KOMUSTA MET TI SINGLE FATHER?

KUNKUNADA a manmano laeng, wenno nakirang a breed no ayup koma, dagiti makunkuna a single father. Kasla limited edition no kopia koma ti libro wenno gadget.

Single father, kayatko a sawen ditoy ’tay lalaki a single parent. Daytoy ‘tay nabalo, nakisina iti asawa, baro ngem adda anakna, wenno baro a nagadaptar iti ubing, nga adda iti sidongna ti anak a tataripatuenna a bukbukodna. Wenno ‘tay ama nga agbibiag a padre de pamilia, a saan ket nga agbibiag a kasla baro (kas pagarigan, imbatina dagiti annakna iti nagannak kenkuana, ket adda laeng iti langlangalang wenno iti adayo a pagsapulan).

Nagrigat ngarud makaala dagiti single father kadagiti kapkapnekanda nga impormasion iti kasasaadda a kas lalaki. Ta no single parent, kunada, ad-adda a ti babai a single mother ti pangituronganda. Padasem nga i-Google ti topiko a “single father,” ket makitam nga ad-adda nga agparang ti “single parent” saan ket a “single father” a no tuntonem pay a nasayaat ti pagtaudan dagiti datos, ti met single mother laeng gayam ti ibagbagana.

Panagrikna ngarud ti maysa a single father, kasla naisabsabali ti panagkita ti gimong kenkuana a kas agmaymaysa a nagannak a mangpadpadakkel iti anakna, isu nga awan ti masinunuo a tulong a maidiaya a para kenkuana. A kasla maibagbaga a no mabalin a para ken ni single mother, mabalin metten ken ni single father. Idinto nga agsabali ti kasapulan ti lalaki ken ti babai a kas nagannak.

Umad-adu ketdi ti bilang ti single father iti agdama. Iti Estados Unidos, kas pagarigan, mapan a 14-milion dagiti single parents, segun iti datos ti populasionda idi 2003 ket 16% (mapan laeng a 9% idi 1970) kadagitoy dagiti single father. Iti Britania, mapan kano met a 2-milion dagiti single father wenno agarup 8% iti populasionda.

Iti Filipinas, maibatay iti datos ti Department of Health idi napan a tawen, 15% iti sibubukel a populasion ti pagilian; wenno mapan a 13.9 milion ti bilang dagiti solo parent iti agdama. Saan la ketdi a mayadayo ti kasasaad ti pagilian iti datos iti America wenno Britania, a basbassit ti bilang dagiti single father no maidilig kadagiti single mother.

Ala man, bilangem no mano ti am-ammom wenno kabagiam a single father. Pagdasigem iti bilang dagiti am-ammom met a single mother. Dakkel la ketdi ti diperensiana, wenno ad-adu nga amang dagiti ina a single parent.

Karkarna ngamin ti kulturatayo a Filipino a ti lalaki, wenno ti barako ti pagtaengan, ti mabati nga aganus ken aguper a mangpadakkel kadagiti annakna, aglalo kadagiti babassit pay nga ubbing. Masansan a ti asawa a babai ti mapatudon iti daytoy nga obligasion, ket no awan ti asawa, dagiti appongda.

Iti panagkita ngarud ti gimong, kasla saan a kabaelan ti maysa nga ama a biagen dagiti annakna nga is-isuna. Isu a no adda mabalo, wenno mapanawan ti asawana, nagdaras nga ibagada kenkuana a mangala laengen iti sabali tapno adda agaywan kadagiti ubbing. Ngem no babai ti pangibagaanda iti dayta, adda bassit panagaripapada ta no iduronda ti balo wenno ti nakisina a babai a mangasawa manen, kayatna a sawen, kasla iduronda metten ti babai a baybay-anna dagiti annakna.

No iduronda ti balo a lalaki a mangasawa, mangala iti katakunaynayna a mangaywan kadagiti ubbing ti kayatna a sawen. Ngem no babai, kasla iparipiripna a nakapsut daytoy a mapanawan isu a kasapulanna ti pagsanggiranna. Ngem maawatantayo met daytoy nangruna dagiti ordinario laeng nga agtagibalay.

Ngem ti pagdumaan ti balo (wenno nakisina) a lalaki ken babai, ket isu ti adjustment a kunkunada. Segun iti maysa a panagadal, nalaklaka a maisurot ti babai ti bagbagina iti kellaat a panagbaliw ti panagbiagna. Ta gapu iti nasursurona a panagtagibalay ken panangasikaso iti lakayna a saan ketdi nga isu ti paasikaso, saan unay a maikawa iti nagbaliw a kasasaadna, a saan a kas iti lalaki.

Maysa pay, dakdakkel ti adjustment kadagiti annak, ta masansan a dida maisagana ti bagbagida a kellaat lattan a ni tatangda ti mangaywan kadakuada. Isu a nagdakkel a karit para iti maysa a nabati nga ama nga iparikna kadagiti ubbing a rumbeng a baliwandan ti napuotanda a kasasaad ti biag, babaen ti panangipakatna met iti bukodna a wagas a mangtaripato iti panagbiagda.

Pagsayaatanna met ketdi, mabalbaliwan bassiten ti panagkita ti gimong wenno stereotype kadagiti single father. Gapu ngarud iti napartak a panaglupos ti panawen ken ti kabuyogna a panagbaliw ti kultura (kas iti panaglukay ti pagalagadan iti moralidad) gapu iti globalisasion, umad-adun ti agbalin wenno agtalinaed a single father.

Maysa a rason ditoy ti panagadu dagiti inna a mapan mangged iti sabali a pagilian, ket kapilitan a ti ama ti mabati nga agaywan. Malaksid pay nga umad-adu metten ti insidente ti panagsisina dagiti agassawa, ta maibilangen ditoy dagiti babbai nga idi un-unana kabutengda a panawan dagiti lallakayda ngem gapu kadagiti linteg a nangipaay kadakuada iti bileg ken karbengan a kas asawa, kaykayatdan ti makisina iti asawada ngem ti agsagaba iti sidong ti asawada.

Irugrugi metten ngarud dagiti asawa a lalaki a napanawan, nga ipakita a kas kapateg met ti kontribusionda iti pagtaengan ti ipapaay met dagiti pimmanaw nga asawada. Adu metten dagiti celebrity a mangipaspasindayag iti kasasaadda a kas single father, a kas koma ken ni dati a basketball player ken komediante Benjie Paras wenno ni Dwayne Wade iti Miami Heat. Adu metten kadagitoy ti agak-akem a kas modelo no kasano ti agbalin a single father iti agdama a panawen.

Saan ngarud a makuna a kasla nakakaasi ti ama a mabatbati iti pagtaengan, no la ketdi ammona ken napasnek ti aramidna a mangipaay iti kasapulan dagiti annakna. Ket no ‘tay nabalo, wenno pinanawan ti asawana, saanen a kasla nakas-ang wenno karkarna a situasion.  

Pagsayaatanna pay, karaman met ti single father a paraburan ti Akta Republika (RA) Blg. 8972 (wenno ti Solo Parents' Welfare Act of 2000). Babaen ti linteg, maipapaayen ita ti pito nga aldaw a parental leave (bakasion nga adda bayadna) iti tunggal tawen kadagiti solo parent nga empleado, malaksid pay iti agdama a maaw-awatda a regular a vacation/sick leave iti trabaho. Mabilin pay dagiti employer nga ipaayanda iti flexible wenno nawaywaya bassit nga oras iti panagtrabaho dagiti solo parent, ken dadduma pay a pabor. 

Maysaak metten a single parent sipud pay idi pimmusay iti sakit a kanser ti asawak idi 2011. Ket agpayso a narigat dagiti damona a tawen ti kasasaadko gapu iti adjustment. Ad-adu ti naliday ngem ti naragsak, ngem in-inut a maitapliakko ti saem no panunotek laeng ti masakbayan dagiti annakko. Nadekdekketak ita kadakuada ngem idi adda pay laeng ti asawak iti sidongmi.

Pagsayaatanna, napadasakon ti nagbibiag nga agmaymaysa uray idi baroak pay laeng gapu iti panagtrabahok iti Manila ken agsolsolo nga agnanaed iti inupaak a kuarto. Malaksid a nasapa a nayadal kadakami iti pamiliami ti umisu a panagtagibalay. Ta no awan daytoy a padasko, diak koman nabaelan ti kinarigat ti agtagibalay a tallo ti ubingna, ket amangan no impatarakenko la koman dagiti ubbingko kadagiti lolo ken lolada, wenno dinardaraskon ti nangasawa manen.

Okey met uray agmaymaysaak ita a mangisakad iti pamiliak, agingga a kabaelan ti mategteggedak a suportaran ti biagmi nga inaldaw. Kasla baro, kunak man laengen ti kasasaadko. Nawaya iti kayatko a papanan (maaramidko met ketdi daytoy idi sibibiag pay ti naanus nga asawak), ngem maaramidko ita nga awan ti panagamak nga agdandanag ni baket ti kaaddak iti ania la ditan a lugar. Pagsayaatanna, diak nasursuro ti agbisio iti nakaro. Ken pagsayaatanna pay, saan metten a paaywanan a kasla bassit nga ubingko dagiti annakko.

Kas kadagiti dadduma a single father, siakon ti agdesision para kadagiti ubbing ken awanen ti adu pay a sao no isu ti kayatko. Ngem ti rigat ti kastoy, masapul a nasiken ti pangngeddengko ta awanen ni baket a mangadal wenno mangkontra la koma iti kayatko nga aramiden.

Tapno ipamaysak ti panagaywanko kadakuada, nagikkatak iti regular a trabahok ket nag-freelance-ak laengen tapno addaak laeng iti balay. Nakatulong met daydi a panag-homebased-ko, ngem gapu ta agkolehion ti inaunaak, inawatko ti regular a trabaho iti maysa nga ahensia ti gobierno.

Nupay adda panangay-ayda iti kasasaadko a kas maysa nga ubing nga ama, nga umuli iti entablado tunggal panagseserra ti eskuela, wenno ti agatendar kadagiti pasken dagiti ubbing, diak met ketdi maapektaran. Ta alaek dayta a gundaway nga itandudo wenno ital-o ti kabaelak a mangisakad iti pamiliak, saan a kas iti panagipagarupda a diak kabaelan no awan ti asawak. Agingga iti kabaelak, kayatko ngarud nga aggaraw a kas pudpudno a lalaki ket aramidek ti pagrebbengak a kas ama. 

Ket nasamay a pangsubad ti sakripisiok uray ti mensahe a pangkablaawna kaniak iti Father’s Day manipud iti buridekko a babai babaen dagiti babassit a kard wenno nadekorasionan a papel nga inaramidna.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 16, 2014.)

KAANO PAY TI NAUDI A PANAGIBUSONMO ITI SURAT?

KADAGITOY a panawen, nga awanen ti pakabuongan ti ulo dagiti agtutubo (ken uray payen dagiti nataengan), no di ti panangpigitpigitda kadagiti selpon, tablet, laptop ken uray ania ditan a kabaruan a ramit iti komunikasion, adda pay ngata makapanunot a mangikur-it kadagiti mensaheda iti papel para iti asino man?

Wenno adda pay ngata agikur-it iti surat ni ayat (love letter) kadagiti nabanglo nga stationery para kadagiti ar-armen, kaayan-ayat wenno asawa? Adda pay ngata ama wenno ina a mangipatulod iti surat iti anakna nga adda iti adayo tapno komustaenna daytoy wenno mabalakadanna man laeng; wenno ti anak a mangipatulod met iti surat no kayatna ti agpakawan wenno agkiddaw iti alawansnakadagiti dadakkelna? Adda pay ngata makipagpagayam babaen ti surat wenno maki-penpal (ala, no ammo pay dagiti agtutubo ti kaipapan dayta a balikas)? Adda pay ngata pila kadagiti pagibusonan?

No adda man dagitoy, kas karasayen ti maarab a ruot iti natikagan a talon, no di man mayarigen nga endangered species dagiti agsursurat a para iti koreo. Ngamin, mapukpukawen nga arte ti panangaramid iti surat babaen ti ima ken ti kasilpona nga aramid a panangibuson iti daytoy. Ken no adda man maipatulod a personal a surat, dagiti laeng kard wenno ababa a mensahe a pangkablaaw wenno panagyaman iti pasken wenno panangliwliwa kadagiti nagminatay.

Kampania ti PHLPost

Naiget ngarud ita ti kampania ti gobierno, babaen ti Philippine Postal Corp (PHLPost) a biagen manen iti publiko ti panagsurat (letter writing) iti bukod a panagikur-it (handwriting) iti papel ken panangipatulod iti daytoy babaen ti snail mail wenno koreo.

Kayat ita ti PHLPost a pagbalinen ti letter writing a paset dagiti maadal dagiti ubbing iti amin nga elementaria ken sekundaria ti pagilian, no mabalin. Katulongan ti ahensia iti daytoy a panggep ti Department of Education (DepEd) ken ti Komisyon sa Wikang Filipino. Maisagsagana ngarud ita ti modiul a “Letter Writing and Stamp Collecting” a manamnama a mairaman iti kurikulum iti programa ti DepEd a K-12 basic education.

Tumulong pay ti DepEd a mangipakatka kadagiti proyekto ti PHLPost, a kas iti tinawen a Universal Postal Union (UPU) Letter Writing Competition, ti Nationwide Letter Writing Project ken ti pannakbuangay dagiti student stamp clubs kadagiti pagadalan.

Idi laeng Oktubre itay napan a tawen a naisayangkat ti umuna a National Letter Writing Day. Napasmak daytoy iti Quezon City a nakipartisiparan ti agarup a 1,800 nga estudiante iti sekundaria. Ditoy a nayadal kadagiti estudiante no kasano ti agsurat ken agibuson, ken no apay a napateg daytoy nga aramid. Napadayawan pay iti pasken dagiti nakaaramid kadagiti kapipintasan a surat.

Parparegtaen met latta ti ahensia ti panagkolekta kadagiti selio wenno stamps. Impaayanda a dagus iti commemorative stamp ni 2013 Miss World Megan Young apaman a makoronaan daytoy itay napan a tawen. Naglatak daytoy kadagiti kolektor ken uray kadagiti saan, ayatda laeng nga adda pakalaglagipanda iti napintas a balasang.

Ket idi Marso, inrusat ti ahensia ti personalized stamps wenno “selfie” a selio iti Boracay. Adda impatakderda ditoy a booth a pagpaalaan dagiti turista iti selfie a retrato sa mai-print a kas selio, a mabalin nga aramatenda a pangibuson kadagiti surat wenno kard kadagiti gagayyem wenno kakabagianda iti naggapuanda a lugar.

Kinapateg ti Surat

Uray nai-text, wenno nai-type iti kompiuter ti mensahe, makuna met ketdi a napateg metten daytoy a mamagtalinaed iti ania man a relasion ti nagbabaetan dagiti tattao. Malaksid a nain-inut ket naparpartak nga agandar ti komunikasion babaen dagiti agdama a wagas, a kas iti text wenno e-mail, makainuttayo pay iti papel.

Ngem sabali laeng ti tradisional a wagas, wenno ti agaramid iti surat babaen ti lapis wenno bolpen ken panangikoreo kadagitoy. Segun kadagiti eskolar, historiador ken dadduma pay a mangipatpateg iti naisurat a literatura, saan a kabaelan ti text messaging, e-mail wenno chat iti Facebook ken dadduma pay a social media nga akmen ti naisangsangayan a bileg ti naikur-it a surat a mangidanon ti naun-uneg a karirikna.

No maaaramid ti surat babaen ti ima, ad-adda a maiparangarang ti personalidad ti nagsurat (adda siensa iti panangadal iti personalidad ti maysa a tao babaen laeng ti surat wenno “handwriting”) a saan a makita kadagiti letra ken balikas kadagiti naikompiuter a mensahe.

Segun ken ni Nina Sankovitch, autor ti “Signed, Sealed, Delivered: Celebrating the Joys of Letter Writing,” saan laeng a ti panagusar kadagiti balikas nga agtaud iti kaunggan ken bukod a kapanunotan ti parabur ti panagsurat, adda pay dakdakkel a maawidtayo iti daytoy. Maysa ditoy ti privacy wenno panagtalinaed a pribado ti sinurat, maysa a karbengan a salsalakniban ti paglintegantayo. Awan ti karbengan ti maysa a tao a mangbasa iti surat ti sabali nga awan ti pammalubos ti akinkukua, ken adda sungsungbatanna iti linteg no adda aglabsing. Ken maysa, nalaklaka a maiwaras wenno mairuar ti publiko no naipatulod babaen ti e-mail wenno chat room kadagiti social media, wenno uray ti selpon, babaen laeng ti uray bassit a panagkibaltang wenno babaen ti kinaalikuteg dagiti hacker.     

Ken napateg pay a paset ti panagsurat ken panagibuson ti panaguray iti subalit, segun pay ken ni Sankovitch. Apaman a maipatulod ti surat, agtuloy ti inaldaw a panagbiag ti nagsurat. Ta no maminsan, dina ammo no anianto nga aldaw a makaawat iti subalit wenno mabalin pay nga awan ti namnamaenna. Isu a nagpateg nga ammo ti nagsurat nga aglaon ti inkur-itna iti papel kadagiti kapkapnekanna a mensahe, isu a mabalin a nagpanunot nga umuna iti nasayaat sakbay a nagikur-it.

Karkardayo ditoy dagiti sabali a wagas ti panagipatulod iti mensahe, a kas iti text ken e-mail. Nadaras ti agipatulod iti mensahe ken makaawat iti sungbat, ken no adda kamali iti mensahe, nakalaklaka pay nga aturen daytoy. Ngem masansan a narabaw wenno awanan ti ania nga emosion ken nayababa dagiti balikas wenno kapanunotan, ken awanen no maminsan ti panangaturda iti ispeling wenno grammar-da. Isu a saan a kas kauneg ti agikur-it iti surat iti panangpanunotda kadagiti ipatulodna a mensahe. Saanen a nakakaskasdaaw no nagadu man ita ti dakes a sao, dagiti awan kaes-eskanna, dagiti dida ammo ngem makapadangran a balikas iti online a panagsisinnukat iti mensahe. Ket gapu ta kasta metten ti mabasbasa iti arigna inaldaw, kasla isu metten ti uso a pagtutuladanda iti estilo nga agsurat.  

Ti agikur-it iti papel, ad-adu ti maaramat nga oras nga agpanunot, saan laeng a maipapan iti teknikal nga aspeto iti panagsurat no di pay ket iti panangtengngel iti emosion. Kas pagarigan, no makaunget ti agipatulod iti mensahe, agpanunot nga umuna iti napaut no ania ti ipeksana, tapno iti kasta saan nga agkibaltang wenno mangperdi iti sabali a tao; ngamin dinanton maibabawi pay dayta.  

Napaut ti panagtalinaed, mabalin a rinibu a tawen kas kadagiti napasamaken, dagiti naisurat iti papel ken naikoreo, saan a kas iti text, tweet wenno e-mail. Mabalin a maidulin dagiti surat iti baul, maitugot ti sadinoman a papanan, ken masublisublian a basaen, nanamen ti mensahena, ket agsubli dagiti dati nga emosion, wenno mabalin a mangbaliw pay iti panangawatmo ti linaonna iti panaglabas ti panawen. Ti maysa a nagsurat mabati ti gapuananna iti papel, maukag pay dagiti lagiptayo kenkuana. Amin dagitoy saan a maala kadagiti screen dagiti kompiuter wenno selpontayo.

Nasaysayaat a Serbisio

Nagpateg ngarud no rugiantayo manen ti panangbiagtayo iti arte ti letter writing. Makatulong dayta saan laeng iti panagisuro kadagiti ubbing ti wagas ti umisu a panagsurat no di pay ket iti panangpasantak iti komunikasion ken relasion dagiti aggagayyem ken agkakabagian. Ken masansan nga adda gameng dagitoy a sinurat a maaramat a mangpasantak iti literaturatayo no maipubliko.

Ngem kadakkelan ketdi a panggep ti PHLPost a mangbiag iti arte ti letter writing ti mangpaadu met iti bilang dagiti agibuson. Gapu ngamin ti kabaruanan a teknolohia iti panagipatulod iti mensahe, awanen ti agipatulod iti koreo a mababbabalaw iti nakaro a kinabuntogna a mangidanon daytoy iti pakaisangratanna. Nagangayanna, awanen ti ania a mapastrek ti ahensia. Segun iti PHLPost, bumabbaba iti 7% ti bilang dagiti maibuson a surat iti Filipinas iti tinawen idinto a 10% iti sangalubongan.

Dakkel met ketdi ti pangnamnamaan ti PHLPost kadagiti business letters, ta makiddaw dagitoy a maibuson, a kas koma kadagiti statement of accounts dagiti banko, bill dagiti service provider, registered mail a kas kadagiti notice dagiti pension, sueldo, ken summons dagiti panagdengngeg iti korte. Agingga nga adda dagitoy, agtultuloy a silulukat ti post office a para iti publiko.

Ngem iti baet panangparegta ti ahensia iti kampania a mangikadakkel iti mapastrekda, kitaen koma dagiti opisial no kasano a mapasayaat met ti serbisio ti ahensia. Dakkel a pakadaddadaelanda agingga ita ti kinaginadda unay a mangitulod kadagiti surat kadagiti pakaitulodanda (kas pagarigan, adda pay surat nga immabot iti 15 nga aldaw idinto a maymaysa laeng a siudad ti nagibusonan ken ti pagtaengan ti napatulodan). Sabali pay dagiti report a panagtakaw kadagiti napapateg a linaon ti surat, kas koma no adda kuarta, ken dagiti pakete.

No saan a mataming dagitoy a parikut, dinto la ketdi agballigi ti panggep ti ahensia a mangisubli iti aramid ti publiko nga agikur-it iti bukodda a mensahe iti papel—ken ti agibuson.  

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 5, 2014.)