ASINO TI MANGALAW KADATAYO?

AGKUTIKUTIDAN, ken agkutikutidan nga husto.

Iti panangipalgak ni Makati Mayor Jejomar Binay ti panggepna nga agkandidato a presidente inton 2010, a kas mangibagi Iti Oposision, iparangarangna laeng a mangrugin nga aggaraw dagiti politiko tapno pumudno koma metten dagiti bukodda nga ambision.

Ken saanen a nagpaudi ti kampo ni Mayor Binay a nangibaga nga isu kano ti “Obama of the Philippines.” Wow! Kas namnamaentayo, adu la ketdi dagiti politiko a mayat met a maaringan iti kinalatak, karisma ken uray nagan laeng ni Barack Obama, wenno mangtulad iti wagas nga impakatna iti naballigi a panagkandidatona iti eleksion ti America.

Gapu ta am-ammotayon dagiti adu a politiko a Filipino nga agikari iti tumukno’t langit, wenno mangaramid iti daytay kunatayon a kalkalainganna magun-odda laeng ti kangatuan a puesto, saanen a pagsiddaawan a no maminsan, mas a katawaantayo dagiti politiko ngem ti mangilunod iti agdama a kasasaadtayo.

Gapu itoy, apalantayo ti napalabas nga eleksion iti America ta naammuan a dagus ti resulta iti mismo nga aldaw ti butos, awan ti riribuk a pinarnuay dagiti suporter iti agsumbangir a partido, ken ad-adda a dagiti nailian nga isyu ken ti prinsipio dagiti partido ti napagpapatangan, saan ket a dagiti personalidad.

Ken daytoy ti pudno: no ditoy Filipinas a nagkandidato ni Obama, patiem a naitag-ay ti imana a kas kandidato iti ania a partido iti pagilian? Wen, ta unaan la ketdi dagiti trapo (wenno traditional politician, awagda kadagiti nasiglat nga agtaktika iti politika uray ibaddekda iti bukodda a prinsipio ken ti karida nga agserbi iti ili), wenno dagiti aggapu dagiti nababaknang ken nabibileg a kaamaan, wenno dagiti artista. Ken patiem a tuladen ni Obama dagiti kaaduanna a politiko nga umikkat iti partido no saan a mapagustuan, ket mangbuangay iti bukodna met a partido.

NAPAIGID DAGITI NAPATEG NGA ISYU

Gapu ta kaaduanna nga iturong ti asino man nga adu iti kuartana ti resulta ti eleksion ditoy pagiliantayo, saan ngarud a napateg ti kredensial ken kababalin ti tunggal kandidato. Adda met dagiti nangabak gapu iti kinalatakda, kas koma no artista, asawa ti artista wenno nagusar iti nalatak nga artista (malagipyo ni Jamby Madrigal ken ni Judy Ann Santos?), kaskasdi a naipaigid ti kababalin dagiti kandidato, wenno ti platapormada, mapagduduaan man wenno saan.
Ken daytoy ti kinapudno, ken nasakit la unay a kinapudno, nga awan man laeng ti mabalintayo nga ibutos a maysa a mapagtalkan a lider nga agserbi kadagiti umili iti sipupudno, ken mangalaw kadatayo iti agdama a kasasaadtayo.

Nabayagen a sangkadagullitda, uray dagiti mapaspasagidan nga agtuturay, ti pannakareporma koma ti politika. Adda payen dagiti naipila a gakat iti Kongreso a mainaig iti daytoy, ngem awan met ti napasamak agingga a maabutan manen ti maysa nga eleksion. Kanunongan ti Malakanyang ti ania man a reporma iti politika ngem mayatda laeng no masukatan nga umuna ti Konstitusion. Ngem ti imasna, adu ti madi no daytoy ti pagbatayan, ta saanda a talken dagiti namnamaenda a manggamulo iti pannakasukat ti Konstitusion.

Dakkel ti sakupen ti reporma iti politika a sasawenda ta ramaramenna ti panangbukel kadagiti partido, ti panaggaraw dagitoy tapno maiduron ti panggepda para iti pagimbagan iti pagilian, ti pannakaisayangkat ti eleksion, ken ti panangrienda ti gobierno nga agsadag iti prinsipio ti partido politikal.

TI REKOMENDASION NI DAVIDE

Ngem kadagiti adu a singasing a reporma iti politika, mabalin a mapagkaysa laeng babaen ti rekomendasion ni Hilario Davide Jr., dati a Chief Justice ti Korte Suprema, a maipasurot iti panggep ti Malakanyang nge enmienda ti Konstitution.

Maipalagip a sakbay a nagtakem ni Davide iti agdama a puestona iti United Nations a kas pannakabagi ti Filipinas, nadutokan daytoy a presidential adviser para iti reporma iti politika. Indatagna dagitoy: Ti pannakaisubli ti two-party system, wenno ti panangbingay laeng iti bileg ti gobierno iti nagbaetan ti dua a dakkel a partido, kas ti kaadda idi ti Nacionalista (NP) ken Liberal Party (LP) idi dekada 40 agingga iti 60. Insingasingna pay ti pannakaipawil dagiti partido politikal nga umawat iti tulong manipud kadagiti sabsabali a pagilian tapno maliklikan ti pannakibiang dagitoy iti pannakaipataray ti gobierno iti masakbayan, ken ti pannakailawlawag a nasayaat ti kayatna a sawen ti political dynasty iti kasta mairugin ti sipupudno a pannakaiparit daytoy tunggal eleksion, ken ti panangdusa kadagiti kaamaan nga aglabsing.

Kas itay nakunan, mapasamak laeng daytoy, wenno tumulong ti Malakanyang iti reporma iti politika no maipakat met ti nabayagen a panggepna a cha-cha (charter change) wenno pannakabaliw ti Konstitusion. No daytoy met laeng ti wagas tapno mairuangan ti panagbalbaliw, adu ngarud ti mayat iti cha-cha, ngem iti kondision a saanda nga aramaten daytoy dagiti agtuturay tapno mayatiddog ti terminoda. Ngem no mabalin, enmienda laeng ti sumagmamano a probision ti Konstitusion ti kasapulan, saan ket a sibubukel a rebision daytoy.

Iturongtayo ngarud ti imatangtayo iti saan a napintas nga epekto ti multi-party system. Ket no mabalin, pagadalantayo ti napasamak nga eleksion iti America, nangruna ti parabur nga ipapaay ti two-party system kadakuada.

Ni Presidente Ferdinand Marcos ti nangwaswas ti two-party system idi indeklarana ti Martial Law, ken ti kasaruno daytoy a pannakaipakat ti 1973 Konstitusion nga indalanna ti pannakaisuratna. Iti panagturay ti diktadoria, nagbalin laengen a maymaysa ti nabileg a partido, ti Kilusang Bagong Lipunan (KBL), idinto a nakarasan dagiti kameng ti LP ken NP ta no di man imbalud ni Marcos dagiti kamengda wenno nagkamangda iti sabali a pagilian, wenno bimmaliktad dagitoy (nagbalimbingda) tapno mairamanda nga agsagrap iti parabur ti nabileg a partido ti diktadoria.

Idi napapanaw ni Marcos iti Filipinas ken nasurat ti baro a Konstitusion iti babaen ti administrasion ni Cory Aquino, nawara a dagus ti nabileg a KBL, ket imbes nga isublida ti two-party system, impakatda ketdi ti multi-party system, wenno ti panangipaay ti padapada nga oportunidad kadagiti partido, babassit man wenno dadakkel, kaipasngay man wenno duduoganen, a manggaw-at iti ambisionda a mangrienda iti turay. Imbes ngarud nga agsubli ti bileg ti LP ken NP, gapu iti panagsubli koma dagiti dati nga annakna a naiwawa idi panawen ti diktadoria, nangbangon ketdi ti kaaduanna a politiko iti bukodda a partido.

23% LAENG A BUTOS

Ti ngarud kaunaan nga eleksion presidensial kalpasan ti ratipikasion ti Konstitusion idi 1987, nasaksian ti pakasaritaantayo ti kaunaan a presidente a nabutosan iti saan a mayoria a butos, wenno 23% laeng kadagiti botante ti nangibutos kenkuana tapno agtakem iti Malakanyang. Iti daydi met laeng nga eleksion, timpuar dagiti nadumaduma a partido a nakadap-aw iti Kamara, ket awan ngarud ti makuna a dominante, wenno mayoria a partido. Naimbento ngarud ditoy ti rainbow coalition nga inrubuat ni dati nga Speaker Jose de Venecia Jr. tapno magun-od ti dominante a bileg a tumulong a mangital-o met ti masasao a minoria a naggapuan ti bileg ni Presidente Fidel Ramos. Nagbalin ngarud a dominante ti kaipasngay a partido ni Ramos a Lakas-NUCD.

Ket nagangayanna, nagtultuloyen a kasta. Agririnnapok dagiti partido tunggal eleksion. Agtitinnawarda, agkikinnalabayda, sadanto agpipinnerdi no mabaddekan ti saka ti tunggal maysa. Ket inton malpas ti eleksion, agtuloy dayta a koalision, nga awan ti makuna a pundasionna no di laeng ti bukodda nga interes, wenno ti gagemda nga agbayag iti puesto. Mas nga ambision iti politika, saan ket a ti prinsipio ti partido ti kaaduanna a rason tapno panawan dagiti politiko kadagiti partido a nakaikappenganda. Nagangayanna pay, ken daytoy ti nasakit, awan serserbi ti plataporma ti gobierno a rumbeng nga iwayat ti maysa a napasnek a partido.

Idi nagturay ni Presidente Erap Estrada, nagbalin met a dominante ti partidona a Partido ng Masang Pilipino (PMP), babaen ti napasamak a koalision nga intuyang met dagiti talkenna a tattao iti Kongreso. Kasta met ti napasamak iti Kabalikat ng Mamayang Pilipino (Kampi) a binangon ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, ta bumingbingay metten iti bileg daytoy manipud iti Lakas-NUCD nga inaramat ni Arroyo iti panagkandidatona iti kina-bise presidente idi 1998, ken ti kinapresidente idi 2004.

Ket ita ta asideg manen ti eleksion, daytoy met laeng ti senario a makitatayo. Segun kadagiti agpalpaliiw iti politika, agingga nga awan pay ti napasamak a reporma iti politika, isu latta a ladawan kas ti napasamak iti nasurok a dua a dekada ti politika ti pagilian ti namnamaentayo inton 2010.

Nakurang laengen a dua a tawen sakbay iti eleksion ti kinapresidente, ngem adun dagiti nangpili iti bukodda a bagi tapno agbalin a kandidato ken irugidan ti agkampania iti bukbukodda. Ket gapu ta raponrapok ti ranget ti agdama a politkia, ad-adun nga amang ti mangngegtayo a panagkampania a balikas, wenno pangpabanglo iti nagan ni daytoy a kandidato wenno panangdadael iti kalabanna, ngem iti panangilawlawag kadagiti kasapulan tapno marisut dagiti parikut ti pagilian.

AWAN NAGUDILAN TI MULTI-PARTY SYSTEM

Ket gapu iti kaadun dagiti kandidato ken partido, kastanto met ti kaadu dagiti magastosda, ken wen, ti gastuen ti Commission on Elections (Comelec) kadakuada. Gapu ta awan ti nalawag a paggapuan a bileg ti mangabakto a kandidato, gapu iti kaadu dagiti aglalaban a partido, masansan nga ibagada a nagsuitik daytoy ket ania pay, magabsuonanto manen ti Comelec iti adu a protesta iti eleksion a kaaduanna ket pangkibur laeng dagiti saan a makaawat ti pannakaabakda.

Ken babaen ti multi-party system, kasla saanen a napateg ti pudpudno a partido. Saan kadi a ti maysa a partido politikal ket agbatay iti prinsipio ken pagtaktakderan iti nailian nga isyu? Ngarud ti maysa a politiko a mamati iti pagtaktakderan ti maysa a partido, rumbeng nga agkameng ditoy a saan ket a tapno mangbangon iti bukodna a paksion iti uneg ti partido no di man mangbangon met iti bukodna a partido. Kas pagarigan, no kayat met laeng dagiti komonkontra iti ar-aramiden ti agdama nga administrasion, apay a dida agkaykaysa a kas maysa a partido saan ket a maysa laeng a koalision ti buklenda a kalpasan ti eleksion, agsabasabalinto manen ti turongen ti rikna ken atensionda? Wenno iti ababa a pannao, no ‘yan ti mabalinda a pakaramananda iti grasia, ditoy ti papananda? Bay-am dayta partido, bay-am dayta a prinsipio, kunada lattan, a kasla kawes a naglaka a sukatan.

Dagitoy ngarud a kinapudno ti mangipakita kadatayo a nairaremtayon iti naalas ken makabakuar a rupa ti politika nga agbatay iti personalidad, a pinakaro pay ti panangitaltal-o iti bukod pagimbagan a personal, politika, wenno negosio iti kada kandidato, ken nangruna a mangilawlawag la unay iti kinarugiten ti agdama a sistema. No agbataytayo ngarud iti pakasaritaantayo, ken iti agdama a kasasaad ti pagilian, maanagtayo ngarud a kasapulanen ti reporma iti politika, ket irugida koman nga adalen no mabalinen nga isublitayon ti two-party system.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 24, 2008.)

OBAMA!

BABAEN ti balligi ni Sen. Barack Hussein Obama II iti eleksion idi Nobiembre 4, naikkan ti Estados Unidos iti Nangisit wenno African-American a presidente, kaunaan iti pakasaritaan ti pagilian. Ken malaksid a napintas a ramen daytoy iti namaris a pakasaritaanda, wenno kasla naimas a taraon a nanamen dagiti padana a Negro, makuna a naimbag unay ti napilida a mangsukat ken ni Presidente George W. Bush.

Nakagun-od ni Obama (Democrat) iti 349 electoral votes kontra iti 172 ni Sen. John McCain (Republican), tapno agtakem a maika-44 a presidente iti Estados Unidos.

Kas makita iti layus a butosna, ti nabuslon a pinansial a suporta a naawatna (umabot iti $600 milion, kaaduanna ti nagtaud iti fund-raising iti Internet), ken ti nabara a panangawat dagiti lider dagiti adu a pagilian iti balligina, makuna a ni Obama ti kasapulan dagiti Amerikano a mangrisut kadagiti adu a parikutda, kas iti krisis ti ekonomiada a nangramaram pay iti adu nga ekonomia iti lubong, ti dua a narikut a gubat a sinerrekda iti sabali a pagilian (Iraq ken Afghanistan), ti mapagbutbutngan a panagarmas iti nuklear dagiti kabusorda a pagilian, ken ti kumarkaron a parikut iti global warming.

Makuna a ti panangabak ni Obama ken ti sibubukel a Democratic Party tapno matengngelda manen ti mayoria iti Kongreso, ti mangiparangarang nga awanen ti panagayat ti adu nga Amerikano iti panangipataray ti maysa a Republican a lider iti gobiernoda. Iti panagturay ni Bush, napunas ti $500 a bilion a budget surplus a natawidna iti sinublatna nga administrasion, nagdoble ti utang ti gobiernoda nga umaboten iti $10 trillion, ngimmina iti bayad ti healthcare ken enerhia a kasapulanda, immadu iti naawan ti trabaho, nanabsuok ti balor dagiti magatang a balay, ken arigna nakarasanen ti retirement ken investment account ti gobierno.

Ti panangibutos ngarud ti agarup 60 milion nga Amerikano ken ni Obama, kasla tinamingda metten ti masakbayanda, wenno ti dakkel a namnama a mawaknitanen ti sipnget a nangabungot kadakuada manipud iti trahedia ti 9/11 ket irugidan ti mangsindi ti bukodda a pagsilawan.

PANAGBALBALIW

Ti arapaap ngarud dagiti Amerikano a panagbalbaliw iti agdama a kasasaadda ti kasla nagango a pagtungo a nangaron ti rikna ti adu nga Amerikano, kaaduanna dagiti agtutubo iti amin a 50 nga estado wenno dagiti naggapu kadagiti nadumaduma a puli a pakairamanen dagiti Aprikano, Latino ken Asiano, a nagboluntario nga agkampania iti napasnek, malaksid pay ti pannakaaramat ti teknolohia a kas iti Internet, tapno agballigi ti 47-anyos ken karismatiko a Democrat.

Dakkel ti pangnamnamaan ti kaaduanna nga Amerikano kadagiti kari ni Obama mainaig iti ekonomia, nga adayo a nalawlawag ken nakapappapati ngem dagiti ikarkari ni McCain a sipud pay idi damo ket lumablabbasiten ti rupa ti 72-anios a senador a mangsarsarapa iti isyu mainaig iti panagpada ti garitda ken ni Bush. Napasnek ti panangikari ni Obama nga ibabana ti masingir a buis kadagiti ordinario nga umili, mapalawa ken mapabileg ti pannakaipaay ti healthcare kadakuada, maileppas iti nadaras ken naurnos a wagas ti giera iti Iraq ken Afghanistan wenno ti pamutbuteng ni Osama Bin Laden kadakuada, makitunos iti gobierno ti Iran ken North Korea tapno mapengdan ti pannakaaramat ti armas a nuklear, ken tamingenna a sipupudno ti parikut iti global warming.

Ken kangrunaanna, gapu iti panangibutos dagiti Amerikan iti maysa a nangisit a Presidente, kalsa napaglunitda metten ti sugat wenno napait a lagip nga imbati ti nakaam-ames a pannakaadipen dagiti Negro iti ima dagiti Puraw, ti imbunga daytoy a nadara a giera sibil, ken ti pasaray pannakaikuskuspil dagiti nangisit a puli uray kadagitoy a panawen. Ken napasamak ti naisangsangayan a pannakaital-o ti maysa a Negro uppat a dekada sipud pay inyebkas ni Martin Luther King, nalatak a civil rights activist, ti arapaapna a maipada koma ti karbengan dagiti Negro a kas kenkuana iti karbengan dagiti Puraw.

SINO KADI NI OBAMA?

Sakbay a nagteng ni Obama ti kangatuan a puesto iti pagilian, maam-ammo laeng daytoy a kas bagito wenno first-termer a kameng ti Senado ti Estados Unidos, dati nga state legislator iti Chicago, Illinois, karismatiko a community organizer, abogado dagiti marigrigat, propesor iti constitutional law, ken autor ti nalatak a libro.

Nayanak ni Obama idiay Honolulu, Hawaii idi Agosto 4, 1961. Puro nga Aprikano ni tatangna, ni Barack Sr., ta nayanak ken dimmakkel daytoy iti maysa a purok iti Nyanza, Kenya. Puraw met nga Amerikano a taga-Wichita, Kansas ti inana, ni Ann Dunham, nga adda darana nga Irish ken Scottish.

Nagnaed dagiti dadakkel ti ina ni Obama iti Hawaii kalpasan iti Maikadua a Gubat. Iti University of Hawaii ti nagsarakan dagiti dadakkel ni Obama, ta estudiante ditoy ti inana, idinto a maysa a foreign student ti amana. Dua laeng ti tawen ni Obama idi agsina dagiti dadakkelna. Nagsubli ti amana idiay Kenya (21 anios ni Obama idi matay iti aksidente ti lugan ti amana idiay Kenya). Nabati ni Obama iti sidong iti inana iti Hawaii. Ngem idi nakikasar ti inana iti maysa nga Indones, simmurot ni Obama iti Jakarta a nagnaedan ti maikadua a pamiliana ket nagadal ditoy iti elementaria agingga idi agtawen iti sangapulo. Kalpasanna, innala daytoy ti lolana iti Hawaii ket pinagbasana ditoy agingga iti haiskul. Immuna a nagkolehio ni Obama iti Los Angeles, California sa immakar daytoy iti Columbia University iti New York a nangileppasanna iti political science a kurso. Kalpasanna nagadal daytoy iti kinaabogasia iti Harvard. Idi makagraduar, nagbalin daytoy a community organizer iti maysa nga organisasion ti simbaan a tumultulong kadagiti marigrigat a kaamaan iti Chicago. Iti maysa a bupete iti siudad, naam-ammona ni Michelle Robinson a maysa met nga abogado. Inkasarna daytoy idi 1992, ket naadaanda iti dua a babbai nga anak—da Malia Ann (1998) ken Natasha (2001).

Nagkandidato ken nangabak nga state senator ni Obama iti Illinois, ken nagserbi ditoy iti walo a tawen. Idi 2000, pinadasna ti agkandidato a Kongresman iti Kamara ti Estados Unidos, ngem naatiw daytoy iti primary iti Democratic Party. Ngem idi 2004, nagkandidato para iti US Senate ket naigasatanna babaen ti layus a butos.

Iti panagtakemna a kas senador ti pagilian, napasnek ni Obama a timmulong tapno mapanday dagiti linteg a mangisardeng ti panagsuitik iti eleksion, panakataming ti climate change wenno panagbaliw ti klima, naiget a panangtengngel iti terorismo, ken ti pannakasaluad ti pagimbagan dagiti beterano iti gubat.

PIMMUDNO NGA ARAPAAP

Idi 2007, indeklara ni Obama ti panggepna nga agkandidato a presidente ti America. Iti primary iti Democratic Party, inatiwna ni Sen. Hillary Clinton, a dati a First Lady, tapno agbalin nga standard bearer ti partido. Ngem uray sakbay a nagbalin a pormal a kandidato, adun ti maaw-awat ni Obama a suporta kadagiti kailianna, iti uneg ken ruar ti pagilian, wenno naiget unayen ti panangiduronda kenkuana tapno maital-o ti naganna iti pakasaritaan iti America kas kaunaan a Negro a presidente.

Ngem adda met dagiti panangibabada iti kinataona. Umuna, kunada, awan pay padasna daytoy iti pananrienda iti gobierno, nangruna iti benneg ti seguridad ken ekonomia, gapu iti kinabagitona pay laeng a senador. Ken gapu iti kaawan ti padasna, amangan kano no ad-adda a mairarem ti ekonomiada ket lalo laeng nga agrigat dagiti Amerikano. Gapu ta kontra iti pananggubat ti America iti Iraq, kunada pay nga amangan no lukayanna ti depensa ti pagilian, ket ad-addan a serken ida dagiti terorista a pasurot ni Bin Laden. Malaksid pay nga adda latta panangsairda iti naggapuanna a puli, ken ibagbagada pay a produkto laeng daytoy ti panagpabpabanglo ti media iti naganna.

Ngem saan nga inkankano ni Obama dagitoy. Nagtalinaed a naulimek kadagiti adu nga isyu nga imbatoda kenkuana idinto nga impasnekna nga inlawlawag dagiti platapormana. Ken ti napateg ditoy, dina tinutupan dagiti isyu mainaig iti puli, ta kenkuana, padapada amin nga Amerikano, puraw man ken nangisit, lakay ken ubing, lalaki, babai man wenno homosekswal, baknang man wenno marigrigat. Impilitna ketdi a ginuyod ti kalabanna iti isyu iti ekonomia a kayat a liklikan ti Republican Party kadagiti debate. Daytoy ngarud ti rason no apay a nagtalinaed a nangatngato ti nagun-od a grado ni Obama ngem ni McCain kadagiti surbey idi panawen ti kampania.

Impaayan ngarud ni Obama dagiti Amerikano iti baro a kapanunotan, baro a liderato, ken baro a politika nga agsadag iti ordinario a kapanunotan ken karirikna ti tunggal Amerikano saan ket a ti ideolohia a paggargarawan dagiti agtuturay, wenno baro a politika a naipasurot iti turongen ti arapaap ti nabaknang ken nabileg a pagilian a taeng ti demokrasia ken dagiti sikakapia nga umili nga aggapu iti nadumaduma a puli.

ANIA’T NAMNAMAENTAYO KEN NI OBAMA?

Kas iti dati, agsadag ti pannakirelasiontayo iti Estados Unidos dagiti kangrunaan nga interes ti pagilian kas iti pannakataming dagiti duduoganen a Filipino a beterano iti Maikadua a Gubat, pannakapabileg ti negosio, ken ad-adu pay a trabaho para kadagiti Filipino. Ngem adu ti mangnamnama nga ad-adda a sumayaat ti langenlangentayo iti Amerika babaen ti administrasion ni Obama.

Ken kaaduanna man ita a Filipino ti agsalsaludsod no addanto met kas ken ni Barack Obama a mangikarinto met iti sipupudno a panagbalibaliw iti gobierno ken iti gimong ti pagilian. Ngem kunada met, rummuar ti maysa nga Obama babaen ti kiddawe ti situasion wenno iti umisu a panawen. Kinapudnona, nabayagen nga ur-urayentayo dayta a gundaway, wenno ti mangibutos iti maysa a mapagtalkan a lider a mangalaw kadatayo iti rigat wenno mangiturong kadatayo iti pudpudno a panagbalbaliw.

Ala, saantayo koma maawanan iti namnama, ta no kabaelan met dagiti Negro iti naguray ken nagibtur iti mano a tawen tapno magun-od dagiti arapaapda, apay ketdin a saan a maaramid met dayta ni Filipino a nakalak-am met iti pannakaikuskuspil ken pannakaadipen iti napaut a panawen? Ditay ammo ngem gapu iti naudi nga eleksion iti America, ad-addanton a ti sibubukel a masakbayantayo a kas pagilian ti panunotentayo iti panagbutostayo iti sumaruno a presidente, saan ket nga agbataytayo lattan iti bukodtayo nga interes wenno dumngegtayo lattan kadagiti politiko a mangibunbunong iti apagbiit a grasia.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 17, 2008.)

NANGINA LATTA DAGITI MAGATGATANG

KUNADA, no tumayab ti presio ti lana, maisurot a maitayok ti presio dagiti magatgatang. Agpayso. No kasta met ngarud, no bumaba ti presio ti lana, guyodenna nga agpababa ti presio dagiti magatgatang. Daytoy ti adayo iti pudno.

Kitaem daytoy: idi simmalpa iti $137 ti kada bariles a krudo iti presio daytoy iti merkado ti lubong idi Hulio (maibatay Iti Dubai crude a pagibasbasaran Iti presio ti Estados Unidos ken dagiti lokal a kompania ti lana iti Filipinas), nagdawat a dagus Iti nayon a plete dagiti operator ti dyip ken bus. Daydi minimum a P7.50 plete iti Metro Manila, nagbalin a P8.50, idinto a P10 iti ordinario a bus. Nagangayanna, nagsasaruno a timmayok ti presio dagiti adu a magatgatang. Ken adu ti di met ngimmato ti binulan a sueldoda.

Ket ita ta bimmaban ti presio ti krudo iti sangalubongan merkado ti lubong (nanabsuok daytoy iti $65 kada bariles, kas iti dati a presiona idi Agosto itay napan a tawen), patiem nga agsubli ti presio dagiti magatgatang? Ala, nag-rollback met ketdi dagiti kompania iti lana, ngem kasla mapilpilit, wenno sangkatipping laeng daytoy iti rumbeng a pangibabaanda iti presio dagitoy a produkto. No agbataytayo kadagiti padastayo iti kastoy a panagbaba ti presio ti krudo ken gasolina kalpasan ti nagdadaraddan a panagnginana, kas karasay ti kimat iti tiempo ti kalgaw dagiti gundaway a bimmaba met ti presio dagiti magatgatang.

Nakair-irut ngamin nga agpayso ti panangrienda dagiti nasao kompania ti lana iti presio ti merkado. Ken daytoy ti pakasursuronan ita dagiti umili. Awan man laeng ti makita a maar-aramidan ti Malakanyang tapno mapengdan man laeng ti napalalo a panangina ti lana, ta kasla kasapulan pay nga iduron ti Presidente tapno agpakpakaasi daytoy kadagiti kompania iti lana tapno ibabada dagiti presioda. Segun ken ni Senador Edgardo Angara, adda karbengan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo a luktan ti libro de kuenta dagiti kompania iti lana, iti kasta maduktalan no ilemlemmeng dagitoy ti pudno a maganganansiada wenno ti kinapudno a saan a kasapulan ti pannakaingina dagiti presioda.

OIL DEREGULATION

Mapabpabasol ti karkarna a bileg dagiti oil companies iti Oil Deregulation Law (Republic Act 8479 wenno Downstream Oil Industry Deregulation Act), a mangipalpalubos kadakuada a maipangina a dagus iti produktoda iti kaykayatda, wenno iti saan a magaw-at ti regulasion ti gobierno. Manipud idi Abril 1996 a panangrugi ti pannakaipakat ti Oil Deregulation Law, mapan laeng a P9.50 ti kada litro iti gasolina ken P7.03 met iti krudo idi (babaen ti P51.31 a sukat ti maysa a doliar), ket manipud ditoy, arigna umabot iti 500% ti pannakaingato iti presio ti kada litro ti krudo ken gasolina. Kalpasan ti naudi a rollback, mapan a manipud P42.56 agingga ti P46.15 ti kada litro ti gasolina ken manipud P38.95 agingga P41.09 iti kada litro ti krudo.

Maipalagip a naipasngay ti oil deregulation iti prinsipio a kasapulan a waraen ti agturay amin a banag a makabangen iti siwawaya a kompetision iti merkado. Kayatna a sawen, saanen a kasapulan ti gobierno a makikompetensia kadagiti lokal wenno ganggannaet nga agpupuonan ken negosiante. Kinasapulanna ngarud nga ilako iti pribado a sektor dagiti dati a tengngelna a korporasion kas iti Petron. Ken gapu iti linteg, mabalinen a palubosan ti gobierno dagiti nabibileg a korporasion nga agpuonan para iti industria iti lana. Babaen ti datos manipud iti DOE, umaboten iti 600 dagiti baro a korporasion a simrek iti nasao nga industria, ken madama dagitoy ita a makikomkompetensia kadagiti masasao a Big Three, wenno higante nga oil companies kas ti Petron, Shell and Chevron.

AWAN NAARAMIDAN TI LINTEG?

Gapu ngarud iti pannaruk-at dagitoy a korporasion iti regulasion ti gobierno, patien dagiti opisial a mapabileg dagiti aggatgatang (consumers). Babaen ngamin ti deregulasion, umadu dagiti aglaklako, umad-adu met ngarud ti pagpilian a gatangen dagiti agatgatang. No kayat ti maysa a korporasion a makibingay iti dakkel iti nalawa ken rapokrapok a merkado, kasapulan ngarud nga ibabana ti presiona. Kayat a pasingkedan ditoy dagiti mamati unay iti napintas a parabur ti globalisasion (ditoy nga agbatbatay ti prinsipio ti deregulasion, karamanen ti kasinginna a liberalisasion ken privatization), a bumaba ti presio dagiti magatgatang no adu ti kompania nga aglaklako, ta rumbeng laeng nga ilaklaka ti maysa a kapitalista ti produktona tapno adu ti aggatang, ken gapu met laeng iti balanse a kompetision, dumakkel ti produksion nga ad-adda a mangpabor kadagiti agatgatang ken iti sibubukel nga ekonomia ti pagilian.

Ngem iti panaglabas ti 12 a tawen manipud naipakat ti linteg, awan met ti positibo nga epekto ditoy no di ti nagdadakkel a maganganansia dagiti oil companies.

Daytoy ngarud ti dakkel a saludsod: Apay a saan a napasamak ti pannakaibaba ti presio ti krudo ken gasolina iti laksid ti pannakaipakat ti oil deregulation? Kunada idi a no adu ti aglako iti lana, bumaba ti presiona. Ngem sabali ti mapaspasamak, ta no kasta nga ingato ti Petron, Shell ken Chevron dagiti produktoda, sumurot met dagiti babassit a kompania a mangingato iti presioda ken arigna 50 sentimos laeng ti pagdudumaanda.

Ken malaksid pay a siwawayadan a mangpresio iti ilaklakoda a produkto, awan met ti mangibilbilin kadakuada no anianto nga aldaw nga ibaba wenno ingatoda ti presioda. Saan a kas kadagiti dadduma a pagilian kas iti Tsina ken Estados Unidos, a dagdagus a makita ti presio ti lana iti sakupda apaman a bumaba wenno ngumato ti presio daytoy iti sangalubongan a merkado. Kas iti pammaliiw dagiti militante a grupo, itantan dagiti oil companies ti rollback iti presio iti manonto a lawas ta kayatda pay iti makalikkab iti dakkel a ganansia. No ag-rollbackda man, naladawton daytoy.

KASAPULAN TI EMIENDA ITI LINTEG

Saan ngarud a mababalaw no adun ti sektor, karamanen iti Simbaan Katolika, a mangkidkiddaw a waswasendan ti oil deregulation law gapu iti kaawan maitultulong daytoy iti kasasaadtayo.
Malakasid iti oil deregulation law, kidkiddawen pay dagitoy a sektor ti pannakawaswas met ti 12% a buis ti lana a patienda nga ad-adda a mangpangpangina ti presio ksdagiti produkto iti lana. Manipud ngamin idi maipatungpal ti value-added tax kadagiti produkto iti lana idi 2005, umabot iti 20% ti ingingina ti presio ti gasolina, gas, krudo, LPG ken dadduma pay a fuel oil. Ken mabalin a ngumato pay ti porsiento daytoy iti laksid ti sagpaminsan a panagbaba ti presio ti lana iti merkado iti napalabas a tawen.

Babaen ti panagadal United Nations, maysa ti Filipinas kadagiti pagilian a kangrunaan nga agsakit ti bakrangna no kasta nga adda krisis iti lana iti lubong. Nakaro la ngamin unay ti panagsadsadag ti pagiliantayo kadagiti maangkat a krudo ken gasolina iti Middle East. Ken iti rigatna pay ditoy, arigna 90% kadagiti maiwarwaras a produkto iti lana iti pagilian ket tengngel dagiti higante a multinasional a korporasion babaen dagiti lokal a sangada ditoy kas iti Petron, Shell, Chevron, ken Total.

CRUDE OIL MANIPUD PALAWAN

Dakkel ngarud a banag ti ibagbagada a pannakaduktal ti dakkel a pagsakduan iti crude oil manipud iti Galoc oil field iti taaw iti Palawan. Manipud idi Oktubre 9, nakasakdon daytoy iti mapan a 15,000 a bariles iti inaldaw, ket mapapati nga iti uneg iti uppat wenno innem a bulan, addanton masakdo a 20 milion a bariles. Segun iti Galoc Production Co., ti mangimatmaton ti pagsakduan iti lana, addanton agarup 300,000 a bariles a crude oil nga ideliberda iti refinery station ti Petron Corp. iti Bataan mangrugi iti daytoy a bulan para iti naan-anay a pannakaproseso dagitoy sakbay a mailako iti publiko a kas fuel oil ken dadduma pay a produkto.
Manamnama ngarud nga addanton magatang a krudo ken gasolina a nalaklaka nga adayo ngem ti ang-angkatentayo a pangkomersial a kapadana a produkto.

Napintas a damag, ngem tallo wenno nasursurok pay a tawen sakbay nga agtultuloy a maipaay daytoy a parabur kadagiti umili. Ngem bassit laeng a porsiento ti maikissayna iti dakkel a panagkasapulantayo iti lana. No ni Sen. Francis Pangilinan ngarud ti masurot, yad-adda latta koma ti gobierno ti agbirok ken mangpaduras kadagiti alternatibo a pagappuan ti enerhia a kasapulan ti pagilian. Ipilpilitna ti pannakaipasa a dagus iti Kongreso ti Renewable Energy Bill tapno marugianen a mataming a sipapasnek ti panggep ti pagilian a saan unayen nga agsadag kadagiti imported a krudo ken gasolina. Kasapulan ngarud nga ipapati ti gobiernotayo a padur-asan ti pannakaaramat ti geothermal, hydro ken wind power a nabuslon a baknang iti pagiliantayo. Malaksid a nalaka dagitoy nga alternatibo a paggapuan ti enerhia, saan pay a makasabidong iti nakaparsuaan ti epekto ti pannakaaramatna.

Ngem sakbayna dayta, tamingen a dagus ti gobierno dagiti mabalin a mangpalag-an ti kasasaad dagiti umili iti agdama. Umuna ditoy ti panangriendana a dagus iti bileg dagiti oil companies tapno maliklikan ti panagabusoda a mangpresio dagiti produktoda. Ken kangrunaanna, tamingenda metten dagiti petision tapno maibaba metten ti plete kadagiti para publiko a lugan. Kalpasanna, usaren met koma dagiti agtuturay ti bileg ti gobierno tapno maisurot met a maipalaka dagiti kangrunaan a magatgatang.

Uray dagitoy man laeng ti maaramidan ti gobierno, iti kasta manamnama a mayad-adu met ni Angkuan ti magatangna para iti pamiliana inton sumangbay ti Paskua.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 10, 2008.)