ASINO TI MANGALAW KADATAYO?

AGKUTIKUTIDAN, ken agkutikutidan nga husto.

Iti panangipalgak ni Makati Mayor Jejomar Binay ti panggepna nga agkandidato a presidente inton 2010, a kas mangibagi Iti Oposision, iparangarangna laeng a mangrugin nga aggaraw dagiti politiko tapno pumudno koma metten dagiti bukodda nga ambision.

Ken saanen a nagpaudi ti kampo ni Mayor Binay a nangibaga nga isu kano ti “Obama of the Philippines.” Wow! Kas namnamaentayo, adu la ketdi dagiti politiko a mayat met a maaringan iti kinalatak, karisma ken uray nagan laeng ni Barack Obama, wenno mangtulad iti wagas nga impakatna iti naballigi a panagkandidatona iti eleksion ti America.

Gapu ta am-ammotayon dagiti adu a politiko a Filipino nga agikari iti tumukno’t langit, wenno mangaramid iti daytay kunatayon a kalkalainganna magun-odda laeng ti kangatuan a puesto, saanen a pagsiddaawan a no maminsan, mas a katawaantayo dagiti politiko ngem ti mangilunod iti agdama a kasasaadtayo.

Gapu itoy, apalantayo ti napalabas nga eleksion iti America ta naammuan a dagus ti resulta iti mismo nga aldaw ti butos, awan ti riribuk a pinarnuay dagiti suporter iti agsumbangir a partido, ken ad-adda a dagiti nailian nga isyu ken ti prinsipio dagiti partido ti napagpapatangan, saan ket a dagiti personalidad.

Ken daytoy ti pudno: no ditoy Filipinas a nagkandidato ni Obama, patiem a naitag-ay ti imana a kas kandidato iti ania a partido iti pagilian? Wen, ta unaan la ketdi dagiti trapo (wenno traditional politician, awagda kadagiti nasiglat nga agtaktika iti politika uray ibaddekda iti bukodda a prinsipio ken ti karida nga agserbi iti ili), wenno dagiti aggapu dagiti nababaknang ken nabibileg a kaamaan, wenno dagiti artista. Ken patiem a tuladen ni Obama dagiti kaaduanna a politiko nga umikkat iti partido no saan a mapagustuan, ket mangbuangay iti bukodna met a partido.

NAPAIGID DAGITI NAPATEG NGA ISYU

Gapu ta kaaduanna nga iturong ti asino man nga adu iti kuartana ti resulta ti eleksion ditoy pagiliantayo, saan ngarud a napateg ti kredensial ken kababalin ti tunggal kandidato. Adda met dagiti nangabak gapu iti kinalatakda, kas koma no artista, asawa ti artista wenno nagusar iti nalatak nga artista (malagipyo ni Jamby Madrigal ken ni Judy Ann Santos?), kaskasdi a naipaigid ti kababalin dagiti kandidato, wenno ti platapormada, mapagduduaan man wenno saan.
Ken daytoy ti kinapudno, ken nasakit la unay a kinapudno, nga awan man laeng ti mabalintayo nga ibutos a maysa a mapagtalkan a lider nga agserbi kadagiti umili iti sipupudno, ken mangalaw kadatayo iti agdama a kasasaadtayo.

Nabayagen a sangkadagullitda, uray dagiti mapaspasagidan nga agtuturay, ti pannakareporma koma ti politika. Adda payen dagiti naipila a gakat iti Kongreso a mainaig iti daytoy, ngem awan met ti napasamak agingga a maabutan manen ti maysa nga eleksion. Kanunongan ti Malakanyang ti ania man a reporma iti politika ngem mayatda laeng no masukatan nga umuna ti Konstitusion. Ngem ti imasna, adu ti madi no daytoy ti pagbatayan, ta saanda a talken dagiti namnamaenda a manggamulo iti pannakasukat ti Konstitusion.

Dakkel ti sakupen ti reporma iti politika a sasawenda ta ramaramenna ti panangbukel kadagiti partido, ti panaggaraw dagitoy tapno maiduron ti panggepda para iti pagimbagan iti pagilian, ti pannakaisayangkat ti eleksion, ken ti panangrienda ti gobierno nga agsadag iti prinsipio ti partido politikal.

TI REKOMENDASION NI DAVIDE

Ngem kadagiti adu a singasing a reporma iti politika, mabalin a mapagkaysa laeng babaen ti rekomendasion ni Hilario Davide Jr., dati a Chief Justice ti Korte Suprema, a maipasurot iti panggep ti Malakanyang nge enmienda ti Konstitution.

Maipalagip a sakbay a nagtakem ni Davide iti agdama a puestona iti United Nations a kas pannakabagi ti Filipinas, nadutokan daytoy a presidential adviser para iti reporma iti politika. Indatagna dagitoy: Ti pannakaisubli ti two-party system, wenno ti panangbingay laeng iti bileg ti gobierno iti nagbaetan ti dua a dakkel a partido, kas ti kaadda idi ti Nacionalista (NP) ken Liberal Party (LP) idi dekada 40 agingga iti 60. Insingasingna pay ti pannakaipawil dagiti partido politikal nga umawat iti tulong manipud kadagiti sabsabali a pagilian tapno maliklikan ti pannakibiang dagitoy iti pannakaipataray ti gobierno iti masakbayan, ken ti pannakailawlawag a nasayaat ti kayatna a sawen ti political dynasty iti kasta mairugin ti sipupudno a pannakaiparit daytoy tunggal eleksion, ken ti panangdusa kadagiti kaamaan nga aglabsing.

Kas itay nakunan, mapasamak laeng daytoy, wenno tumulong ti Malakanyang iti reporma iti politika no maipakat met ti nabayagen a panggepna a cha-cha (charter change) wenno pannakabaliw ti Konstitusion. No daytoy met laeng ti wagas tapno mairuangan ti panagbalbaliw, adu ngarud ti mayat iti cha-cha, ngem iti kondision a saanda nga aramaten daytoy dagiti agtuturay tapno mayatiddog ti terminoda. Ngem no mabalin, enmienda laeng ti sumagmamano a probision ti Konstitusion ti kasapulan, saan ket a sibubukel a rebision daytoy.

Iturongtayo ngarud ti imatangtayo iti saan a napintas nga epekto ti multi-party system. Ket no mabalin, pagadalantayo ti napasamak nga eleksion iti America, nangruna ti parabur nga ipapaay ti two-party system kadakuada.

Ni Presidente Ferdinand Marcos ti nangwaswas ti two-party system idi indeklarana ti Martial Law, ken ti kasaruno daytoy a pannakaipakat ti 1973 Konstitusion nga indalanna ti pannakaisuratna. Iti panagturay ti diktadoria, nagbalin laengen a maymaysa ti nabileg a partido, ti Kilusang Bagong Lipunan (KBL), idinto a nakarasan dagiti kameng ti LP ken NP ta no di man imbalud ni Marcos dagiti kamengda wenno nagkamangda iti sabali a pagilian, wenno bimmaliktad dagitoy (nagbalimbingda) tapno mairamanda nga agsagrap iti parabur ti nabileg a partido ti diktadoria.

Idi napapanaw ni Marcos iti Filipinas ken nasurat ti baro a Konstitusion iti babaen ti administrasion ni Cory Aquino, nawara a dagus ti nabileg a KBL, ket imbes nga isublida ti two-party system, impakatda ketdi ti multi-party system, wenno ti panangipaay ti padapada nga oportunidad kadagiti partido, babassit man wenno dadakkel, kaipasngay man wenno duduoganen, a manggaw-at iti ambisionda a mangrienda iti turay. Imbes ngarud nga agsubli ti bileg ti LP ken NP, gapu iti panagsubli koma dagiti dati nga annakna a naiwawa idi panawen ti diktadoria, nangbangon ketdi ti kaaduanna a politiko iti bukodda a partido.

23% LAENG A BUTOS

Ti ngarud kaunaan nga eleksion presidensial kalpasan ti ratipikasion ti Konstitusion idi 1987, nasaksian ti pakasaritaantayo ti kaunaan a presidente a nabutosan iti saan a mayoria a butos, wenno 23% laeng kadagiti botante ti nangibutos kenkuana tapno agtakem iti Malakanyang. Iti daydi met laeng nga eleksion, timpuar dagiti nadumaduma a partido a nakadap-aw iti Kamara, ket awan ngarud ti makuna a dominante, wenno mayoria a partido. Naimbento ngarud ditoy ti rainbow coalition nga inrubuat ni dati nga Speaker Jose de Venecia Jr. tapno magun-od ti dominante a bileg a tumulong a mangital-o met ti masasao a minoria a naggapuan ti bileg ni Presidente Fidel Ramos. Nagbalin ngarud a dominante ti kaipasngay a partido ni Ramos a Lakas-NUCD.

Ket nagangayanna, nagtultuloyen a kasta. Agririnnapok dagiti partido tunggal eleksion. Agtitinnawarda, agkikinnalabayda, sadanto agpipinnerdi no mabaddekan ti saka ti tunggal maysa. Ket inton malpas ti eleksion, agtuloy dayta a koalision, nga awan ti makuna a pundasionna no di laeng ti bukodda nga interes, wenno ti gagemda nga agbayag iti puesto. Mas nga ambision iti politika, saan ket a ti prinsipio ti partido ti kaaduanna a rason tapno panawan dagiti politiko kadagiti partido a nakaikappenganda. Nagangayanna pay, ken daytoy ti nasakit, awan serserbi ti plataporma ti gobierno a rumbeng nga iwayat ti maysa a napasnek a partido.

Idi nagturay ni Presidente Erap Estrada, nagbalin met a dominante ti partidona a Partido ng Masang Pilipino (PMP), babaen ti napasamak a koalision nga intuyang met dagiti talkenna a tattao iti Kongreso. Kasta met ti napasamak iti Kabalikat ng Mamayang Pilipino (Kampi) a binangon ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, ta bumingbingay metten iti bileg daytoy manipud iti Lakas-NUCD nga inaramat ni Arroyo iti panagkandidatona iti kina-bise presidente idi 1998, ken ti kinapresidente idi 2004.

Ket ita ta asideg manen ti eleksion, daytoy met laeng ti senario a makitatayo. Segun kadagiti agpalpaliiw iti politika, agingga nga awan pay ti napasamak a reporma iti politika, isu latta a ladawan kas ti napasamak iti nasurok a dua a dekada ti politika ti pagilian ti namnamaentayo inton 2010.

Nakurang laengen a dua a tawen sakbay iti eleksion ti kinapresidente, ngem adun dagiti nangpili iti bukodda a bagi tapno agbalin a kandidato ken irugidan ti agkampania iti bukbukodda. Ket gapu ta raponrapok ti ranget ti agdama a politkia, ad-adun nga amang ti mangngegtayo a panagkampania a balikas, wenno pangpabanglo iti nagan ni daytoy a kandidato wenno panangdadael iti kalabanna, ngem iti panangilawlawag kadagiti kasapulan tapno marisut dagiti parikut ti pagilian.

AWAN NAGUDILAN TI MULTI-PARTY SYSTEM

Ket gapu iti kaadun dagiti kandidato ken partido, kastanto met ti kaadu dagiti magastosda, ken wen, ti gastuen ti Commission on Elections (Comelec) kadakuada. Gapu ta awan ti nalawag a paggapuan a bileg ti mangabakto a kandidato, gapu iti kaadu dagiti aglalaban a partido, masansan nga ibagada a nagsuitik daytoy ket ania pay, magabsuonanto manen ti Comelec iti adu a protesta iti eleksion a kaaduanna ket pangkibur laeng dagiti saan a makaawat ti pannakaabakda.

Ken babaen ti multi-party system, kasla saanen a napateg ti pudpudno a partido. Saan kadi a ti maysa a partido politikal ket agbatay iti prinsipio ken pagtaktakderan iti nailian nga isyu? Ngarud ti maysa a politiko a mamati iti pagtaktakderan ti maysa a partido, rumbeng nga agkameng ditoy a saan ket a tapno mangbangon iti bukodna a paksion iti uneg ti partido no di man mangbangon met iti bukodna a partido. Kas pagarigan, no kayat met laeng dagiti komonkontra iti ar-aramiden ti agdama nga administrasion, apay a dida agkaykaysa a kas maysa a partido saan ket a maysa laeng a koalision ti buklenda a kalpasan ti eleksion, agsabasabalinto manen ti turongen ti rikna ken atensionda? Wenno iti ababa a pannao, no ‘yan ti mabalinda a pakaramananda iti grasia, ditoy ti papananda? Bay-am dayta partido, bay-am dayta a prinsipio, kunada lattan, a kasla kawes a naglaka a sukatan.

Dagitoy ngarud a kinapudno ti mangipakita kadatayo a nairaremtayon iti naalas ken makabakuar a rupa ti politika nga agbatay iti personalidad, a pinakaro pay ti panangitaltal-o iti bukod pagimbagan a personal, politika, wenno negosio iti kada kandidato, ken nangruna a mangilawlawag la unay iti kinarugiten ti agdama a sistema. No agbataytayo ngarud iti pakasaritaantayo, ken iti agdama a kasasaad ti pagilian, maanagtayo ngarud a kasapulanen ti reporma iti politika, ket irugida koman nga adalen no mabalinen nga isublitayon ti two-party system.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 24, 2008.)