KADATAYO a sumursurot laeng iti linteg, mabalin a ditay’ mapanunot nga iti ania man nga oras tiliwendatayo dagiti polis. Ngem kas ‘tay kunadan, adu dagiti mapaspasamak iti biagtayo a di mapaspasimadan, ket no dumteng dagitoy a situasion, rumbeng nga ammotayo dagiti ar-aramidentayo.
No idi ubbingtayo, nayadal a binabastos iti saan a sumungbat no pagsaludsodandaka, ngem maysa a napateg ken maisabsabali a situasion no tiliwendaka dagiti polis, adda man basolmo wenno awan. Masalaknibam ti bagim no malapdam ti dilam a sumungbat iti amin a saludsodda kenka.
Ken saan met a krimen ti saan a sumungbat, wenno ti di panangsungbat amin a saludsod dagiti polis. Malaksid laeng no adda nalawag a rason tapno tiliwendaka, kas koma kadagiti kaso iti bagansia (vagrancy) ken panaglabsing iti paglintegan iti trapiko, ta kadagitoy a kaso, kasapulan a yam-ammom ti bagim, babaen ti panangipakitam iti imetmo nga ID no kiddawenda, ken ipalawagmo ti kaaddam iti lugar wenno iti inaramidmo a di maikaniwas. Ta no dika agsao, agkedkedka a mangipakita iti ID wenno lisensiam no agmanmanehoka, wenno yad-addam pay iti agpilosopo, amangan no ulodendaka a dagus iti pagbaludan.
Mabalin met a kapkapan ken tenglendaka dagiti polis no agpalutpotda kenka no adda nabatad a rason tapno agsuspetsada kenka, kas koma iti kaadam a mismo iti lugar a nakapasamakan ti krimen wenno ania man a panaglabsing iti linteg, wenno adda naipulong kadakuada nga adda armasmo.
No tarayam dagiti polis, addan dakdakkel a rason tapno bitbitendaka iti presinto; ken ti kadaksan a mapasamak, mulaanda ti buli ti bangabangam sadanto ibaga a limmabanka kadakuada.
No ipasulidaka dagiti polis tapno palutpotendaka, adda karbengam a di mangibaga iti ania man a bersionmo iti maysa a pagteng wenno krimen, agingga nga awan ti abogadom a dumngeg kenka. Iti kanito ngamin a masukdalen dagiti polis dagiti impormasion a kayatda kenka, addan dakkel a pangrugian dagitoy tapno mailadditka iti kayatda a mapasamak. Masansan nga aramaten dagiti piskal wenno prosekusion a kas ebidensia ti ania man nga ibaga ti akusado kadagiti imbestigador, ket kakaasinto laeng met ti abogado ti depensa a mangsarapa iti daytoy inton mabista ti kaso.
Agsadag la unay dagiti polis iti ania man a sawen ti maysa nga akusado tapno adda aramatenda nga ebidensia kontra kenkuana wenno iti sabali a tao. Mabalin a bassit laeng ti makaam-ammo iti kinapudno nga iti panangguyugoy wenno panangpilit dagiti polis iti asino man nga arestarenda nga akuen ti ipabasolda kenkuana wenno mangited kadagiti balikas a mangipit kenkuana ti kasayaatan a wagas tapno makabukel dagiti polis iti kaso. Ken no bilang ta dimo pay ammo, nasanay dagiti polis a mangpespes ti ania man a kayatda a maammuan iti suspek, babaen ti naadalda iti sikolohia, ken ti mangipakat ti panangallilaw wenno panagulbod tapno mapilit ti suspek nga agsao. Ken nabatad a saan met a makainiwas iti linteg daytoy nga aramid dagiti polis.
Wenno iti amin a gundaway, adda bentahe dagiti polis wenno kanayon nga isuda ti masurot.
Ania ngarud ti nasayaat nga ibaga kadagiti polis? Mabalin a kastoy: “Tsip, agdardarasak. Diak kayat ti agsao iti ania man kenka ita. Mabalin kadi a palubosanakon?” Wenno saan: “Makipatangak kenka, ngem kapatangko pay nga umuna ti abogadok.” No dida kayat, gapu ta adda met rasonna nga aramidenda dayta, agtalinaedka laeng ngarud iti yanmo, wenno sumurotka iti presinto no kasapulan (kas itay nasaon, narigrigat no tarayam ida), ket ulitemto a saludsoden iti korte no adda karbenganda a manglapped iti wayawayam iti dayta a kanito.
“RIGHT TO REMAIN SILENT”
Sabagaym adu met dagiti boluntario nga agsao kadagiti polis. Ngem kas maibatay ti Konstitusiontayo, adda karbengan ti tunggal maysa a sitatalinaed nga agulimek. Daytoy a karbengan (right to remain silent), ken ti karbengan a maaddaan iti abogado (right to counsel), ti mangbukel ti makunkuna a Miranda doctrine.
Nagtaud ti Miranda doctrine iti maysa a pangngeddeng iti Korte Suprema iti Estados Unidos babaen ti kaso a Miranda v. Arizona (384 U.S. 436 [1966]).
Kaso daytoy ni Ernesto Miranda iti Phoenix, Arizona, a naaresto idi 1963 iti kaso a kidnapping, panagtakaw ken panagrames a napasamak iti maysa a pagurayan iti lugan. Inako ni Miranda iti basolna nga awan man laeng ti panangibaga dagiti polis a nangaresto kenkuana iti karbenganna nga agulimek ken maipaayan iti abogado idi mapagsaludsodan daytoy. Idi mabista ti kaso iti korte ti Arizona, indatag dagiti piskal ti panangakona a kas ebidensia ket nadagdagus ni Miranda a nasentensiaan a mabalud iti 20 a tawen. Ngem idi makadanon ti kasona iti Korte Suprema, nasirip dagiti mahistrado a napilitan laeng nga inako ni Miranda ti basolna gapu iti panangbutbuteng dagiti polis kenkuana ken dina pulos ammo, wenno naipakaammo kenkuana, dagiti karbenganna a kas akusado kas sagudayen ti Konstitusionda. Gapu iti daytoy, binaliktad ti Korte Suprema ti immun-una a pangngeddeng ti korte ti Arizona ket naibilin nga ulitenda ti pannakabista ti kaso.
Iti daydi a bilin ti Korte Suprema ti Estados Unidos, nabukel dagitoy a doktrina: (1) adda karbengan ti akusado a saan nga agsao no adda daytoy iti custodial investigation wenno tengngel dagiti polis ti wayawayana; (2) rumbeng a maamuanna nga amin a sawenna ket mabalin a maaramat iti korte; (3) adda karbenganna a makipatang iti maysa nga abogado sakbay a mapagsaludsodan ken ti kaadda ti abogado it sibayna no mapagsaludsodanen daytoy; ken (4) no dina kabaelan ti mangala iti abogado, ipaayan ti korte iti maysa nga abogado no kayatna.
Naipalek daytoy a doktrina iti Konstitusion ti Filipinas babaen ti Artikulo 3, Seksion 12 (1) a nangilanad iti masasao itan a Miranda rights, wenno dagiti karbengan dagiti akusado iti custodial investigation.
Ngem iti bukodtayo a paglintegan, naiget ti pannakaipatungpal ti Miranda rights, ta saan laeng a sinsinan nga abogado ti ipaayda iti akusado, ta kasapulan a nasiglat daytoy, agwaywayas ken bukod a pili ti akusado. No bilang met ta saan a kayat ti akusado iti mangala ti abogado, rumbeng a boluntario daytoy ken naisurat iti papel a saksian met laeng ti maysa nga abogado. Ken di rumbeng a maaramat iti korte a kas ebidensia, uray pay no pudno daytoy, ti aniaman a panagkompesar wenno panangako ti akusado iti maipabpabasol kenkuana a nagtaud iti panaglabsing iti daytoy a pagalintegan.
Adun dagiti gundaway a napalubosan ti maysa nga akusado gapu laeng iti panaglabsing ti polisia iti Miranda rights dagitoy.
NAIGET TI PAGLINTEGAN
Naiget nga ibilibilin pay iti Konstitusiontayo a di rumbeng a maipaidaman iti biag, wayawaya ken sanikua ti asino man a saan nga aglasat iti kasapulan a proseso iti paglintegantayo (due process), ken di rumbeng a maaresto wenno masukainan ti sanikua ti maysa a tao nga awan iti search warrant wenno warrant of arrest nga aggapu iti hues. (Nupay kasta, adda dagiti mabalin a rason a maaresto ti asino man uray awan ti warrant of arrest, kas koma no nakita a mismo ti polis nga inaramid ti akusado ti krimen, wenno adda dakkel a pammatina nga inaramid wennno pangpanggepen pay laeng daytoy nga aramiden babaen ti nakadidillaw a garaw ti akusado.)
Ken tapno ad-adda a masalakniban ti karbengan dagiti akusado babaen ti naurnos a pannakaipakat dagiti pagalagadan ti custodial investigation, impasa ti Kongreso idi 1995 ti Republic Act No. 7438 (An Act Defining Certain Rights of Persons Arrested, Detained or Under Custodial Investigation). Ken adda probision ditoy a mabalud iti agingga iti 10 a tawen wenno multa a P6,000 wenno agpada a pannusa iti asino man a pannakabagi ti linteg nga aglabsing iti Miranda rights dagiti akusado.
Ngem saan met amin a situasion ket kasapulan a dakamaten ti Miranda rights no asitgan dagiti polis ti maysa a tao a di pay met naaresto mainaig ti maysa a kaso. Ta kas ibagbaga ti linteg, mausar laeng ti Miranda rights no naisaangen ti maysa a tao iti custodial investigation. Adda ngarud dagiti kaso nga asitgan ken kapatang a personal dagiti polis ti asino man a patienda nga adda pakainaiganna iti kaso uray dina dakamaten dagiti balikas a kidkiddawen ti Miranda doctrine. Mabalin nga awagan dagiti polis ti maysa tao tapno maallukoy daytoy nga agboluntario nga agsao. Wenno saan, awisen daytoy dagiti polis a mapan iti presinto, wenno isuda a mismo ti mapan iti pagtaenganna tapno agpalutpot. Nabatad ngarud nga agingga nga adda wayam a mangliklik ti polis nga agsaludsod kenka, saanen a kasapulan ti Miranda rights.
Ken no nadalus ti motibo dagiti polis nga agpalutpot kenka, makaurayda ti ania man nga ibagam. Saan ket a kasuandaka a dagus ti obstruction of justice kas ti napasamak kada Ted Failon ken dagiti kabagian ti asawana ken kabbalayda, iti laksid nga agngangabit pay laeng ti patay ti asawa ni Failon iti ospital.
Adu latta dagiti polis a dida ammo nga ipakat ti Miranda rights. Wenno no di man ketdi a napalalo la unay ti panagdardarasda a mangtiliw ken mangiladdit ti suspek iti kaso. Tapno balsenda ti tao no bilang ta adda atraso daytoy, tapno aglatakda iti kaadu a natiliwda a kriminal, wenno tapno mangkikil ken mangbutbutengda? Adu ti mabalin a motiboda malaksid iti kaawan iti ammoda iti naadalda iti akademia dagiti polis, ngem nalawag a panagabuso daytoy iti bilegda a kas naarmasan nga opisial ti estado.
SITATALINAED NGA AGTULTULID TI HUSTISIA
Kaaduanna a biktima dagitoy kaso ti panagabuso dagiti nanumo a tattao. No adda met dagiti umingar wenno ipatangkenda dagiti karbenganda iti linteg, pilosopo kunada, ket dagitoy ti pagpupudotan dagiti polis. Saanen a pagbaludan ti pagtungpalan dagiti natured no di iti puneraria.
Ngem no adda man dagiti rinuker a polis, ad-adu latta met dagiti napudno iti pagrebbenganda. Isu a di rumbeng nga agbuteng iti asino man a mangirupir iti karbenganna iti sanguananda no kasapulan. Ta kas pannakabagi ti linteg, dagiti polis ti rumbeng a mangipakat iti daytoy. Ket dayta ti umuna koma met a panunotentayo.
Ken awanen ti kasayaatan no ammotayo dagiti karbengantayo ken ti situtured a mangilaban kadagitoy. Ket ditay’ mawanan iti namnama iti hustisia iti pagilian. Ta iti laksid dagiti madamdamagtayo a panagabuso dagiti agtuturay, agtultuloy ti panagbantay ti Korte Suprema kadagiti panagabuso dagiti polis ken uray dagiti abogado a mangballikong no maminsan iti taray ti hustisia, ken ti liderato ti Philippine National Police tapno maadalan a nasayaat dagiti maitawtawtaw a taoda.
(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 11, 2009.)
No idi ubbingtayo, nayadal a binabastos iti saan a sumungbat no pagsaludsodandaka, ngem maysa a napateg ken maisabsabali a situasion no tiliwendaka dagiti polis, adda man basolmo wenno awan. Masalaknibam ti bagim no malapdam ti dilam a sumungbat iti amin a saludsodda kenka.
Ken saan met a krimen ti saan a sumungbat, wenno ti di panangsungbat amin a saludsod dagiti polis. Malaksid laeng no adda nalawag a rason tapno tiliwendaka, kas koma kadagiti kaso iti bagansia (vagrancy) ken panaglabsing iti paglintegan iti trapiko, ta kadagitoy a kaso, kasapulan a yam-ammom ti bagim, babaen ti panangipakitam iti imetmo nga ID no kiddawenda, ken ipalawagmo ti kaaddam iti lugar wenno iti inaramidmo a di maikaniwas. Ta no dika agsao, agkedkedka a mangipakita iti ID wenno lisensiam no agmanmanehoka, wenno yad-addam pay iti agpilosopo, amangan no ulodendaka a dagus iti pagbaludan.
Mabalin met a kapkapan ken tenglendaka dagiti polis no agpalutpotda kenka no adda nabatad a rason tapno agsuspetsada kenka, kas koma iti kaadam a mismo iti lugar a nakapasamakan ti krimen wenno ania man a panaglabsing iti linteg, wenno adda naipulong kadakuada nga adda armasmo.
No tarayam dagiti polis, addan dakdakkel a rason tapno bitbitendaka iti presinto; ken ti kadaksan a mapasamak, mulaanda ti buli ti bangabangam sadanto ibaga a limmabanka kadakuada.
No ipasulidaka dagiti polis tapno palutpotendaka, adda karbengam a di mangibaga iti ania man a bersionmo iti maysa a pagteng wenno krimen, agingga nga awan ti abogadom a dumngeg kenka. Iti kanito ngamin a masukdalen dagiti polis dagiti impormasion a kayatda kenka, addan dakkel a pangrugian dagitoy tapno mailadditka iti kayatda a mapasamak. Masansan nga aramaten dagiti piskal wenno prosekusion a kas ebidensia ti ania man nga ibaga ti akusado kadagiti imbestigador, ket kakaasinto laeng met ti abogado ti depensa a mangsarapa iti daytoy inton mabista ti kaso.
Agsadag la unay dagiti polis iti ania man a sawen ti maysa nga akusado tapno adda aramatenda nga ebidensia kontra kenkuana wenno iti sabali a tao. Mabalin a bassit laeng ti makaam-ammo iti kinapudno nga iti panangguyugoy wenno panangpilit dagiti polis iti asino man nga arestarenda nga akuen ti ipabasolda kenkuana wenno mangited kadagiti balikas a mangipit kenkuana ti kasayaatan a wagas tapno makabukel dagiti polis iti kaso. Ken no bilang ta dimo pay ammo, nasanay dagiti polis a mangpespes ti ania man a kayatda a maammuan iti suspek, babaen ti naadalda iti sikolohia, ken ti mangipakat ti panangallilaw wenno panagulbod tapno mapilit ti suspek nga agsao. Ken nabatad a saan met a makainiwas iti linteg daytoy nga aramid dagiti polis.
Wenno iti amin a gundaway, adda bentahe dagiti polis wenno kanayon nga isuda ti masurot.
Ania ngarud ti nasayaat nga ibaga kadagiti polis? Mabalin a kastoy: “Tsip, agdardarasak. Diak kayat ti agsao iti ania man kenka ita. Mabalin kadi a palubosanakon?” Wenno saan: “Makipatangak kenka, ngem kapatangko pay nga umuna ti abogadok.” No dida kayat, gapu ta adda met rasonna nga aramidenda dayta, agtalinaedka laeng ngarud iti yanmo, wenno sumurotka iti presinto no kasapulan (kas itay nasaon, narigrigat no tarayam ida), ket ulitemto a saludsoden iti korte no adda karbenganda a manglapped iti wayawayam iti dayta a kanito.
“RIGHT TO REMAIN SILENT”
Sabagaym adu met dagiti boluntario nga agsao kadagiti polis. Ngem kas maibatay ti Konstitusiontayo, adda karbengan ti tunggal maysa a sitatalinaed nga agulimek. Daytoy a karbengan (right to remain silent), ken ti karbengan a maaddaan iti abogado (right to counsel), ti mangbukel ti makunkuna a Miranda doctrine.
Nagtaud ti Miranda doctrine iti maysa a pangngeddeng iti Korte Suprema iti Estados Unidos babaen ti kaso a Miranda v. Arizona (384 U.S. 436 [1966]).
Kaso daytoy ni Ernesto Miranda iti Phoenix, Arizona, a naaresto idi 1963 iti kaso a kidnapping, panagtakaw ken panagrames a napasamak iti maysa a pagurayan iti lugan. Inako ni Miranda iti basolna nga awan man laeng ti panangibaga dagiti polis a nangaresto kenkuana iti karbenganna nga agulimek ken maipaayan iti abogado idi mapagsaludsodan daytoy. Idi mabista ti kaso iti korte ti Arizona, indatag dagiti piskal ti panangakona a kas ebidensia ket nadagdagus ni Miranda a nasentensiaan a mabalud iti 20 a tawen. Ngem idi makadanon ti kasona iti Korte Suprema, nasirip dagiti mahistrado a napilitan laeng nga inako ni Miranda ti basolna gapu iti panangbutbuteng dagiti polis kenkuana ken dina pulos ammo, wenno naipakaammo kenkuana, dagiti karbenganna a kas akusado kas sagudayen ti Konstitusionda. Gapu iti daytoy, binaliktad ti Korte Suprema ti immun-una a pangngeddeng ti korte ti Arizona ket naibilin nga ulitenda ti pannakabista ti kaso.
Iti daydi a bilin ti Korte Suprema ti Estados Unidos, nabukel dagitoy a doktrina: (1) adda karbengan ti akusado a saan nga agsao no adda daytoy iti custodial investigation wenno tengngel dagiti polis ti wayawayana; (2) rumbeng a maamuanna nga amin a sawenna ket mabalin a maaramat iti korte; (3) adda karbenganna a makipatang iti maysa nga abogado sakbay a mapagsaludsodan ken ti kaadda ti abogado it sibayna no mapagsaludsodanen daytoy; ken (4) no dina kabaelan ti mangala iti abogado, ipaayan ti korte iti maysa nga abogado no kayatna.
Naipalek daytoy a doktrina iti Konstitusion ti Filipinas babaen ti Artikulo 3, Seksion 12 (1) a nangilanad iti masasao itan a Miranda rights, wenno dagiti karbengan dagiti akusado iti custodial investigation.
Ngem iti bukodtayo a paglintegan, naiget ti pannakaipatungpal ti Miranda rights, ta saan laeng a sinsinan nga abogado ti ipaayda iti akusado, ta kasapulan a nasiglat daytoy, agwaywayas ken bukod a pili ti akusado. No bilang met ta saan a kayat ti akusado iti mangala ti abogado, rumbeng a boluntario daytoy ken naisurat iti papel a saksian met laeng ti maysa nga abogado. Ken di rumbeng a maaramat iti korte a kas ebidensia, uray pay no pudno daytoy, ti aniaman a panagkompesar wenno panangako ti akusado iti maipabpabasol kenkuana a nagtaud iti panaglabsing iti daytoy a pagalintegan.
Adun dagiti gundaway a napalubosan ti maysa nga akusado gapu laeng iti panaglabsing ti polisia iti Miranda rights dagitoy.
NAIGET TI PAGLINTEGAN
Naiget nga ibilibilin pay iti Konstitusiontayo a di rumbeng a maipaidaman iti biag, wayawaya ken sanikua ti asino man a saan nga aglasat iti kasapulan a proseso iti paglintegantayo (due process), ken di rumbeng a maaresto wenno masukainan ti sanikua ti maysa a tao nga awan iti search warrant wenno warrant of arrest nga aggapu iti hues. (Nupay kasta, adda dagiti mabalin a rason a maaresto ti asino man uray awan ti warrant of arrest, kas koma no nakita a mismo ti polis nga inaramid ti akusado ti krimen, wenno adda dakkel a pammatina nga inaramid wennno pangpanggepen pay laeng daytoy nga aramiden babaen ti nakadidillaw a garaw ti akusado.)
Ken tapno ad-adda a masalakniban ti karbengan dagiti akusado babaen ti naurnos a pannakaipakat dagiti pagalagadan ti custodial investigation, impasa ti Kongreso idi 1995 ti Republic Act No. 7438 (An Act Defining Certain Rights of Persons Arrested, Detained or Under Custodial Investigation). Ken adda probision ditoy a mabalud iti agingga iti 10 a tawen wenno multa a P6,000 wenno agpada a pannusa iti asino man a pannakabagi ti linteg nga aglabsing iti Miranda rights dagiti akusado.
Ngem saan met amin a situasion ket kasapulan a dakamaten ti Miranda rights no asitgan dagiti polis ti maysa a tao a di pay met naaresto mainaig ti maysa a kaso. Ta kas ibagbaga ti linteg, mausar laeng ti Miranda rights no naisaangen ti maysa a tao iti custodial investigation. Adda ngarud dagiti kaso nga asitgan ken kapatang a personal dagiti polis ti asino man a patienda nga adda pakainaiganna iti kaso uray dina dakamaten dagiti balikas a kidkiddawen ti Miranda doctrine. Mabalin nga awagan dagiti polis ti maysa tao tapno maallukoy daytoy nga agboluntario nga agsao. Wenno saan, awisen daytoy dagiti polis a mapan iti presinto, wenno isuda a mismo ti mapan iti pagtaenganna tapno agpalutpot. Nabatad ngarud nga agingga nga adda wayam a mangliklik ti polis nga agsaludsod kenka, saanen a kasapulan ti Miranda rights.
Ken no nadalus ti motibo dagiti polis nga agpalutpot kenka, makaurayda ti ania man nga ibagam. Saan ket a kasuandaka a dagus ti obstruction of justice kas ti napasamak kada Ted Failon ken dagiti kabagian ti asawana ken kabbalayda, iti laksid nga agngangabit pay laeng ti patay ti asawa ni Failon iti ospital.
Adu latta dagiti polis a dida ammo nga ipakat ti Miranda rights. Wenno no di man ketdi a napalalo la unay ti panagdardarasda a mangtiliw ken mangiladdit ti suspek iti kaso. Tapno balsenda ti tao no bilang ta adda atraso daytoy, tapno aglatakda iti kaadu a natiliwda a kriminal, wenno tapno mangkikil ken mangbutbutengda? Adu ti mabalin a motiboda malaksid iti kaawan iti ammoda iti naadalda iti akademia dagiti polis, ngem nalawag a panagabuso daytoy iti bilegda a kas naarmasan nga opisial ti estado.
SITATALINAED NGA AGTULTULID TI HUSTISIA
Kaaduanna a biktima dagitoy kaso ti panagabuso dagiti nanumo a tattao. No adda met dagiti umingar wenno ipatangkenda dagiti karbenganda iti linteg, pilosopo kunada, ket dagitoy ti pagpupudotan dagiti polis. Saanen a pagbaludan ti pagtungpalan dagiti natured no di iti puneraria.
Ngem no adda man dagiti rinuker a polis, ad-adu latta met dagiti napudno iti pagrebbenganda. Isu a di rumbeng nga agbuteng iti asino man a mangirupir iti karbenganna iti sanguananda no kasapulan. Ta kas pannakabagi ti linteg, dagiti polis ti rumbeng a mangipakat iti daytoy. Ket dayta ti umuna koma met a panunotentayo.
Ken awanen ti kasayaatan no ammotayo dagiti karbengantayo ken ti situtured a mangilaban kadagitoy. Ket ditay’ mawanan iti namnama iti hustisia iti pagilian. Ta iti laksid dagiti madamdamagtayo a panagabuso dagiti agtuturay, agtultuloy ti panagbantay ti Korte Suprema kadagiti panagabuso dagiti polis ken uray dagiti abogado a mangballikong no maminsan iti taray ti hustisia, ken ti liderato ti Philippine National Police tapno maadalan a nasayaat dagiti maitawtawtaw a taoda.
(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 11, 2009.)
No comments:
Post a Comment