ANIAT’ DAKESNA NO 100-MILION TI POPULASIONTAYO?

RIMMUAR ti damag nga iti katengngaan daytoy a tawen, sumagpatton iti 100 a milion ti populasion ti Filipinas.

Mapan a 98.73 milion ti populasion ti Filipinas iti agdama. Ket no agtultuloy ti kaadu ti mayanak (1.89%) iti tinawen, mapanto met a 112.63 a milion dagiti Filipino iti uneg laeng ti lima a tawen.

Pangiselselam pay iti dayta kaaduna a kakailiantayo iti di met lumawlawa ken ad-adda ketdi a makurkuranganen iti natural a rekursosna a pagiliantayo?

Nasayaat kadi wenno dakes ti epekto ti dakkel a populasion?

Adu dagiti ekonomista nga agkuna a no umad-adu dagiti tattao, ngumatngato met ti tukad wenno porsiento ti kinakurapay iti pagilian. Maysa ngarud kano a narikut a situasion para iti gobierno no sumagpaten iti sangagasut ken nasursurok pay ti populasiontayo.

Kitaem laengen no kasano ti karikut ti agbiag iti Metro Manila. Nagdudupudop ditoy ti adu a tattao, inaldaw ti trapik, makita iti arigna amin a paset dagiti saan a makolkolekta a basura, dagiti nadungrit nga ubbing nga agwarawara iti kalsada, dagiti karayan ken estero a nabangenan iti aglaoken a barongbarong ken basura.

Segun met ken ni Director General Alan Purisima ti Philippine National Police (PNP), dakkel a pakaseknanda no bumlad ti populasion. Abusta nakarigrigat la ngaruden a magun-od ti PNP ti kasapulan a maysa a polis iti kada 500 a tao, anianto laengen no umadu pay ti bilang dagiti tattao a  bantayanda?

Daytoy ngarud ti ibagbagada a maysa pay a rason a nasaknap latta ti kriminalidad kadagiti kalsadatayo.

Ibalbalakad ngarud dagiti agpalpaliiw ken ganggannaet nga ekonomista a kasapulan a tenglen ti Filipinas ti panagdakkel ti populasionna, dayta no kayat met laeng daytoy nga iparaman kadagiti agindegna ti parabur ti ekonomia, ken kangrunaanna, ti natalinaay a panagbiag. Kunada pay a no saan a baliwan ti gobiernotayo ti kadaananen a prinsipiona maipapan iti populasion, adayo la ketdi nga agprogreso ti pagilian. Adayotayo la unay kadagiti kaarrubatayo iti Asia a nagbalinen a natibker ti ekonomiada gapu iti kinasayaat ti programada iti population control ken family planning.

Ngem adda met dagiti eksperto nga agkuna nga ad-adda ketdi nga agprogreso ti pagilian a dakkel ti populasionna, ta adu latta ti matagamtamna para iti progreso. Yar-arigda man ti China, Japan ken India a padapada a dadakkel met dagiti populasionda ngem napalalo ti kinadur-as ti pagilianda, nangruna la unay ti China nga ibagbagada a ti kinadakkel ti populasionna ti kasla nagbalin a nasiken a makinaria ti gobiernoda tapno napartak ti panagandar ti panagprogresoda.

Naiget met idi a napagdinniskutiran ti panagdakkel ti populasiontayo idi panawen ti administrasion ni Gloria Macapagal-Arroyo. Saan a kayat ni GMA a di mapagustuan dagiti taga-Simbaan a kontra iti ania man a wagas ti population control (ta patienna a kasapulanna ti suporta dagiti papadi para iti seguridad ti panagtakemna), isu nga intal-ona ti kapanunotan a nasaysayaat ti pagilian no dumakkel latta ti populasiontayo. Dakkel ngamin kano a tulong dagiti adu a Filipino nga ibabaontayo a mangged iti sabali a pagilian. Agasem ti mapan a P165.1-bilion a katukad dagiti tinawen nga ipatpatulod a doliar ditoy dagiti 10 a milion nga OFW a naiwaras iti nadumaduma a lubong. Ti dakkel a dollar remittance ti ibagbagada a rason no apay a tumtumpaw latta ti Filipinas iti laksid ti panagsuek ti ekonomia iti Asia idi dekada 90 ken iti katengngaan ti simmaruno a dekada.

Ibagbagada a “bannuar iti moderno a panawen” dagiti OFW ngem masansan met nga awan ti maitultulong ti gobiernotayo kadagiti nadumaduma a pakarikutan dagiti OFW.

Ken ti rigatna pay, saan metten a tinaming ti gobierona dagiti dadduma pay a pundasion iti panagdur-as ti ekonomia, kas koma iti agrikultura, manufacturing ken uray pay peace and order. Agsamsammakedtayo laengen ti dollar remittances.

Segun ken ni Presidential Communications Operations Office Secretary Sonny Coloma, ibilang ti agdama nga administrasion ti 100 a milion a populasion a kas karit ken oportunidad. Karit, kunana, ta kasapulan nga ipapatida ti agipakat kadagiti programa a para ekonomia, kas koma iti ad-adu a pagpuonan a maipaay iti salun-at, edukasion, impraestruktura ken dadduma pay a serbisio iti gimong. Ad-adda no kuan a maisaknapda ti parabur ti nadur-as a gobierno, wenno maikabkabassit man laeng ti porsiento dagiti marigrigat. Ken oportunidad, kunana, ta maysa a napateg a rekursos dagiti adu nga umili ti Filipinas, kas koma iti agpang ti empleo ditoy pagilian (local employment) a saan laeng nga iti ruar.

Ngem no mabalin, kayat ti gobierno a maipakaten a dagus ti Reproductive Health (RH) Law nga agpangpanggep a mangpasiken ti programa ti gobierno para iti salun-at dagiti babbai babaen ti panagaramat kadagiti kontraseptibo. Ibilbilin pay ti linteg kadagiti lokal a gobierno a mangilatang iti pondo para iti bukodda a reproductive health programs, karamanen ti pananggatangda kadagiti kasapulan a konstraseptibo.

Impaisardeng pay laeng ngamin ti Korte Suprema ti implementasion ti linteg idi Marso idi napan a tawen babaen ti termporary restraining order (TRO) nga inyalnagda kalpasan a naidatag ti sumagmamano a petision kontra iti linteg. Aggapu dagiti petision kadagiti grupo a mangkankanunong iti pagtaktakderan ti Simbaan Katoliko iti birth control.

Ngem sabali met ti ibagbaga da Rep. Lito Atienza ti Buhay Party ken Bishop Gilbert Garcera ti Diocese of Daet, Camarines Norte. Maysa ketdi kano a parabur kadatayo no sumagpaten iti 100 a milion ti populasiontayo, a mabalin a ti kaadu ti bilangtayo ti ad-adda a mangiturong kadatayo iti progreso. Agpada dagitoy a kontra la unay ti pannakaipakat ti RH law iti pagilian.

Ngem saan met a kas karina, a no bilang ta ikkatenen Korte Suprema ti TRO iti ania man nga aldaw manipud ita, marisuten ti parikut iti dumakdakkel a populasiontayo. Segun ken ni PopCom executive director Juan Antonio Perez III, no mapagtalinaed ti pagilian ti 2 a porsiento a growth rate ti populasiontayo, masapul latta ngarud a mamantiner ti 4 a porsiento ti gross domestic product tapno adda latta naan-anay a trabaho kadagiti umili. Dayta ti maysa pay a dakkel a karit para iti Malakanyang.

Ngem no maibabatayo pay ti fertility rate manipud iti 3.1 a mapan iti 2.1, nasayaat unay, segun pay ken ni Perez. Ngem mapasamak laeng dayta no maipangato met ti porsiento dagiti agus-usar iti moderno a konstraseptibo. Dakkel ngarud ti pangnamnamaan ti gobierno a makatulong iti dakkel ti RH law para iti nabayagen a ar-arapaapentayo a progreso.

Ngem uray pay koma awan ti RH Law, ituloy latta koma ti gobierno nga iturong amin a pigsana tapno masupusopan ti panagkasapulan ti umad-adu a populasiontayo.

Saan ngarud a ti bilang dagiti Filipino ti kasla pakapulingantayo a mangsirpat iti masakbayantayo, no di ket ti klase ti liderato ti gobierno. Ken saan a ti populasion ken ti kinakurapay ti kadadakkelan a parikuttayo, no di ket ti nakaro a korupsion iti gobierno, ken saan a nasayaat a pannakaiwaras ti kinabaknang ti pagilian.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 3, 2014.)

FILIPINO TIME: AWAN ITAN TI LINNADAWAN

NARIGAT a mapagpapadapada ti oras iti relo dagiti tattao ta agsabasabali met ti kayatda a suroten nga oras. Kinnayat, kunada man.

Kasla awan ngarud aniamanna iti dadduma no naladawda a sumangpet kadagiti papananda, wenno dumanon kadagiti mapagtutulagan a lugar, pagsisinnarakan, taripnong wenno pasken. No kasta a minuto laeng ti diperensia, masansan nga awan man laeng ti marikna a panagbain ti tao a naladaw, uray agpadispensar laeng koma.

Iti sabali a pannao, kasla awan ngarud ti pudpudno a maladaw ta kabaelan ti tunggal maysa nga ipasurot ti orasna iti kayatna nga aramiden.

Ngem ti dakesna, gapu ta ad-adu dagiti maladaw ngem saan, kasla ‘tay kaykayatdan ti nagbalin a pagalagadan. Ken ti nadakdakes pay, inawaganda daytoy iti Filipino Time.

Ngem ania kadi ti pudno a Filipino Time?

Isu man daytoy ti ibagbagada nga oras a naladladaw ngem iti naituding nga oras. Mabalin nga agingga iti 30 a minuto kalpasan nga agpaso ti oras, wenno 30 a segundo sakbay a pumanaw ti nautoyanen a kasinnarak a tao.

Daytoy a panagawat iti kaipapanan ti Filipino Time ti pagtaudan ti makapasuron a rason dagiti naladaw a sumangpet kadagiti appointment-da. Ta ibagbagada ketdin a naud-udida gapu ta Filipino Time ti sursurotenda. Nagalas man.

Ta asino met kadatayo ti saan a nakapadas iti nagur-uray iti maysa nga oras kadagiti parke wenno mall sakbay a dumteng ti tao a kasinnaraktayo (uray pay adda games kadagiti selpontayo, wenno pocketbook a naitugottayo, marikna latta met ti pannakautoy)? Wenno ti simmangpet a nasapa iti maysa a pasken ngem kasapulan pay nga aguray iti maysa wenno dua nga oras ta awan pay met ni manedier, ti naisangsangayan a bisita, wenno ni Apo Mayor (dagiti ketdi agpapaimportante a tattao ti mangisungsongsong iti kastoy nga aramid)?

Ngem dayta met kano ngamin ti naipaugali nga aramid dagiti Filipino, ti agpaladaw iti papananna. Nangrugi daytoy idi panawen dagiti Kastila. Tunggal ngamin adda dadakkel a pasken, mabilin idi dagiti Indio nga agpaladaw tapno mapalubosan a makatugaw wenno makakaan nga umuna amin a senior ken seniora nga Espanyol, sakbay a sumrekda. Ken gapu ta naladawda a dimteng, isuda met laeng ti mabati tapno tumulong a mangidalimanek iti lugar.

Di met rumbeng a maipada ti Filipinas kadagiti nababaknang a pagilian a saan nga uso ti linnadawan. Ta awan ti dadakkel a trapik sadiay; awan ti nabuntog ken kadaanan a lugan; awan dagiti kakaarruba wenno gagayyem a mangbangen kadakuada iti dalanda a mabalin a makatuttotda iti apagbiit; ken awan dagiti boss a mangpanuynoy kadagiti empleadoda ta agpapadada met laeng ngamin ti aramid.

Ngem adu met ti mangibagbaga a saan a kultura wenno pakasaritaan ti pagilian ti makaigapu iti kinamanagladladaw ni Angkuan. Ken saan a maipapan iti konsepto ti panagaramat iti oras ti pakataktaktakanna. Maipapan ketdi daytoy iti kaawan ti disiplina ti tao a maladladaw. Agpayso met, uray ania ti nagtaudan a kultura wenno kaamaan ti maysa a tao, no ammona a pilien ti umisu nga oras nga isasangpetna, dinto pulos a maladaw daytoy iti papananna.

Saan makabangen ti trapik ta mabalin met nga isapsapana iti rummuar. Ket gapu ta dina kayat ti aguray iti nabayag, dina met kayat a kasta ti masaparan ti sabali a tao.  

Nalaka laeng met ti sumangpet a nasapa no adda sursuroten a nasiken a “time management” wenno ti umisu a panagaramat iti oras kadagiti kasapulan nga aramiden. 

Maibilang a balitok ti oras. Ket gapu iti kaadun a saysayangen nga oras dagiti kakailiantayo a mamati ken mangsursurot iti negatibo a kaipapanan ti Filipino Time, agasem dayta a mapukawda a gameng.

Pagsayaatanna, ta ammo unay ti gobiernotayo daytoy a konsepto ti oras a kas napateg nga elemento ti panagdur-as. Adu metten dagiti addang dagiti lidertayo tapno mapukaw koma metten ti negatibo a konotasion ti Filipino Time.  Ket tapno ad-adda a maisuro ti umisu a pannakaaramat ti oras, kinasapulanda ti maysa laeng ti masurot nga oras tapno awanen ti pambar.

Ket idi laeng ngarud Mayo itay napan a tawen, pinirmaan ni Presidente Benigno S. Aquino III ti Republic Act 10535 (wenno ti Philippine Standard Time Act of 2013) a mangibilbilin kadagiti amin nga opisina ken ahensia ti gobierno a mangyeksakto amin a pagorasanda tapno sumurotda iti Philippine Standard Time (PST) wenno ti agbalinen a pagibasaran ti oras iti pagilian.

Ti PAGASA (Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration) ti napusgan a mangibaga no ania ti oras a masurot. Adda ngamin iti ikut ti ahensia ti maysa kadagiti kabaruan a ramit ken teknolohia a kas ti rubidium atomic clock, a makuna a mangibaga iti pudpudno a pagalagadan ken andar ti oras a kas maibatay iti sursuroten met laeng ti arigna amin a pagilian.

Kasaruno ditoy ti panangirusuat ti Department of Science and Technology (DOST) iti “Juan Time” wenno ti naisangsangayan a kampania daytoy a mangital-o ti panangipateg iti oras dagiti Filipino. Segun ken ni DOST Secretary Mario Montejo, panggep ti Juan Time campaign a balinsueken ti kaipapanan ti Filipino Time a kinamanagladladaw dagiti Filipino, ket pagbalinendan daytoy a kas oras ti kinamanagsapsapa, disiplina ken panangrespeto iti oras iti sabali a tao.

No managsapsapa ti maysa a tao, wenno dina kayat ti maladaw iti appointment-na no mabalin, dagitoy ti ipasimudaag iti kababalinna:  (1) disiplinado wenno ammona nga isuro iti bagina; ipamuspusanna no mabalin iti dina pannakaladaw; (2) mapagtalkan iti ania man nga oras, ta no adda agpatulong, manamnama iti kaaddana ken mangaramid iti banag iti husto wenno kasapulan nga oras; ken (3) ammmona ti makikadua, ta ammona a respetaren ti oras ti sabali a tao. Daytoy ngarud ti klase ti tao nga ammona nga usaren ti baro a Filipino Time.

Ken tapno ad-adda pay a maisaknap ti pannakaaramat ti PST, nabilin met amin a media network, partikular dagiti estasion ti telebision ken radio, a sumurot iti baro a pagalagadan iti oras. Adda mayannatup a multa wenno nadagdagsen pay a pannusa kadagiti saan a sumurot iti daytoy, segun iti baro a linteg.

Sakbay ngamin ti implementasion ti PST, agsasabali ti oras nga ibagbaga dagiti estastion ti radio ken telebision, a no maminsan sumurok wenno kumurang iti agingga iti 10 a minuto kadagiti relotayo. Dakkel la ketdi dayta a 10 a minuto a pangalaan iti rason tapno maladaw ti maysa a tao.

Napateg pay a paset ti kampania ti DOST ti panangaramatda iti PST a kas nagibasaranda iti countdown iti iseserrek ti Baro a Tawen, nga isu met ti sinurot dagiti dadakkel nga estasion ti telebision ken telecommunication. Ket iti panaglukat dagiti opisina iti baro a tawen, naangay iti aggiddan wenno eksakto iti oras a pannakaipangato ti bandera dagiti amin nga opisina ken ahensia ti gobierno. Paset daytoy ti panangrambak metten ti National Time Consciousness Week (Enero 1 agingga iti 7) kas sagudayen ti RA 10535.

No saan pay ngarud na nayeksakto ti oras dita relo wenno selponmo iti agparang iti telebision wenno maibrodkas kadagiti radio, wenno iti bundy clock iti opisinayo, no sumsumrekka iti maysa nga ahensia ti gobierno, sigurado la ketdi a dimo sursuroten ti Philippine Standard Time.

Wenno napanawankan ti agdama a panawen wenno modernisasion ti Filipinas. Saanen a mabalin ti kinnayatan.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 27, 2014.)