STORM SURGE, ANIA DAYTOY?

NO narungsot ti panawen, masansan a ramenna ti dakkel a didigra nangruna no kabuyogna ti kasla maibuyat a tudo, a kas iti Bagyo Ondoy iti Luzon idi 2009; wenno ibungana ti flash flood wenno panagsabet ti panagatab ti baybay ken ti danum nga aggapu kadagiti bambantay a kas iti Bagyo Uring iti Ormoc, Leyte idi 1991.

Kabuyog latta met ti dawel ti napegges nga angin. Ta marukod ti kinapigsa ti bagyo iti angin a mangbasnut iti masakupanna a lugar. No lumbes iti 241 a kilometro (wenno 150 a milia) iti kada oras makunan a supertyphoon daytoy. Ti kaudian a supertyphoon a ni Yolanda (international name: Haiyan) a nangbasnot iti dakkel a paset ti Kabisayaan, sumagmamano a paset ti Bikol, Mindanao ken Abagatan a Luzon idi Nobiembre 8, immabot iti 235 kph ti kapeggesna ken 275 kph ti pugsona. Daytoyen ti ibagbagada a karurungsotanen a supertyphoon iti pagilian, ken kapipigsaan a limmasat iti Daga iti sibubukel a pakasaritaan ti lubong.

Karaman pay ti narungsot a panawen ti panagdawel ken panagdinakkel ti baybay. Aw-awaganda pay daytoy iti “storm surge,” wenno ti panangduprak ti baybay babaen ti napigsa nga angin kadagiti lugar iti asideg ti baybay. No naatab ti baybay, dakdakkel ti isayyona a danum, isu a nadeldelikado daytoy.

Saan a tsunami ti napasamak iti Leyte a kas ti imbaga ti maysa a reporter. Nupay agpada dagitoy nga addaan iti higante a dalluyon a dumuprak kadagiti lugar iti igid ti baybay, agtaud ti tsunami iti panaggaraw ti uneg ti daga, mabalin a gapu iti bulkan (volcanic movement) wenno ginggined. Idinto a ti storm surge, agtaud iti napigsa nga angin a mangdalapus iti rabaw ti taaw wenno baybay.

Kinapudnona, saan unay a maar-aramat ti storm surge kadagiti napalpalabas a panagireport iti media kadagiti limmabas metten a narungsot a dawel iti pagilian. Masansan a pangpalagip laeng ti PAGASA ti storm surge kadagiti agpanggep nga aglayag iti baybay no umay ti bagyona. Immuna a nangngeg tayo ti makadadael nga storm surge idi binasnotan ti Bagyo Pedring ti Metro Manila idi Septiembre 2011 a nakakitaan dagiti taga-Manila iti umabot iti 20 a kadapan a dalluyon manipud iti Manila Bay a nangdadael ti sea wall iti Roxas Boulevard ken nakalayusan ti paset ti Siudad agingga iti Taft Avenue.

No ar-arigen, kapareho laeng ti kangato ti storm surge iti Manila ti napasamak iti Siudad ti Tacloban. Segun kadagiti report, umabot iti agingga iti uppat a metro ti dalluyon idi limmasat Yolanda iti lugar. Ngem gapu iti kapigsa ti angin a nangisayyo ti danum iti siudad, kayarigan daytoy ti tsunami, a kas panangiladawan dagiti reporter, a nanglapunos iti daga, ken gapu ta kaaduanna kadagiti balbalay ditoy iti naaramid iti saan met a natibker a materiales, nangipaay ngarud daytoy iti nasaknap a pannakadadael dagiti sanikua ken pannakapukaw ti adu a biag.

Segun iti Hurricane National Center a nakabase iti Florida, USA, masansan a ti storm surge ti pakaigapgapuan ti pannakapukaw ti adu a biag ken pannakadadael dagiti sanikua babaen laeng ti sumagmamano a kanito. Ngem depende met daytoy iti adu a banag a kas koma iti kapigsa ti angin, ti direksion ti bagyo, lawa ken sukog ti igid ti baybay (coastline), ken dagiti klase iti impraestrutura a kas koma kadagiti pantalan, kalsada, ken balay iti igid ti baybay.

Kasla ngarud kadawel daytoy ti maysa a tsunami a kas iti napasamak iti Tacloban. Tinuang ni Yolanda ti arigna amin a nakatakder a pasdek, kaykayo, balbalay, ken uray pay dagiti barko, bangka ken dagiti dadakkel a trak. Idinto nga awan met ti ania a tudona nga insangpet ni Yolanda no maidilig kadagiti napalpalabas a narungsot a bagyo iti pagilian.

Agpayso a naisaganaan ti kaaduanna kadagiti agindeg ti napigsa nga angin, ken ti mabalin a flash flood (ta sadiwa pay laeng iti lagipda ti Bagyo Sendong itay napan a tawen iti Mindanao)  ta nabilin dagitoy, saan laeng iti Tacloban no di pay iti dakkel a paset ti Visayas, nga agbakuit kadagiti nakired ken nangato a lugar. Ngem dida napakpakadaan, nangnangruna dagiti agindeg kadagiti igid ti baybay a kas kadagiti Siudad ti Tacloban ken Ormoc ti panagdinakkel ti baybay a nangisalpa kadagiti dalluyon kadagiti lugarda. Kasla ngamin ginggined ken panagparang dagiti sink hole ti storm surge a di mapakpakadaan ti pannakapasamakna. Isu a kasta la unay ti pannakakellaat dagiti tattao.

Daytoy ti rason no apay a kaaduanna kadagiti manamnama nga umabot iti 10,000 a biktima ti kaudian a dawel iti aggapu kadagiti lugar iti igid ti baybay. Ngem uray pay ti kaudian a listaan dagiti biktima (agingga iti Mierkules, Nobiembre 13) manipud iti National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC), nga umabot laeng daytoy iti 2,275, kadakkelan a bilang ditoy, umabot iti 2,000, iti aggapu laeng iti Tacloban ken dagiti ili ken siudad iti Eastern Visayas.

Gapu iti napasamak iti Tacloban ken dadduma pay nga ili a nadidigra, ibilangtayo ngarud metten kadagiti listaan iti kalamidad ti storm surge.

Kinapudnona, segun kadagiti eksperto, saan laeng met a ti napigsa nga angin nga insangpet ni Hurricane Katrina iti New Orleans, USA idi 2005 no di ket ti nangato met nga storm surge (umabot iti 8 a metro ti danum) a nangduprak iti nalawa a paset ti estado a nakatayan iti 1,500 nga agindeg. Ngem no maidilig iti Bagyo Yolanda, napigpigsa kano nga amang iti tallo a daras wenno nasursurok pay ti nasaparan dagiti taga-Leyte.

Napintas ngarud a pagadalan met ti gobiernotayo no ania met dagiti inar-aramid ti Estados Unidos tapno saanen a maulit ti pannakaipatli ti adu a biag gapu iti storm surge, kas koma ti pannakapatibker dagiti sea wall, nabilbileg a flood control system, ken no mabalin a mayadayo dagiti balbalay iti delikado a paset ti igid ti baybay.

Rumbeng nga agpasnek ti gobiernotayo nga agsagana iti idadateng ti kalamidad ta kadagiti napalpalabas a tawen, masansanen ti ilalasat dagiti supertyphoon iti pagilian ken ad-adu a gundaway a mapasamak ti mapagbutbutngan itan nga storm surge. Sapay koma ta saanen a maulit ti pannakapukawtayo ti adu a biag ken pannakadadael dagiti siudad.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 25, 2013.)

KASANO MET TI PANNAKAARAMAT TI PONDO TI BARANGAY?

NAPASAMAK ti eleksion ti barangay itoy a panawen a mapagpapatangan ti nabara nga isyu iti korupsion a pinarnuay ti kontrobersia iti pannakaaramat ti Priority Development Assistance Fund (PDAF wenno pork barrel) ti Kongreso, ken ti Malampaya Fund ken Development Acceleration Program (DAP) iti biang met ti ehekutibo.

Nangipaay ngarud ti eleksion iti gundaway kadagiti umili a maum-uma unayen iti isyu ti korupsion a mangtaming met iti pakaseknanda iti politika ti barangay. Ta no kayatda met la ti panagbalbaliw iti panangituray iti gobierno, nasayaat no irubuatda daytoy iti kababassitan a yunit ti lokal a gobierno.

Nalpasen ti eleksion, ket mabatitayo a mangnamnama a sapay koma ta adu kadagiti nabotosan ita ti mangakem a nasayaat kadagiti pagrebbenganda. Ket no bilang ta dagiti met laeng dati a barangay chairman nga awan ti maar-aramidanda ti nailayon manen, wenno dagiti nangabak ket dagiti kagaawad a ti laeng agpirma iti resolusion ti barangay nga awan ti panangbiangda wenno ammoda, wenno agpirma iti payroll ti ar-aramidenda, wenno dagiti opisial nga awan ti ammoda iti panagiggem iti pondo wenno ti laeng bagbagida ti pampanunotenda, wenno dagiti opisial nga agparparang a proxy laeng gayam dagitoy ti nabilbileg nga opisial para iti eleksion inton 2016, ay, ket ti bagbagitayo, a, ti pabasolentayo ta apay nga isuda ti impuestotayo.

Ngem, ala, nalpasen ti amin ket ti ti maaramidantayo ita, isu ti panangsiputtayo no kasano nga aramaten dagiti opisial ti barangay dagiti pondo ti barangay, partikular ditoy ti internal revenue allotment (IRA), wenno ti pondo nga agtaud iti masingir ti nasional a gobierno nga internal revenue taxes iti makatawen. Daytoy ngamin ti makunkuna a pork barrel dagiti barangay ta nayawat ngamin kadagiti opisial ti barangay ti diskresion no kasano a maigastos dagitoy.

Malaksid iti bingay iti IRA, aggapu pay ti pondo ti barangay iti real property tax (RPT) wenno dagiti masingir kadagiti sanikua a sakupen ti barangay, a karaman metten ditoy dagiti masingir a buis a kas sagudayen ti linteg (kas koma iti tobacco excise tax, buis manipud iti pannakaaramat kadagiti natural a rekursos, ken value-added taxes) ken iti bukodna a panangbirok iti mapastrekan a pondo (kas koma iti barangay clearance, bayadan a business permit kadagiti aglaklako, upa kadagiti ramit a kukua ti barangay, ken masingir a bingay iti admission fee kadagiti pagpasiaran iti sakup a lugar).

Iti kadagupan dagitoy a pondo ti barangay, 55% ti mapan iti personal services wenno ti sueldo ken honorarium dagiti nabotosan nga opisial ken dagiti madutokan a sekretario, tesorero ken dadduma pay nga opisial. Kayatna a sawen a no nabaknang ti maysa a barangay, met ti sueldo nga awaten dagiti opisialna.

Mapan laeng ngarud met a 45% ti mapan iti operasion ken proyekto ti barangay, a mabingay-bingay met a kas iti sumaganad: 20% para iti barangay development fund, 10% para iti pondo ti Sanggunian Kabataan, ken 5% para iti calamity fund.

Malaksid iti regular a sueldo, maipaayan pay dagiti opisial kadagiti benepisio a kas koma iti Christmas bonus, insurance coverage, libre a medikal kadagiti para publiko nga ospital, libre a matrikula kadagiti annak dagiti opisial, civil service eligibility, ken prayoridad a madutokan iti ania man a posision ti gobierno no malpas ti terminoda.

Ti sigurado a sueldo ken benepisio, pakairamananen ti bileg nga agiggem iti pondo, ti maibagbaga a rason no apay kasta man la unay ti regget ti adu nga agbalin nga opisial ti barangay. Saanen a nakakaskasdaaw no adda dagiti maibuis latta a biag, ken mariribuk a pamilia ken komunidad, iti laksid a nonpartisan laeng koma ti eleksion ti barangay, wenno awan ti masasao a partido a mangbingaybingay kadagiti grupo dagiti agngayangay iti eleksion.

Iti kaudian a datos ti Philippine National Police (PNP), mapan a 22 a kandidato, 11 kadagitoy ti nakatugaw, ti napapatay gapu iti eleksion, karamanen ditoy ti tallo a napapatay iti mismo a kaaldawan ti eleksion.

Duapulo laeng a porsiento iti pondo ti nairanta a para kadagiti proyekto, ngem no nabaknang ti barangay (kas koma no dakkel ti maawidna nga IRA), dakkel la ketdi a gatad dayta. Ngem masansan nga awan met ti makitatayo a kongkreto wenno nabatad a proyekto kadagiti barangay iti kada tawen. No adda man, masansan a substandard wenno saan a nayimplementar ti proyekto. Ket no bilang ta awan ti implementasion ti maysa a proyekto, agbalin a savings ti pondo a saan a maaramat. Ngem adda dagiti opisial a mangaramid iti supplemental budget para iti sinsinan a proyekto ket babaen ti kakumpotda iti munisipio, ditoyto metten a maibolsada ti pondo.

Sabali pay dagiti isyu iti bidding ti proyekto a pakaawidanda iti dadakkel a kickback, panangpekeda kadagiti resibo, dagiti bogus a proyekto, wenno dagiti proyekto nga isuda met laeng ti mairanud.

Idi 2012, segun iti maysa a report iti diario, nasurok a 14,000 a reklamo iti korupsion dagiti opisial ti barangay ti naidatag iti Ombudsman. Sabali pay ti kaso dagiti dua a nababaknang a barangay iti pagilian. Iti Bel Air iti Makati, nakasuan ti maysa nga opisial gapu iti panangitedna ti kontrata para iti maysa a catering service ti barangay iti kabagianna. Iti San Lorenzo, iti Makati met laeng, nakasuan dagiti opisial ti barangay gapu iti pananggatangda kadagiti 1,200 a poste ti silaw nga aggatad iti P43-milion, idinto nga arigna kagudua laeng ti pudpudno a kasapulan ti barangay.

Makiddaw met ketdi kadagiti barangay a mangidatag iti monthly report iti panangramatada iti pondo, malaksid pay iti panangsurotda iti Full Disclosure Policy ti Department of Interior and Local Government (DILG). Ken saan met nga isu ti nalukay ti pagalagadan ti sistema ti panag-audit ti Commission on Audit (COA) para kadagiti barangay. Ngem gapu iti kaadu ti bilangda, mapan a 42,000 a barangay iti agdama, saan a magebgeban ti ahensia a saggaysaen a siripen a nalaing ti audit report, aglalo ta dakkel ita a pakaib-ibusan ti orasda ti agpalutpot mainaig iti pork barrel ken ti Malampaya fund scam.

Nupay kasta, mabalin met a mangipakat ti COA iti random lifestyle check kadagiti opisial a mapagduaduaan iti kinabaknangda wenno siripen man laeng ti Bureau of Internal Revenue ti indatag a dokumento iti binayadan a buis dagitoy a maseknan nga opisial.

Ti isyu ti pork barrel scam ti mangigapu met kadagiti panagkidkiddawda a repasuen met koma ti Kongreso ti Local Government Code tapno mangiselselda iti nabilbileg a probision a mangbantay wenno mangmonitor iti pannakaigastos ti pondo, ken mangiruar koma met ti Malakanyang iti maysa a nabileg a pammilin a mamagbalin nga inkapilitan ti pannakaipakat ti transparency ken accountability iti panaggastos kadagiti opisial ti barangay.

Daytoy ti situasion a pakasapulantayo unay ti Freedom of Information nga agingga ita, matamtaming pay laeng ti gakat para iti daytoy iti Kongreso. Ngem kabayatanna, kasapulan latta met ti tulong ditoy dagiti managsiput nga umili. A no bilang ta adda ammoda nga anomalia iti barangayda, dida koma bumdeng a mangireport daytoy kadagiti maseknan nga ahensia.

Kas iti naibaga itayen, irugitayo ti panagbalbaliw uray pay iti agpang ti barangay. Ditoy koma ti pangrugian ti “daang matuwid” nga ikamkampania ti agdama a liderato.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 11, 2013.)