STORM SURGE, ANIA DAYTOY?

NO narungsot ti panawen, masansan a ramenna ti dakkel a didigra nangruna no kabuyogna ti kasla maibuyat a tudo, a kas iti Bagyo Ondoy iti Luzon idi 2009; wenno ibungana ti flash flood wenno panagsabet ti panagatab ti baybay ken ti danum nga aggapu kadagiti bambantay a kas iti Bagyo Uring iti Ormoc, Leyte idi 1991.

Kabuyog latta met ti dawel ti napegges nga angin. Ta marukod ti kinapigsa ti bagyo iti angin a mangbasnut iti masakupanna a lugar. No lumbes iti 241 a kilometro (wenno 150 a milia) iti kada oras makunan a supertyphoon daytoy. Ti kaudian a supertyphoon a ni Yolanda (international name: Haiyan) a nangbasnot iti dakkel a paset ti Kabisayaan, sumagmamano a paset ti Bikol, Mindanao ken Abagatan a Luzon idi Nobiembre 8, immabot iti 235 kph ti kapeggesna ken 275 kph ti pugsona. Daytoyen ti ibagbagada a karurungsotanen a supertyphoon iti pagilian, ken kapipigsaan a limmasat iti Daga iti sibubukel a pakasaritaan ti lubong.

Karaman pay ti narungsot a panawen ti panagdawel ken panagdinakkel ti baybay. Aw-awaganda pay daytoy iti “storm surge,” wenno ti panangduprak ti baybay babaen ti napigsa nga angin kadagiti lugar iti asideg ti baybay. No naatab ti baybay, dakdakkel ti isayyona a danum, isu a nadeldelikado daytoy.

Saan a tsunami ti napasamak iti Leyte a kas ti imbaga ti maysa a reporter. Nupay agpada dagitoy nga addaan iti higante a dalluyon a dumuprak kadagiti lugar iti igid ti baybay, agtaud ti tsunami iti panaggaraw ti uneg ti daga, mabalin a gapu iti bulkan (volcanic movement) wenno ginggined. Idinto a ti storm surge, agtaud iti napigsa nga angin a mangdalapus iti rabaw ti taaw wenno baybay.

Kinapudnona, saan unay a maar-aramat ti storm surge kadagiti napalpalabas a panagireport iti media kadagiti limmabas metten a narungsot a dawel iti pagilian. Masansan a pangpalagip laeng ti PAGASA ti storm surge kadagiti agpanggep nga aglayag iti baybay no umay ti bagyona. Immuna a nangngeg tayo ti makadadael nga storm surge idi binasnotan ti Bagyo Pedring ti Metro Manila idi Septiembre 2011 a nakakitaan dagiti taga-Manila iti umabot iti 20 a kadapan a dalluyon manipud iti Manila Bay a nangdadael ti sea wall iti Roxas Boulevard ken nakalayusan ti paset ti Siudad agingga iti Taft Avenue.

No ar-arigen, kapareho laeng ti kangato ti storm surge iti Manila ti napasamak iti Siudad ti Tacloban. Segun kadagiti report, umabot iti agingga iti uppat a metro ti dalluyon idi limmasat Yolanda iti lugar. Ngem gapu iti kapigsa ti angin a nangisayyo ti danum iti siudad, kayarigan daytoy ti tsunami, a kas panangiladawan dagiti reporter, a nanglapunos iti daga, ken gapu ta kaaduanna kadagiti balbalay ditoy iti naaramid iti saan met a natibker a materiales, nangipaay ngarud daytoy iti nasaknap a pannakadadael dagiti sanikua ken pannakapukaw ti adu a biag.

Segun iti Hurricane National Center a nakabase iti Florida, USA, masansan a ti storm surge ti pakaigapgapuan ti pannakapukaw ti adu a biag ken pannakadadael dagiti sanikua babaen laeng ti sumagmamano a kanito. Ngem depende met daytoy iti adu a banag a kas koma iti kapigsa ti angin, ti direksion ti bagyo, lawa ken sukog ti igid ti baybay (coastline), ken dagiti klase iti impraestrutura a kas koma kadagiti pantalan, kalsada, ken balay iti igid ti baybay.

Kasla ngarud kadawel daytoy ti maysa a tsunami a kas iti napasamak iti Tacloban. Tinuang ni Yolanda ti arigna amin a nakatakder a pasdek, kaykayo, balbalay, ken uray pay dagiti barko, bangka ken dagiti dadakkel a trak. Idinto nga awan met ti ania a tudona nga insangpet ni Yolanda no maidilig kadagiti napalpalabas a narungsot a bagyo iti pagilian.

Agpayso a naisaganaan ti kaaduanna kadagiti agindeg ti napigsa nga angin, ken ti mabalin a flash flood (ta sadiwa pay laeng iti lagipda ti Bagyo Sendong itay napan a tawen iti Mindanao)  ta nabilin dagitoy, saan laeng iti Tacloban no di pay iti dakkel a paset ti Visayas, nga agbakuit kadagiti nakired ken nangato a lugar. Ngem dida napakpakadaan, nangnangruna dagiti agindeg kadagiti igid ti baybay a kas kadagiti Siudad ti Tacloban ken Ormoc ti panagdinakkel ti baybay a nangisalpa kadagiti dalluyon kadagiti lugarda. Kasla ngamin ginggined ken panagparang dagiti sink hole ti storm surge a di mapakpakadaan ti pannakapasamakna. Isu a kasta la unay ti pannakakellaat dagiti tattao.

Daytoy ti rason no apay a kaaduanna kadagiti manamnama nga umabot iti 10,000 a biktima ti kaudian a dawel iti aggapu kadagiti lugar iti igid ti baybay. Ngem uray pay ti kaudian a listaan dagiti biktima (agingga iti Mierkules, Nobiembre 13) manipud iti National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC), nga umabot laeng daytoy iti 2,275, kadakkelan a bilang ditoy, umabot iti 2,000, iti aggapu laeng iti Tacloban ken dagiti ili ken siudad iti Eastern Visayas.

Gapu iti napasamak iti Tacloban ken dadduma pay nga ili a nadidigra, ibilangtayo ngarud metten kadagiti listaan iti kalamidad ti storm surge.

Kinapudnona, segun kadagiti eksperto, saan laeng met a ti napigsa nga angin nga insangpet ni Hurricane Katrina iti New Orleans, USA idi 2005 no di ket ti nangato met nga storm surge (umabot iti 8 a metro ti danum) a nangduprak iti nalawa a paset ti estado a nakatayan iti 1,500 nga agindeg. Ngem no maidilig iti Bagyo Yolanda, napigpigsa kano nga amang iti tallo a daras wenno nasursurok pay ti nasaparan dagiti taga-Leyte.

Napintas ngarud a pagadalan met ti gobiernotayo no ania met dagiti inar-aramid ti Estados Unidos tapno saanen a maulit ti pannakaipatli ti adu a biag gapu iti storm surge, kas koma ti pannakapatibker dagiti sea wall, nabilbileg a flood control system, ken no mabalin a mayadayo dagiti balbalay iti delikado a paset ti igid ti baybay.

Rumbeng nga agpasnek ti gobiernotayo nga agsagana iti idadateng ti kalamidad ta kadagiti napalpalabas a tawen, masansanen ti ilalasat dagiti supertyphoon iti pagilian ken ad-adu a gundaway a mapasamak ti mapagbutbutngan itan nga storm surge. Sapay koma ta saanen a maulit ti pannakapukawtayo ti adu a biag ken pannakadadael dagiti siudad.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 25, 2013.)