina sakbay nga immallatiw ti pamiliana ditoy. 

Di ngarud rumbeng nga iladawantayo ti Filipino a kasla saan a Filipino; bay-antayo laengen dagiti sutil a gangganaet a mangibaga a kasta ta awan ngarud ti adu nga ammoda maipapan kadatayo. Ta kas kadagiti dadduma a puli, adda met agpaypayso a pakapilawantayo wenno dagiti madi nga aramidtayo no maminsan. Napatpateg ngarud nga arisiten ti kababalin ti maysa a tao babaen ti aramid ken kapanunotanna, saan ket a ti kudil wenno paggapuanna a pagilian.

KALPASAN ngarud ti amin, saan laeng a ti dara ken ti pannakipagili ti mangibaga a Filipino ti maysa a tao. Ta makuna ketdi a pudpudno a Filipino dagiti ammoda nga ayaten ti pakasaritaan ken kulturada (di rumbeng nga uyawenda iti laksid ti pagkamtudan dagitoy), ipagpannakkelda ti naggapuanda a lugar ken dida tallikudan ti kinasimple wenno kinababa ti nagtaudanda nga estado ti biag, adda naaramidda a nakaidaydayawan ti pagilian babaen dagiti aramidda a nasayaat, ken agtalekda iti pagiliantayo ken dagiti umilina a kabaelan ti Filipinas ti agbalin a nadur-as a pagilian.

Ket no ti aramid ti maysa a Filipino ti pagibasaran iti kina-Filipino, awan ngarud ti karbengan nga agbalin met koma a Filipino dagiti agtuturay a mangidaddadanes dagiti Filipino babaen ti panagtaktakawda iti sarusar ti gobierno. No mabalin la koma a sepsepen ti ibagbagada a darada a Filipino ket sukatantayo iti ania la ditan a likido, nasaysayaat koman. No saan a Filipino ti awagtayo kadakuada, mabalin met nga awagantayo ida iti baboy, uray ania ditan a breed wenno puli it kayatda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 14, 2013.)