FILIPINO TI IMBENTOR TI FLUORESCENT LAMP?

PUDNO wenno husto kadi amin a nakasurat kadagiti libro dagiti ubbing nga agad-adal?

Narigat a sawen a kasta aglalo ket agtultuloy dagiti damag a kaadda dagiti depektibo a libro nga us-usaren dagiti ubbing iti publiko a pagadalan (inrubuat ken itultuloy nga iparparagapag ni Antonio Calipjo Go) ken uray pay kadagiti pribado a pagadalan.

Diak met ugali ti agsapul iti kamali wenno depekto kadagiti textbook dagiti anakko, malaksid no madalanak dagitoy. No adda maduktalak, ibagak iti ubingko no ania ti rumbeng a pannakaisurat dagitoy a kamali wenno no ania ti pudno, ket isunton ti mangibaga iti maestrana. Kaaduanna, kamali iti ispeling ken gramatika; sumagmamano laeng ti panagkibaltang iti detalye (facts) kas koma iti panangibaga ti libro nga adda iti Ilocos Sur ti Batac, wenno adda iti Benguet ti Banaue Rice Terraces.

Ngem adda maysa a kamali iti libro a Science ti anakko a nakadismayaak la unay: Ti pannakairaman manen—wen manen ta maulit-ulit laeng daytoy—dagiti nagan nga Agapito Flores ken Eduardo San Juan kadagiti listaan dagiti “idaydayawtayo” a sientipiko ken imbentor a Filipino.

Nabayagen ti isyu a maysa a “hoax,” wenno inuulbod ti ibagbagada a panangimbento kano ni Agapito Flores iti fluorescent light.

No agsukisoktayo a nasayaat, wenno basaentayo dagiti sinurat dagiti pudno nga eksperto iti siensia, nakababain laeng nga agpayso iti pangipatpaturaytayo iti daytoy a kinaulbod. Segun ken ni Dr. Benito Vergara iti Philippine Science Heritage Center, adda kano managan ti Flores idi a nangisingasing ken ni Presidente Manuel L. Quezon iti idea maipapan iti “fluorescence light,” ket ditan ti namunganayan ti estoria (agkaarngi ti Flores ken fluorescence, saan kadi?). Ibagbagda pay a nakaala kano ti patente ni Flores manipud iti gobierno ti Pransia sa inlakona daytoy iti dakkel a gatad iti General Electric. Ti pudno ketdi, idi pay laeng 1901 nga addan patente ti fluorescent light manipud iti General Electric Co. baben ti prototype nga inimbento ni Peter Cooper Hewitt. Idinto a nayanak ni Flores idi 1897 (idiay Guiguinto, Bulacan)! No sumarem, uppat laeng a tawen ni Flores idi naimbentona ti fluorescent light!

Kas kalawag ti nakasindi a silaw ti kinaulbod ti isursuro dagiti textbook mainaig ken ni Flores. Awan dumana daytoy iti nakababain a napasamak iti pannakaduktal kano ti maysa a tribu iti Mindanao a di pulos naal-alian iti panagtulid ti panawen sipud pay idi Stone Age. Daytoy ti tribu a Tasaday a pinalatak ni Manuel Elizalde, hepe ti ahensia a binuangay ni Presidente Ferdinand Marcos tapno masalakniban dagiti minoridad kultural. Ngem naduktalan dagiti antropologo ken historiador kalpasan a mawaswas ti ahensia nga awan ti pisikal nga ebidensia a mangibagbaga a sariugma a tribu ti ibagbaga ni Elizalde; ketdi, binayadan laeng ni Elizalde dagiti sumagmamano a kameng ti tribu tapno agpammarang a kamengda ti tribu a Tasaday. Ngem kadagidi a panawen, nagramaramen ti pakasaritaan ti tribu a Tasaday kadagiti libro iti Araling Panglipunan nga inadaltayo.

“HOAX” WENNO “URBAN LEGEND”

Awan duma dagiti kastoy a hoax ti maaw-awagan iti “urban legend,” wenno sarsarita iti komunidadtayo a nayakar kadagiti henerasion a patien laeng dagiti mayat a mamati. Kas pagarigan, ti panangibagbagada a naaramid ti karne ti pusa dagiti siopao, ni Armando Lite ti nangimbento iti armalite, wenno ni Jose Rizal ti ama ni Adolf Hitler, di rumbeng a maibaga a kas pudno dagitoy aglalo la unay iti maysa a textbook a maar-aramat iti eskuela.

Iti biang ni Eduardo San Juan, nupay adda dagiti sinurat a mangibagbaga a nagtrabaho daytoy iti National Aeronautics and Space Administration (NASA) ta maysa daytoy nga inhiniero, awan met pammaneknek nga isu ti akindisensio ti ibagbagada a Lunar Rover, ti lugan a nausar iti panagsukisok dagiti astronoto iti bulan. No basaem dagiti dokumento iti NASA maipapan iti panagsaganada a napan iti bulan, partikular ti panangaramidda iti Lunar Rover, awan ti nagan nga Eduardo San Juan a mabasa kadagitoy. No ipatarustayo ti maysa a nakasurat iti website ti NASA, daytoy ti ibagbagana: Ti Lunar Rover ti kaudian a dakkel a paset dagiti ramit nga insurotda nga impatayab a napan iti bulan. Dinisenio ken binukel daytoy ti Boeing Company ken ti Marshall Spaceflight Center ti NASA.

Ken maysa, no pudno a ni San Juan ti ibagatayo a nangdisenio, wenno imbentor ti Land Rover, awan duma daytoy ti panangipasaw ti maysa a karpintero nga isu ti nangaramid iti maysa a balay idinto a maysa laeng daytoy kadagiti nagtitinnulong tapno mabukel ti patakder. Ita, adda pay ibagbagada a tinakaw laeng ti NASA ti “disensio” ni San Juan, wenno dida inkabkabilangan ta Filipino laeng daytoy. Ngem agingga nga awan ti ebidensia a maipakita a kasta, wenno agpatingga laeng daytoy ti ibagbaga ti pamilia ni San Juan wenno dagiti naayat kadagiti urban legend, di rumbeng a tutupontayo pay dagitoy a banag. Kasla agparparang ngamin nga agbibisintay’ la unay a mangpaadu iti listaan dagiti mararaem a kailiantayo a nagballigi iti siensia nga iramantayo kadagiti suratentayo a textbook.

No maminsan, mapatpaturay dagiti opinion dagiti nagsurat wenno ti kayat ti gobierno, imbes a ti kinapudno a rumbeng a mayadal kadagiti agbasbasa. Ta saan kadi a dayta ti kangrunaan a panggep dagiti textbook iti elementaria, nga iti punganay pay laeng ket maiturongen dagiti ubbing iti kinapudno? No inuulbod ti maisuro kadakuada, daytanton ti agbalin a pudno iti henerasionda.

SAAN A NADISKOBRE TI ESPANIA TI FILIPINAS

Kitaem laengen daytoy. Asino kadatayo ti mangibagbaga a ni Ferdinand Magellan ti nakadiskobre ti Filipinas? Adu ti mangibaga a kasta, ta dayta ti nabayag a nayadal kadatayo kadagiti librotayo. Ngem no anagentayo ti ibagbaga ni Teodoro Agoncillo, autor ti History of the Filipino People, a di rumbeng a diniskobre ni Magellan ti pagiliantayo ta nadur-asen ti sibilisasion dagiti immun-una a nagindeg iti isla uray pay sakbay a dimteng dagiti Espaniol. Kayatna a sawen, nadiskobre laengen ni Magellan ti isla para iti imatang dagiti taga-Europa.

Dagiti kastoy a kinapudno ti marugrugian ita nga ipaspasagepsep dagiti propesor iti History iti nadumaduma a unibersidad ti pagilian. Daytoy met ti kanayon a yad-adal dagiti mannurat ken historiador a kas ken ni Ambeth Ocampo, hepe pay ti National Historical Institute (NHI).
Gapu ngarud kadagiti agsasallupang nga opinion, pudno man a pasamak, hoax wenno urban legend laeng dagitoy, napateg ti imprimatur wenno marka ti kinapudno nga ipaay ti NHI kadagiti pasamak wenno detalye iti pakasaritaantayo. Agingga nga awan ti pammaneknek tapno baliwantayo ti aniaman nga ibaga dagiti eksperto, surotentayo daytoy a kinapudno, tapno naur-urnos ken nalawlawag ti pananganagtayo ti pakasaritaan ti maysa a tao, lugar wenno pasamak a mayadal kadagiti ubbing.

Adda metten dagiti binaliwan ti NHI manipud kadagiti immun-una a naisurat ti pakasaritaantayo. Idi 2003, inyalis ti NHI ti marker a nakailanadan ti nakapasamakan ti umuna a kanalbuong a nangrugian ti Filipino-American War manipud ti ammotayo a Pinaglabanan Bridge iti San Juan, Metro Manila. Kas naduktalan ti NHI, adda iti nagsulian ti Sociego ken Silencio Street iti Sta. Mesa, Manila ti pudno a nakapasamakan dayta a pagteng ti pakasaritaantayo.

Ken sino ti di makalipat iti napasamak iti Kodigo ni Kalantiyaw a naduktalanda ken kadagitoy laeng nga aldaw nga inawat ti NHI a kas maysa a hoax? Napaut a nayadal ti Kodigo ni Kalantiyaw kadagiti librotayo; intal-oda pay ni Datu Kalantiyaw babaen ti panangipanaganda kenkuana ti dakkel a premio (Order of Kalantiaw) iti Malakanyang para kadagiti Filipino a napateg ti nagapuananda iti linteg ken hustisia. Ngem sipud pay idi dekada 60, addan dagiti ekperto a kas ken ni William H. Scott a mangibagbaga a bogus dagiti dokumento, wenno dinoktor ti immuna nagsurat maipapan ken ni Kalantiyaw dagiti ebidensia a nangadawanna iti impormasion maipapan iti sariugma a lider. Ken nangruna nga awan ti nalawag a pammaneknek a pudno nga adda Kalantiyaw wenno adda pinartuatna a paglintegan. Nagintutuleng dagiti historiador a kas ken ni Gregorio Zaide uray pay naidatagen kadakuada ti naduktalan ni Scott idi 1967. Ken awan ti mayat a mangbaliw ti pakasaritaan ta nairamuten ti kapanunotan ti tunggal Filipino ti kinamaingel ni Kalantiyaw ken ti “nainsiriban” a panagturayna.

Maysa pay a mapagdedebatean ti pasamak iti Martial Law. Segun ken ni Go, adda naduktalanna a libro iti Sibika a mangitaltal-o iti administrasion ni Ferdinand Marcos, partikular iti Martial Law babaen ti panangibinsabinsa ti autor ti gapuanan ti pimmusayen a diktador, nga awan ti panangdakamatna ti napait nagbanagan ti demokrasia iti babaen ti administrasionna.

Daytoy ti rason a napateg ti ania man a mailanad iti textbook tapno mapaturay ti kayat a kapanunotan dagiti agtuturay. Kitaem laengen ti Japon, no mabalin dida kayat a dakamaten kadagiti libro dagiti pagadalanda iti mainaig iti kinadursok dagiti soldado a Hapones a nangsakup iti Tsina, Korea ken iti Filipinas iti panawen nga isuda ti ari-ari iti Asia. Iti biang ti Filipinas, nayabaga ti pannakabantay ti ania man a mailanad kadagiti textbook, saan laeng iti DepEd no di pay kadagiti sumagmamano nga ahensia kas iti National Book Development Board.

Ngem ti rigatna di latta met mabantayan ti gobierno dagiti kamali, nangruna dagiti makunkuna a factual errors. Agraraira latta dagiti depektibo a libro. Manen, agsublitayo iti isyu iti kurapsion, kas kangrunaan a rason no apay a kasla sikikidem dagiti opisial iti isyu. Kas itay kunadan, makalusot laeng dagiti di rumbeng a makalusot babaen ti pasuksok.

Ngem saan laeng a kurapsion iti isyu ditoy, wenno ti kaawan ammo wenno panagimbubulsek dagiti nagsurat. No agtultuloy man a sibibiag kadagiti textbook ti kinaulbod a kas ti kunada a gapuanan ni Agapito Flores, gapu daytoy iti ay-ayattayo a mangitag-ay iti kina-Filipinotayo uray pay no kasapulan a ballikogen wenno tallikudantayo ti kinapudno. Gapu itoy, imbes a raemendatayo dagiti sabsabali a puli, pagkakatawaandatayo ketdi. Iti kaso ni Flores, awan ti ganggannaet a nasimbeng ti panunotna a makidebate kadatayo manaig iti daytoy. Ta apay a tutopanda wenno sayangenda ti orasda para iti maysa a kinaulbod?

BIYO ASTEROID

Ken ania koma ti pagbibisinantayo a punnuen ti listaantayo kadagiti naballigi a Filipino, wenno iti panaggagateltayo a mailanad dagiti lugartayo iti Guinness World Record babaen dagiti pinnaatiddogan, pinnadakkelan, pinnapautan iti ania la ditan?

Apay nga agsadagtayo iti pagduduaan nga ebidensia ti kinataknengtayo a Filipino no adda latta met dagiti pudno a Filipino a nagballigi iti bukodda a tay-ak? Kas koma ken ni Dr. Josette Biyo, agdama a director iti Philippine Science High School (Western Visayas), naipanagan kenkuana ti maysa nga asteroid gapu iti napateg a gapuananna iti siensia. Ken adda met dita ni Manny Pacquiao iti boksing ken ni Lea Salonga wenno ni Charisse Pempengco a mangitantandudo iti Filipinas iti tay-ak ti panagkanta ken teatro, wenno ni Brillante Mendoza iti tay-ak ti panagaramid iti pelikula.

Ken nangruna unay, kagiddan koma ti panangitagtag-aytayo kadagiti naballigi a pudpudno a Filipino, ti panagkaykaysatayo nga aggaraw tapno agbalin metten a nadur-as a pagilian ti Filipinas. Agingga nga awan ti pagsayaatan ti ekonomiatayo, ken agingga a narugit ti rekordtayo iti pannakaitandudo ti human rights, ken kaskasdi nga agtultuloy ti sinasaur nga aramid tunggal eleksion, ditayto namnamaen a raemendatayo dagiti sabsabali a puli.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 22, 2009.)

CON-ASS!

ITI amin a banag, napateg ti panagbalbaliw no la ketdi para iti pagimbagan ti sapasap. Daytoy ti rason no apay a kasla napait a taraon a misuotantayo ti maidiaya a panagbalbaliw, wenno kaamaktayo a kasla A H1N1 virus, no awan ti pamalpalatpatantayo iti ibunga dayta a panagbalbaliw. No maminsan ngamin, nasaysayaat laengen nga idalikepkeptayo iti agkedked, sa anusan ti adda ngem ti umaddang a di makita ti baddekan.

Apay? Mabalin a gapu iti karabaw ti pananganagtayo kadagiti paspasamak iti aglikmuttayo, wenno gapu ta awan ti panagtalektayo kadagiti mangididiaya iti dayta a panagbalbaliw.

Kitaentayo laengen ti panggep dagiti agtuturay, manipud iti Presidente agingga kadagiti pasurotna, wenno dagiti ukenna iti Kamara, kunatayo man laengen. Ar-aramidenda ti amin tapno mabaliwan ti Konstitusiontayo. No apay ketdi ket ammoda met a saan a nalatak daytoy nga addangda, saan a gagangay, ken uray balibaliktadenda ti ibagbagada, nalawag a panangyatiddog ti panagtakemda ti kangrunaan a panggepda, kas makita iti panangikamkamakamda a maileppas ti enmienda ti linteg sakbay ti eleksion babaen ti panangidardarasda a nangbukel iti bagbagida a kas Constituent Assembly nga awanen panangiramanda ti Senado a nabatad a kontra iti kayatda a mapasamak.

Kadagitoy a panawen, adda met dagiti lehitimo a rason tapno masukatan dagiti dadduma a probision ti Konstitusion ta saanen a mayannatup iti agdama a panawen wenno saan a nalawag ti interpretasionda. Mabalin met a masukatan a sibubukel ti Konstitusion para iti baro ken naisabsabali a sistema ti gobierno. Ngem rumbeng nga aglasat daytoy iti nasiken a panagadal ken siwawayawaya a panagiinnadal dagiti maseknan. Ngem gapu kadagiti addang a mapagduaduaan, kasla epidemia a rumbeng a liklikan ti charter change, wenno pannakasukat ti Konstitusion, iti ania man a wagas.

Kadatayo a makabusor unayen ti nakaro a kurapsion iti gobierno, makuna a parabur koma dagitoy maididiaya a panagbalbaliw. Ngem no dagiti kas iti grupo dagiti rebelde a Magdalo nga idauluan ni Senador Antonio Trillanes, wenno asino man nga agpangpanggep a mangagaw iti turay babaen ti armas ti gapuna, bay-amon dayta a panagbalbaliw uray kasano kaganasna a denggen. Wen, ta saan a rebolusion ti armas wenno People Power iti kalsada ti kasapulan. Mapatakiastayo ti lider iti kasta a wagas, wen, ngem no isunto met laeng ti sistema ken kababalin ti liderato a sumukat, bay-amon. Nabugawtayon dagiti ganggannaet a nangituray kadatayo iti napaut, napadasantayon ti nagpaidalan iti nabileg a pagilian, ti nagtulnog iti ima a landok ti diktadoria ken ti sididir-i nga agbiag kalpasan ti rebolusion iti kalsada. Ngem agingga ita, agsagsagabatayotayo pay laeng.

Adda met dagiti sipupudno a mangididiaya kadagitoy a panagbalbaliw, kas koma iti kaaduanna a kameng ti civil society, ngem naipaigidda wenno maipapaigiddanto latta. Ket maanag ditoy ti kinapudno nga ad-adu kadatayo ti narabaw ti panagawatna kadagiti mapaspasamak iti aglawlawna, ngem dagiti makaitured a mangipaay iti kasapulan a panagtalek.

Iti daytoy a lawas, rambakantayo ti maika-111 nga anibersario ti pannakaiproklama ti Republika iti Kawit, Cavite babaen ken ni Heneral Emilio Aguinaldo.

Ditoy nga irugitayo manen nga anagen ti nagkurangantayo, ken no ania a direksion ti naturongtayo. Kadagitoy nga aldaw, maulit-ulit manen a mapagpapatangan dagiti rason no apay a marigrigat latta ti Filipinas idinto a dagiti dati a napanglaw a pagilian kas ti Vietnam, ket dumurdur-as; no apay nga awan sarday ti panangibaontayo dagiti Filipino nga agpatagabo iti sabali a pagilian; no apay a kasla nagpuskol latta ti rupa dagiti agtuturay nga agtakaw iti pundo ti gobierno; ken no apay a kadagitoy a panawen, awan latta pagbaliwan ti pannakaipagna ti eleksion—mano-mano, ken no adda bidding para iti baro a proyekto, kaskasdi a namansaan iti anomalia kas dagiti dadduma pay a dadakkel a proyekto ti gobierno.

Ditoy a rummuar manen dagiti solusion, kaaduanna ti aggapu kadagiti politiko nga agngayangay iti sumaruno nga eleksion. Ditoy a rummuar ti ad-adu a saludsod ngem sungbat. Ditoy nga irugitayo manen ti agsennaay ti adda a kasasaadtayo. Ditoy a mariknatayo a napatpategen ni Andres Bonifacion ngem ni Jose Rizal.

Adda kadi pay namnama para iti republikatayo? Wen. Kas rumbeng. Agpannuraytayo iti nadalus nga eleksion. Agpannuraytayo nga umadu dagiti sipupudno a lider nga adda panagayatda iti pagilian. Ipaayantayo ti naan-anay a sirib dagiti agtutubo babaen ti panangyadal kadakuada iti pudpudno a kaipapanan ti nasionalismo.

Kas iti dati, agsadagtayo manen iti eleksion para iti naurnos a pangbalbaliw. Daytoy ngarud ti maudi a barahatayo, ngem kas iti ay-ayam ti baraha, kunada man a ditayo pulos makaab-abrot. Ta ti eleksion ti pagkamangan saan laeng dagiti makasapul iti panagbalbaliw no di pay ket dagiti manglapped daytoy babaen ti bukodda a puersa. Ania ngarud, rapukrapok latta. Bileg kontra bileg.

Napateg nga irugitayon ti aggaraw ken agtalek a sipupudno iti bukodtayo a kabaelan. Pilientayo a nasayaat dagiti ibutostayo. Manipud ita nga aldaw, ibilangtayo koma ti balota a kas sagrado a papel, a ti ania man nga isurattayo iti daytoy, isu ti mangiturong iti masakbayan ti republikatayo ken dagiti sumaruno a kaputotantayo.

Ngarud, iti daytoy a selebrasion ti pannakaipasngay ti republikatayo, irugitayon nga itag-ay ti pagilian iti bukodtayo a wagas. Napatpateg daytoy ngem ti ania man nga addang ti Kongreso wenno dagiti dadduma a grupo a mayat a mangbalbaliw iti nagan ti pagilian iti Maharlika, Bayani, Rizal, wenno Kapatiran, wenno dagiti gakat a baliwan ti banderatayo, wenno uray nayonanda laeng ti raya ti init daytoy, wenno ti mangbalbaliw ti Nailian a Kanta babaen ti liriko ti nalatak a mannaniw a Tagalog. Ta ti pudno a panagbalbaliw a kasapulan ti pagilian ket aggapu met laeng iti bukodtayo a bagi.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 15, 2009.)

PROMISE, SAAN KA NGA IBID-VIDEO!

NAUBING, nalatak ken napusaksak nga aktres. Tsinito, pang-matinee idol uray mangrugrugi pay laeng iti telebision, ken propesional. Pagkaduaem ida iti maysa a sex video, ket sigurado a bestseller.

Ngem ti rigatna, saan nga ordinario a pornograpia daytoy, no di ket maysa a kaso ti panangitakaw ti lalaki nga i-video ti kanaigna a babai tapno kalpasanna, adda buybuyaenna, wenno ipasawna a kasla tropeo iti sabali a tao ti gapuananna.

Uray di madakamat dagiti naganda, ammotayon no asino dagitoy ta sipud rimmuar itay napan a bulan dagiti kontrobersial a video ken uray dagiti bonus a sex video iti sabali pay a babai/babbai a naala iti sililimed a kamera iti isu met laeng a lalaki, nabara pay laeng a mapagpapatangan ti isyu. Sakbay nga imbilin ti gobierno ti pannakaisardeng ti pannakaiparang ti na-upload a kopia iti YouTube, adun ti nakabuya ken naka-download kadagiti video kadagiti kompiuterda. Ken sakbay a rinaut dagiti polis dagiti paggatangan iti pirata a DVD iti Quiapo, nagramaramen ti kopia dagiti sex video iti publiko.

Kinapudnona, adu metten dagiti kapadana a sex video a nagramaram iti Internet ken kadagiti paglakuan kadagiti pirata a DVD iti Quiapo. Itay laeng Pebrero, inaresto dagiti polis ti maysa a lalaki a nang-upload iti Internet iti sex video iti dati a nobiana sa inwarasna daytoy kadagiti kakabagian ti babai.

Ken no malagipyo pay ti “Dumaguete Sex Scandal,” ti “Bacolod Sex Scandal” ken adda pay “La Salle Sex Scandal.” Makuna nga eskandalo dagitoy ta naala dagiti video babaen ti nakalemmeng a kamera, wenno awan ti panangipagarup dagiti babbai a naala iti kamera ti pannakiinnayatda iti kama. Maisabali ditoy dagiti naiwaras a sex video a nakairamanan dagiti babbai a karuprupa laeng dagiti nalalatak nga artista, kas kada Angel Locsin, Jewel Misch, Amanda Page ken Ruffa Gutierrez, ta sipapalubos dagiti babbai a naalaan iti video.

“SEX PERVERT”

Ngem naidumduma ti kaso ti sex video da Katrina Halili ken Dr. Hayden Kho, ta saan laeng a nalatak ken pudno a celebrity dagitoy, no di pay ket ti kaadu ti bersion dagiti nagwaras a sex videoda; ket no pudno dagiti sayangguseng, umabot iti 40 a sex video ti napartuat ni Hayden iti agduduma a babbai, karamanen ti dati a nobiana a ni Vicki Belo, ti nalatak a cosmetic doctor dagiti artista. Ken daytoy laeng ti kaso a nagkunaan ti Malakanyang a nakadayyegan ti Presidente, ken nagbalin pay a ramen ti gumaygayebyeb a privilege speech ti dati a saan a maun-uni a kameng ti Senado: ni Senador Bong Revilla a nangiladawan ken ni Hayden Kho a kas kangatuan a klase ti tao a ballikong iti ammona iti seks (pervert), atiwna tay mangnganup nga ayup, ken pulos nga awan ti konsiensa ken panangrespetona kadagiti babbai.

Ken kurangna laeng a sawen ni Senador Miriam Defensor-Santiago a manyakis ti doktor nga immun-una a nayam-ammo iti publiko a kas nataer ken naubing a nobio ni Vicki Belo. Segun iti senador, kaaduanna dagiti Filipino, kas mayannatup iti kulturatayo, ti saan nga agparpartuat iti bukodda a sex video. Nalawag ngarud kano a propesional a kolektor wenno paglinglingayan ni Hayden iti agpartuat kadagitoy a sex video.

Naglatak ti video ta ita laeng manen a maamiris dagiti agtuturay iti pagkurangan ti paglintegantayo mainaig iti kastoy a kaso. A kasla maulit-ulit laeng dagitoy, ngem awan met maar-aramidan ti gobierno.

Dimmawaten iti dispensar ni Hayden Kho kadagiti amin a partido a nadangran iti inaramidna. Awan kano ti malisia iti biangna, wenno intensionna a mangsakit iti sabali a tao gapu kadagiti inrekordna a video. Ngem impatangkenna nga awan ti ammona wenno pammalubosna a nairuar iti Internet ken mailako iti publiko dagiti DVD a kopia ti video. Tuduenna ti maysa a managan iti Eric Johnston Chua, negosiante ken dati a nadekket a gayyemna, a nagiwaras ti video, kalpasan a natakaw kenkuana ti kopia dagiti video iti laptop ni Hayden.

Ngem saan a kumbinsido ni Katrina iti daytoy a panagpakawan ni Hayden a nakarelasionna iti apagbiit idi 2007. Agkurang kano daytoy iti dakkel a nagbasolanna, nangruna iti sawen ni Katrina a panangbaboy ni Hayden iti kinataona gapu iti video. Ituloy latta ngarud ni Katrina dagiti kaso nga indatagna kontra iti doktor, kas iti psychological violence, maysa a kriminal a kaso, babaen ti Republic Act 9262 (wenno Women and Children’s Welfare Act) ken ti immorality, dishonorable and unethical conduct, maysa nga administratibo a kaso, babaen ti Medical Act of 1959 ken ti pagalagadan iti Professional Regulations Commission (PRC). No mapaneknekan a nagbasol ni Hayden, mabalin a mabalud, mamulta ken maikkat pay iti lisensiana a kas doctor iti medisina.

ADU PAY A KASO

Mapan ngarud a lima nga ahensia ti madama nga agpalpalutpot iti kaso—ti Legal and Investigation Division ti PRC, ti Philippine Medical Association a pagkamengan ni Hayden a kas mangngagas, ti National Bureau of Investigation (NBI) tapno maamuan no asino ti nagiwaras ti video iti Internet ken ti DVD a kopia, ti Philippine Drug Enforcement Agency (PDEA) gapu iti alegasion ti ina ni Hayden nga agar-aramat iti droga ti anakna; ken ti Senado, babaen ti committee on youth, women and family relations nga idauluan ni Sen. Jamby Madrigal.

Ken mabalin a manayonan pay ti kaso ni Hayden no maungpot dagitoy nga imbestigasion, kas koma iti panaglabsing iti Anti-Wire Tapping (gapu iti kaadda ti hidden camera, segun ken ni Senador Allan Cayetano), Ethical Code of Physicians, Dangerous Drug Act, Kodigo Penal (kas iti kaso ti unjust vexation, segun ken ni Senador Santiago), ken ti Convention on Elimination of all Forms of Discrimination Against Women.

No madengngeg ti isyu iti senado, ammotayon ti mapasamak, kasla sirkus manen daytoy nga awan ti pagtungtungpalanna. Aglalo ta iggem daytoy ni Senador Madrigal nga uray la ditan nga impormasion ket patien ti senadora, no di man ket agbibisin laeng nga adda patangenna.
Ngem ania koma ti palutpoten dagiti kameng ti Kongreso? Pangadalanda tapno makapartuatda iti baro a linteg? Kinapudnona, adun dagiti gakat a matmaturog pay laeng iti Kongreso agingga ita, kas koma iti Magna Carta for Women, nga ilablaban ti Human Rights Commission tapno masalakniban a nasayaat dagiti babbai kontra iti panagabuso ken diskriminasion. Adda pay ‘tay Senate Bill No. 1100 (“Anti-Video Voyeurism Act”) a sinurat ni Senador Santiago nga idi pay laeng Hulio 2007 nga indatagna. Iti biang ti Kamara, nabayag metten nga impila ni Buhay party-list Rep. Irwin Tieng ti House Bill 4315 (“Anti Cyber-Boso Bill”) a mangipawpawil ken mangdusa kadagiti asino man nga agirekord kadagiti pribado a pannakiseks ken mangiwaras kadagitoy iti publiko.

Malaksid kadagitoy, agiinnuna dagiti agpampanday-linteg para iti bukodda a gakat (idinto a kaaduanna kadakuada a ti laeng charter change ti inin-intonaranda sakbay iti daytoy). Naidatag metten ti HB 472 ni Rep. Monico Puentevella a mangiparparit iti kunana a video ken photo voyeurism (panagsisirip). Kapada daytoy a gakat iti impila met ni Sen. Pia Cayetano iti Senado kalpasan ti privilege speech ni Bong Revilla.

Sabali pay ti maysa a resolusion nga indatag met da Gabriela party-list Rep. Liza Maza ken Luz Ilagan tapno mangisayangkat iti panagdengngeg ti Kamara tapno maadal no kasano a masalakniban ti right of privacy dagiti babbai iti nasaknapen a kaso ti sex video scandal.
No awan ti timpuar a sex video ni Katrina ken Hayden, patiem nga ipangag ti Kongreso ti nabayagen a kidkiddawen ti National Commission on the Role of Filipino Women (NCRFW) a nasiksiken a linteg tapno maisardengen a mamimpinsan ti panagabuso kadagiti babbi, karamanen ti pannakaiwaras dagiti makapadangran a video ken ladawan, ken pornograpia.

“SHAME ON YOU!”

Sipupudno ngarud nga imbestigasion ti kasapulan, saan ket a ti agsao ken aggaraw lattan dagiti opisial tapno makisawsawda laeng iti isyu, a nangruna nga ar-aramidenda no kastoy nga asidegen ti eleksion. Kabayatanna, kasapulan a masalakniban a dagus dagiti nadangran a babbai, babaen ti tulong ti media, ti polisia ken dadduma pay nga ahensia ti gobierno tapno maisardengen ti pannaka-upload iti Internet ken ti pannakailako dagitoy iti publiko saan laeng a dagiti video ni Hayden Kho no di pay ket dagiti aminen a video a nalawag a nakabiktimaan dagiti babbai.

Gapu ta inako ni Hayden ti naalas nga aramidna, awan met dakesna no adda dagiti sumurot iti kayat ni Senador Allan Cayetano. Segun kenkuana, agingga nga awan ti nalawag a linteg a mangiladdit ken ni Kho, awan ti kasayaatan nga aramiden dagiti umili no di ti panangipukkawtayo iti rupana dagiti balikas a “Shame on you!” Ken mabalin nga overacting kunatayo, ngem adda met karbengan dagiti lokal a gobierno ti Palawan (naggapuan a lugar ni Katrina), ken ti Bohol a nangipasa kadagiti resolusion tapno maparitan a bumaddek iti lugarda ti maysa a sex pervert a kas ken ni Hayden.

Ken kangrunaanna, no di man naadalan dagiti umili kadagiti immun-una a sex scandal iti pagilian, mabalin a pagadalan a nasayaat ti kaso ni Hayden ken Katrina. Wen, ta iti laksid ti kampania ti gobierno kontra iti kastoy a kaso, adu latta dagiti lallaki a paggustoda nga i-video ti pannakiinnayatda kadagiti asawa wenno nobiada. Sadanto pagganasan a buyaen ti kopia ti video no di man ipasaw nga ipakitada kadagiti gagayyemda, wenno ilakoda ti kopia kadagiti padada a nahilig. Sabalinto pay dagiti mangaramat kadagitoy tapno mangkikil wenno mang-blackmail kadagiti babbai ken dagiti pamiliada.

Ken, wen, pagadalan met daytoy dagiti babbai tapno maangda nga iti kaano man, di rumbeng a mai-video ti pribado a pannakiseksda, adda man pammalubosda wenno awan. Ta iti kanito a maiwaras ti kopia iti Internet, selpon ken DVD, agnanayon daytoyen a pagpipiestaan dagiti lallaki iti amin a suli ti lubong, maysa a pakalaglagipan ti pannakaibabain dagiti pamiliada a saanen a mapunas.

KAKAASI DAGITI BABBAI

Iti gimongtayo, ditay’ mapakawan dagiti babbai a mangibuyangyang ti kinababaida.

Kitaem laengen iti napasamak iti Dumaguete Scandal. Maysa kadagiti babai nga adda iti video ti adda asawana, ket iti sobra a pannakaibabainna idi rummuar ti video idi 2003, nagpanggep daytoy nga agpakamatay babaen ti pananggerretna ti pulso iti imana. Tay maysa, pinanawan ti nobiona uray pay natinongen ti kasarda. Saanen a nagpakpakita ti babai iti lugarda, kas met laeng ti maysa pay a kaduana.

Ken kangrunaanna, leksion daytoy kadagiti babbai nga agannadda a sumrek kadagiti relasion, ken awanen ti kasayaatan no di ti panangliklikda a makiseks iti asino la ditan a lalaki.

‘Imbag ni Katrina, kunada ta artista daytoy, ket mabalin a makatulong pay daytoy tapno aglatak a husto. Suportado daytoy ti GMA Network a nagartistaanna sipud pay idi damo, ken no patientayo ti managerna, awan kano ti naapektaran kadagiti nakaeskediul a pelikula ken programana ti telebision nga immun-una a nakikontrataanda. Ken pagsayaatanna, natured ni Katrina nga agparang iti publiko ken uray nasakit kenkuana, ken ammona ti epekto ti pannakaibabain ti kinataona, kasapulan nga ituloyna iti pannakiranget kontra ken ni Hayden ken dadduma pay kapada ti doktor a naayat nga agi-video kadagiti babbai a kainnayatda.

Ken wen, saan laeng a ni Katrina ti biktima ditoy, wenno dagiti dadduma pay a babbai iti video ni Hayden, no di pay ket ti ina ni Hayden, ni Vicki Belo, dagiti gagayyem dagiti biktima ken asino man a babbai a nadismaya iti gimongtayo gapu iti kaawan latta ti gaway dagitoy a mangsalaknib iti bagbagida kadagiti naayat a mangitantandudo iti kinalalakida.

Gapu iti kastoy a kasasaadtayo, kasla man naglaka a saludsoden daytoy: Asinonto manen a babai ti agparang ti sumaruno a sex video a mabuyatayo? Umun-una nga idawattayo a saan koma a maysa kadagiti kameng ti pamiliatayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 8, 2009.)