COPENHAGEN. Ti kabesera ti pagilian a Denmark, ken kadakkelan a siudad ti nasao a pagilian.
Nagbalin a sabong ti dila daytoy a siudad iti napalabas a lawas. Ngamin, ditoy a nagsasarak dagiti pangulo dagiti pagilian iti lubong, nabibileg, ken babassit a kas iti Filipinas, tapno pagsasaritaanda no kasano a mapasardeng ti ibabara ti lubong (ingangato ti temperaturana, a kas itay aggurigor) a mangibungbunga met iti madmadlawtayo ita a panagbalbaliw ti paniempona.
Kasano koma a marisut dagitoy a pagilian dayta a parikut a panagbalbaliw ti paniempona (climate change) ti lubong?
Nalaka laeng met ti kunada a solusion: isu ti pannakaibaba wenno panakaikabassit ti carbon emission nga ipugpug-aw dagiti pagilian iti law-ang (kas koma iti ipugpug-aw ti tambutso ti motorsiklom) nga isu ti mangpabpabara iti lubong.
Dayta ti gapuna a napan met ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idiay Copenhagen. Kabara ti debate iti Fiipinas iti legalidad ti Martial Law iti Maguindanao idi maluktan ti negosasion para iti katulagan mainaig iti climate change idiay Copenhagen, Denmark idi Disiembre 7. Ngem sakbay a napan sadiay ti Presidente, imbabawina ti Martial Law sangapulo nga aldaw kalpasan iti deklarasion daytoy idi Disiembre 4. Iti kasta, awan koma ti pakariribukanna idiay Copenhagen a mangilawlawag met iti pakaseknan ti pagiliantayo mainaig iti daytoy a parikut iti climate change.
Kas iti kaaduanna a lider manipud kadagiti babassit a pagilian nga ad-adda nga agsagaba iti kumarkaro nga ingangato ti temperatura ti lubong, maawatanna ti kinapasnek ti isyu, a nakarkaro pay ngem iti parikutna kadagiti warlord iti Mindanao.
Global warming, kunada ti agtaltalinaed a panagbara ti lubong gapu iti kaadun dagiti greenhouse gas, kangrunaanna ti carbon, nga agdudupudopen iti law-ang a kaasitgan iti daga. Aggapu dagitoy a greenhouse gas kadagiti aramid dagiti tao kas ti panangaramat kadagiti enerhia (kas iti gasoline, krudo ken coal), panangpuor kadagiti kabakiran, ken industrialisasion kadagiti siudad.
Gapu iti karkarna a panagbaliw ti paniempona, naipapaut ken nasaknapen ti tikag kadagiti adu a lugar iti panawen ti kalgaw. Agdinakkelen ti danum iti taaw gapu iti pannakatunaw ti paset dagiti higante a yelo iti Arktiko, ket amangan no lumnedto payen ti adu a paset dagiti isla iti Pasipiko. No napudot ti panawen, napartak ti pannakasultop ti danum kadagiti kadandanuman ket no malamiisan, agsubli daytoy kadatayo a kas tudo—a no agtupak, kasla maibuyat a manglapunos kadagiti apektado a lugar.
Iti sabali a pannao, no ditay’ agsagaba iti nakato a tikag, agsagabatayo met iti nakaro a layus.
Sadiwa pay laeng iti panunottayo ti didigra nga inyeg dagiti bagyo nga Ondoy ken Pepeng a nanglayus ti dakkel a paset ti Luzon itay nabiit. Ibagbaga dagiti eksperto a maysa daytoy kadagiti nabatad nga epekto ti climate change. Iti kaudian a report ti UN, maysa ti Filipinas kadagiti 12 a pagilian a nakaro nga agpeggad gapu iti karkarna a panagbaliw ti paniempona.
Iti panagbitla ngarud ti Presidente iti taripnong idi Disiembre 19, inuyotanna dagiti amin a pagilian a pagragpinenda koma ti panangpadur-as iti ekonomia ken ti pannakasaluad ti nakaparsuaan. Daytoy met laeng ti kayat nga ipaawat dagiti lider ti nadumaduma a pagilian a nagsao sakbay kenkuana.
NAIPAKNI TI ORIHINAL A “DRAFT”?
Babaen ti immuna a “draft” ti katulagan a nanggamuluan nga insurat ti sumagmamano a delegado, nabatad ti targetda a 50% a maikissay iti agdama a carbon emission dagiti amin a pagilian agingga iti 2050. Ken sangsangkamaysada a mangibilbilin kadagiti pagilian, kangrunaanna dagiti nababaknang nga estado, nga akuen ti pakabasbasolanda iti parikut ti climate change.
Adu dagiti pagilian a kas iti Filipinas ken dagiti isla iti Pasipiko a siinanama a maaramat ti ania man koma a katulagan tapno mapilit dagiti industrialisado a pagilian a sungbatanda ti masagsagraptayo nga epekto ti global warming. Rumbeng kano koma a mangipaayda iti tulong pinansial kadagiti awan kababaelanna a pagilian a salakniban iti bagbagida, ken ti napasnek a panangikarida a kissayanda ti carbon emission kadagiti sakupda.
Ngem kalpasan ti dua a lawas (Disiembre 7 – 18) a negosasion iti nagbabaetan dagiti 194 a pagilian a karaman iti taripnong, nabukel ti katulagan nga adayo unay iti kidkiddawen dagiti environmental activist ken dagiti pagilian a kameng ti G-77, wenno babassit a pagilian, karaman ti Filipinas, a kangrunaan a maapektaran iti global warming.
Nabukel laeng ti katulagan a maawagan itan ti Copenhagen Accord, iti panagngudo ti nabara a negosiasion babaen ti kasla napilpilit a panagkaykaysa dagiti lider ti Estados Unidos, Tsina, India, Brazil ken South Africa, wenno lima a pagilian a top carbon emitter. Kayatna a sawen, imbaklaydan ti pannakaisurat ti katulagan a kayatda, iti kasta masalbar ti taripnong iti mabalin a pannakapaayna (awan ti nabukel a katulagan). Nailaksid ngarud dagiti babassit a pagilian a manipud pay iti panangrugi ti taripnong, natamingdan dagiti rumbeng a mairaman iti katulagan.
Ti ababa a pannao, saan a naglasat iti demokratiko a proseso ti pannakasukog ti katulagan, ta ti ketdi kayat ti America ti nasurot, wenno ti panangsalaknibna latta iti bukodna a pagsayaatan. Agpayso a nangikari daytoy iti pundo para kadagiti proyekto ken kampania kontra iti global warming ngem kaskasdi nga agpannuraytayo pay laeng daytoy no palubosan ti Kongreso ti America a mangiruar iti dakkel a pundo. Di met kayat ti Tsina, Brazil ken India a mangiruar iti pundo (a maited kadagiti babassit a pagilian) a mabalin a mangkissay pay ti kasapulanda a mangpadur-as iti bukodda nga ekonomiada.
Resulta: Maysa a katulagan nga awanan met iti bileg (“non-binding”), ta awan ti kabaelan daytoy a mangmandar kadagiti amin a pagilian a tungpalen daytoy; wenno, mayat laeng a pasakup dagiti sipapalubos. Nawaya ti Tsina ti kayatna nga aramiden, ken nalaka latta met nga ipapallikaw ti America iti panagpalawagna iti pagkurkuranganna iti isyu.
PINAGUSTUAN TI AMERICA TI TSINA
Agparparang a pinabus-oyan laeng ti Estados Unidos iti kayat ti Tsina a maliklikan ti pannakaituding ti targetda a limitasion iti carbon emission. No mapagnunumuan ngamin ti limitasion, addan karbengan ti UN wenno ti asino man a pannakabagi daytoy a mangsiput iti garaw ti tunggal pagilian tapno maipatungpal dayta a panggep. Pulos a di kayat ti Tsina a mabibiangan iti kayatna nga aramiden no kasta nga addanto maibaon a mangmonitor iti pagilianda.
Maipalagip nga idi damo, pilpiliten ti America ti Tsina a mangako iti responsibilidadna a kas kangrunaan a pagilian a mangipugpug-aw iti karbon, ken ipakita ti kinapudnona iti panangtamingna ti parikut. Panangiparipirip daytoy iti ugali ti Tsina a mangilemmeng dagiti napapateg nga impormasion nga adda pakainaigan ti politika wenno ekonomiada. Isu a no maminsan, mapagduduaan a nadoktor, naidalus wenno kasungani dagiti impormasion nga iruraurda a pagpiestaan ti media iti ruar ti pagilianda.
Segun iti report, pinanggep ti Tsina nga isun ti mangidaulo iti pannakasurat ti draft it maudi nga aldaw ti negosiasion, ngem gapu ta nakakamakam ni Presidente Barack Obama iti kasla naidardaras ken nailimed a taripnong ti Tsina ken uppat pay a pagilian, napilitanen a nakikompromiso ni Obama iti kayat ti Tsina tapno saan a mabainan iti imatang dagiti pagilian a mamati pay laeng iti bileg ti America kadagiti kakastoy a parikut iti lubong.
Agpayso a nailanad iti Copenhagen Accord ti kasapulan a limitasion iti carbon emission ngem awan met ti panangilawlawagna kadagiti kasapulan nga addang tapno mapilit dagiti pagilian nga agkuti tapno maliklikan ti nakaro a panagbara ti lubong. Awan man laeng ti intudingna a tawen a pagpatinggaan ti panangguduada iti porsiento ti agdama a carbon emission iti lubong.
Boluntario laeng met ti naikari a pundo a 100 a bilion a doliar, wenno awan ti pilitenna a pagilian a mangibunong iti kayatda a tulong. Mapan a 3.6 a bilion a doliar ti inkari ti America iti uneg ti tallo a tawen (2010 – 2012), a bassit laeng no maidilig iti inkari ti Japon a 11 bilion a doliar ken ti inkari ti European Union a 10.6 a bilion a doliar iti kaparehona a tawen. Ken awan met ti panangilawlawag ti katulagan no kasano a maibunong ti pundo ken no kasano ti panagbayad dagiti pagilian a makaawat kadagitoy.
POLITIKAL, SAAN KETDI A LEGAL A KATULAGAN
Maipaay ti gatad a kas tulong pinansial kadagiti kameng ti G-77. Babaen ti pundo, manamnama a maisayangkat dagiti proyekto kadagitoy a pagilian tapno masalikbayan wenno maliklikan ti tikag ken dadduma pay nga epekto ti global warming ken mabukel dagiti addang tapno makapartuat iti nadalus a pagtaudan ti enerhia.
Segun ken ni Heherson Alvarez, presidential adviser on climate change, kanunongan ti Filipinas ti Copenhagen Accord, ngem adda dagiti banag a kayatna a malawlawagan kadagiti sumaruno a negosasion. Maipakita koma ti pudpudno a datos manipud kadagiti maseknan a pagilian, maitultuloy latta ti nasaknap a konsultasion, ken agtalinaed ti panagkaykaysa dagiti pagilian iti sumarsaruno pay a negosasion tapno marisut ti di panagkikinnaawatan.
Katulagan daytoy a politikal, saan ket a legal, ta adda met dagiti pundo a naikari. Awan ngarud ti ania a rason tapno dida ituloy ti agsubli manen iti lamisaan kadagiti sumaruno a negosasion. Mapasamak ti taripnong iti kapadana a tema iti climate change iti Bonn, Germany inton Hunio ken iti Mexico City inton Disiembre 2010. Manamnama a kalpasan daytoy, maipaayanton iti kasapulan a sukog ken bileg ti Copenhagen Accord. Ngem rumbeng a partakandan ti aggaraw ta saan a sinsinan ti parikut a sangsanguenda.
Panggep dagitoy a taripnong a sukatan ti Kyoto Protocol, wenno iti immun-una a katulagan (napirmaan idi 1994) dagiti pagilian tapno maikabassit ti kaadu ti maipug-aw a karbon iti law-ang kalpasan nga agpaso daytoy inton 2012. Maipalagip a saan a nagpirma ti America iti nasao a katulagan gapu ta di met kano a napilit a mairaman dagiti padana a dadakkel a pagilian a mapilitan nga agtulnog ditoy. Ken awan panggep ti Senado ti America a manganamong iti katulagan ta maapektaran met ti adu a negosio iti pagilian, nangruna ti industria ken klase ti panagbiag ti tunggal Amerikano no ipasungalngalda ti bagida nga agtulnog. Saan ngarud a naragpat ti target ti Kyoto Protocol a kasapulan a porsiento ti pannakaibaba ti carbon emission iti intudingna a panawen.
Ngem nabukel ti Kyoto Protocol sakbay a rimmuar ti report ti Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) a mangibagbaga a kumarkaron ti panagbara iti lubong, a pinasingkedanda babaen dagiti kaudian a sientipiko a datos kas ebidensia nga indatagda iti United Nations.
Kadagitoy ngarud a panawen, dakdakkel ti rason dagiti pagilian nga agtutunos manen para iti parikut iti climate change. Ngem iti nakitatayo iti Copenhagen, sitatalinaed latta ti panagturay ti interes dagiti dadakkel a pagilian kas iti America ken Tsina. Rimmuar pay dagiti sayangguseng a saan a pudno dagiti ibagbaga ti IPCC ta adda kano pagkurkurangan dagiti ibagbagada a datos, wenno adda biddut dagiti palawag ken padtoda mainaig iti panagbaliw ti klima iti lubong iti sumaruno a 50 a tawen. Kunkunada a pammarang laeng daytoy, wenno saan a nakaro ti parikut a kas iti kayat a paruaren ti IPCC.
MASAKBAYAN TI AMIN A PARSUA TI MASEKNAN
Makita ngarud nga uray pay addan pangrugian tapno agkaykaysa dagiti pagilian para iti maymaysa a kabusor wenno parikut, kas iti climate change iti daytoy a biang, agtaltalinaed latta ti panagsisinniput dagiti agkakaribal a pagilian, ken kaskasdi a mapatpaturay ti kababalin, kultura ken epekto ti pakasaritaan ken idelohia ti tunggal maysa.
Ngem positibo ti panagkita ni Ban Ki-moon, secretary-general ti UN, iti napasamak iti Copenhagen. Segun kenkuana, mabalin nga awan ti nabukel a panagkaykaysa dagiti pagilian nangruna dagiti mangkidkiddaw iti nabilbileg a katulagan para iti climate change, ngem nasayaaten daytoy a pangrugian. Uray pay adu dagiti pagilian nga agkedked a yendorso ti katulagan, ti napateg addan nagapuanan dagiti lima a pagilian nga idauluan ti America ken Tsina tapno mangrugin nga agandar ti plano para iti agtultuloy a pannakarisut ti sangsanguentayo a parikut. Adda pay met dua a rikus ti negosasion kalpasan ti Copenhagen.
Segun ken ni Senador Loren Legarda, a timmabuno met iti taripnong iti Copenhagen a kas UN ambassador for disaster risk reduction and climate change adaptation, adda pay met nabatbati a tawen dagiti pagilian a mangbukel iti pudpudno a katulagan sakbay nga agpaso ti Kyoto Protocol.
Ngem di rumbeng nga aguray lattan dagiti pagilian iti uneg ti dayta a tawen nga agpipinnasagid. Sakbay nga agsubli manen dagiti pagilian iti lamisaan ti negosasion inton Hunio idiay Germany, ipapatida latta koma a tamingen ti parikut iti bukodda a wagas iti bukodda a sakup. Maysa ditoy ti panangpanday latta dagiti bukodda a lehislatura kadagiti nabilbileg a linteg para iti pannakasalaknib ti kakaisuna a lubongtayo. Ken ti amin a panagtignay dagiti gobierno, diktador man wenno demokratiko, ipangpangrunada latta koma ti epekto dagiti aramidenda iti nakaparsuaan.
Uray babassit dayta nga addang, no agkaykaysa dagiti pagilian a mangrisut ti parikut, dakkel la ketdi ti magapuananda.
Apay ketdin a saan? Ti masakbayan ti amin a parsua ti maseknan ditoy, uray sadino a pagilian. No madadael ti kakaisuna a planetatayo, anianto pay ti serserbi dagiti nadur-asen a sibilisasiontayo?
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 4, 2010.)
Nagbalin a sabong ti dila daytoy a siudad iti napalabas a lawas. Ngamin, ditoy a nagsasarak dagiti pangulo dagiti pagilian iti lubong, nabibileg, ken babassit a kas iti Filipinas, tapno pagsasaritaanda no kasano a mapasardeng ti ibabara ti lubong (ingangato ti temperaturana, a kas itay aggurigor) a mangibungbunga met iti madmadlawtayo ita a panagbalbaliw ti paniempona.
Kasano koma a marisut dagitoy a pagilian dayta a parikut a panagbalbaliw ti paniempona (climate change) ti lubong?
Nalaka laeng met ti kunada a solusion: isu ti pannakaibaba wenno panakaikabassit ti carbon emission nga ipugpug-aw dagiti pagilian iti law-ang (kas koma iti ipugpug-aw ti tambutso ti motorsiklom) nga isu ti mangpabpabara iti lubong.
Dayta ti gapuna a napan met ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idiay Copenhagen. Kabara ti debate iti Fiipinas iti legalidad ti Martial Law iti Maguindanao idi maluktan ti negosasion para iti katulagan mainaig iti climate change idiay Copenhagen, Denmark idi Disiembre 7. Ngem sakbay a napan sadiay ti Presidente, imbabawina ti Martial Law sangapulo nga aldaw kalpasan iti deklarasion daytoy idi Disiembre 4. Iti kasta, awan koma ti pakariribukanna idiay Copenhagen a mangilawlawag met iti pakaseknan ti pagiliantayo mainaig iti daytoy a parikut iti climate change.
Kas iti kaaduanna a lider manipud kadagiti babassit a pagilian nga ad-adda nga agsagaba iti kumarkaro nga ingangato ti temperatura ti lubong, maawatanna ti kinapasnek ti isyu, a nakarkaro pay ngem iti parikutna kadagiti warlord iti Mindanao.
Global warming, kunada ti agtaltalinaed a panagbara ti lubong gapu iti kaadun dagiti greenhouse gas, kangrunaanna ti carbon, nga agdudupudopen iti law-ang a kaasitgan iti daga. Aggapu dagitoy a greenhouse gas kadagiti aramid dagiti tao kas ti panangaramat kadagiti enerhia (kas iti gasoline, krudo ken coal), panangpuor kadagiti kabakiran, ken industrialisasion kadagiti siudad.
Gapu iti karkarna a panagbaliw ti paniempona, naipapaut ken nasaknapen ti tikag kadagiti adu a lugar iti panawen ti kalgaw. Agdinakkelen ti danum iti taaw gapu iti pannakatunaw ti paset dagiti higante a yelo iti Arktiko, ket amangan no lumnedto payen ti adu a paset dagiti isla iti Pasipiko. No napudot ti panawen, napartak ti pannakasultop ti danum kadagiti kadandanuman ket no malamiisan, agsubli daytoy kadatayo a kas tudo—a no agtupak, kasla maibuyat a manglapunos kadagiti apektado a lugar.
Iti sabali a pannao, no ditay’ agsagaba iti nakato a tikag, agsagabatayo met iti nakaro a layus.
Sadiwa pay laeng iti panunottayo ti didigra nga inyeg dagiti bagyo nga Ondoy ken Pepeng a nanglayus ti dakkel a paset ti Luzon itay nabiit. Ibagbaga dagiti eksperto a maysa daytoy kadagiti nabatad nga epekto ti climate change. Iti kaudian a report ti UN, maysa ti Filipinas kadagiti 12 a pagilian a nakaro nga agpeggad gapu iti karkarna a panagbaliw ti paniempona.
Iti panagbitla ngarud ti Presidente iti taripnong idi Disiembre 19, inuyotanna dagiti amin a pagilian a pagragpinenda koma ti panangpadur-as iti ekonomia ken ti pannakasaluad ti nakaparsuaan. Daytoy met laeng ti kayat nga ipaawat dagiti lider ti nadumaduma a pagilian a nagsao sakbay kenkuana.
NAIPAKNI TI ORIHINAL A “DRAFT”?
Babaen ti immuna a “draft” ti katulagan a nanggamuluan nga insurat ti sumagmamano a delegado, nabatad ti targetda a 50% a maikissay iti agdama a carbon emission dagiti amin a pagilian agingga iti 2050. Ken sangsangkamaysada a mangibilbilin kadagiti pagilian, kangrunaanna dagiti nababaknang nga estado, nga akuen ti pakabasbasolanda iti parikut ti climate change.
Adu dagiti pagilian a kas iti Filipinas ken dagiti isla iti Pasipiko a siinanama a maaramat ti ania man koma a katulagan tapno mapilit dagiti industrialisado a pagilian a sungbatanda ti masagsagraptayo nga epekto ti global warming. Rumbeng kano koma a mangipaayda iti tulong pinansial kadagiti awan kababaelanna a pagilian a salakniban iti bagbagida, ken ti napasnek a panangikarida a kissayanda ti carbon emission kadagiti sakupda.
Ngem kalpasan ti dua a lawas (Disiembre 7 – 18) a negosasion iti nagbabaetan dagiti 194 a pagilian a karaman iti taripnong, nabukel ti katulagan nga adayo unay iti kidkiddawen dagiti environmental activist ken dagiti pagilian a kameng ti G-77, wenno babassit a pagilian, karaman ti Filipinas, a kangrunaan a maapektaran iti global warming.
Nabukel laeng ti katulagan a maawagan itan ti Copenhagen Accord, iti panagngudo ti nabara a negosiasion babaen ti kasla napilpilit a panagkaykaysa dagiti lider ti Estados Unidos, Tsina, India, Brazil ken South Africa, wenno lima a pagilian a top carbon emitter. Kayatna a sawen, imbaklaydan ti pannakaisurat ti katulagan a kayatda, iti kasta masalbar ti taripnong iti mabalin a pannakapaayna (awan ti nabukel a katulagan). Nailaksid ngarud dagiti babassit a pagilian a manipud pay iti panangrugi ti taripnong, natamingdan dagiti rumbeng a mairaman iti katulagan.
Ti ababa a pannao, saan a naglasat iti demokratiko a proseso ti pannakasukog ti katulagan, ta ti ketdi kayat ti America ti nasurot, wenno ti panangsalaknibna latta iti bukodna a pagsayaatan. Agpayso a nangikari daytoy iti pundo para kadagiti proyekto ken kampania kontra iti global warming ngem kaskasdi nga agpannuraytayo pay laeng daytoy no palubosan ti Kongreso ti America a mangiruar iti dakkel a pundo. Di met kayat ti Tsina, Brazil ken India a mangiruar iti pundo (a maited kadagiti babassit a pagilian) a mabalin a mangkissay pay ti kasapulanda a mangpadur-as iti bukodda nga ekonomiada.
Resulta: Maysa a katulagan nga awanan met iti bileg (“non-binding”), ta awan ti kabaelan daytoy a mangmandar kadagiti amin a pagilian a tungpalen daytoy; wenno, mayat laeng a pasakup dagiti sipapalubos. Nawaya ti Tsina ti kayatna nga aramiden, ken nalaka latta met nga ipapallikaw ti America iti panagpalawagna iti pagkurkuranganna iti isyu.
PINAGUSTUAN TI AMERICA TI TSINA
Agparparang a pinabus-oyan laeng ti Estados Unidos iti kayat ti Tsina a maliklikan ti pannakaituding ti targetda a limitasion iti carbon emission. No mapagnunumuan ngamin ti limitasion, addan karbengan ti UN wenno ti asino man a pannakabagi daytoy a mangsiput iti garaw ti tunggal pagilian tapno maipatungpal dayta a panggep. Pulos a di kayat ti Tsina a mabibiangan iti kayatna nga aramiden no kasta nga addanto maibaon a mangmonitor iti pagilianda.
Maipalagip nga idi damo, pilpiliten ti America ti Tsina a mangako iti responsibilidadna a kas kangrunaan a pagilian a mangipugpug-aw iti karbon, ken ipakita ti kinapudnona iti panangtamingna ti parikut. Panangiparipirip daytoy iti ugali ti Tsina a mangilemmeng dagiti napapateg nga impormasion nga adda pakainaigan ti politika wenno ekonomiada. Isu a no maminsan, mapagduduaan a nadoktor, naidalus wenno kasungani dagiti impormasion nga iruraurda a pagpiestaan ti media iti ruar ti pagilianda.
Segun iti report, pinanggep ti Tsina nga isun ti mangidaulo iti pannakasurat ti draft it maudi nga aldaw ti negosiasion, ngem gapu ta nakakamakam ni Presidente Barack Obama iti kasla naidardaras ken nailimed a taripnong ti Tsina ken uppat pay a pagilian, napilitanen a nakikompromiso ni Obama iti kayat ti Tsina tapno saan a mabainan iti imatang dagiti pagilian a mamati pay laeng iti bileg ti America kadagiti kakastoy a parikut iti lubong.
Agpayso a nailanad iti Copenhagen Accord ti kasapulan a limitasion iti carbon emission ngem awan met ti panangilawlawagna kadagiti kasapulan nga addang tapno mapilit dagiti pagilian nga agkuti tapno maliklikan ti nakaro a panagbara ti lubong. Awan man laeng ti intudingna a tawen a pagpatinggaan ti panangguduada iti porsiento ti agdama a carbon emission iti lubong.
Boluntario laeng met ti naikari a pundo a 100 a bilion a doliar, wenno awan ti pilitenna a pagilian a mangibunong iti kayatda a tulong. Mapan a 3.6 a bilion a doliar ti inkari ti America iti uneg ti tallo a tawen (2010 – 2012), a bassit laeng no maidilig iti inkari ti Japon a 11 bilion a doliar ken ti inkari ti European Union a 10.6 a bilion a doliar iti kaparehona a tawen. Ken awan met ti panangilawlawag ti katulagan no kasano a maibunong ti pundo ken no kasano ti panagbayad dagiti pagilian a makaawat kadagitoy.
POLITIKAL, SAAN KETDI A LEGAL A KATULAGAN
Maipaay ti gatad a kas tulong pinansial kadagiti kameng ti G-77. Babaen ti pundo, manamnama a maisayangkat dagiti proyekto kadagitoy a pagilian tapno masalikbayan wenno maliklikan ti tikag ken dadduma pay nga epekto ti global warming ken mabukel dagiti addang tapno makapartuat iti nadalus a pagtaudan ti enerhia.
Segun ken ni Heherson Alvarez, presidential adviser on climate change, kanunongan ti Filipinas ti Copenhagen Accord, ngem adda dagiti banag a kayatna a malawlawagan kadagiti sumaruno a negosasion. Maipakita koma ti pudpudno a datos manipud kadagiti maseknan a pagilian, maitultuloy latta ti nasaknap a konsultasion, ken agtalinaed ti panagkaykaysa dagiti pagilian iti sumarsaruno pay a negosasion tapno marisut ti di panagkikinnaawatan.
Katulagan daytoy a politikal, saan ket a legal, ta adda met dagiti pundo a naikari. Awan ngarud ti ania a rason tapno dida ituloy ti agsubli manen iti lamisaan kadagiti sumaruno a negosasion. Mapasamak ti taripnong iti kapadana a tema iti climate change iti Bonn, Germany inton Hunio ken iti Mexico City inton Disiembre 2010. Manamnama a kalpasan daytoy, maipaayanton iti kasapulan a sukog ken bileg ti Copenhagen Accord. Ngem rumbeng a partakandan ti aggaraw ta saan a sinsinan ti parikut a sangsanguenda.
Panggep dagitoy a taripnong a sukatan ti Kyoto Protocol, wenno iti immun-una a katulagan (napirmaan idi 1994) dagiti pagilian tapno maikabassit ti kaadu ti maipug-aw a karbon iti law-ang kalpasan nga agpaso daytoy inton 2012. Maipalagip a saan a nagpirma ti America iti nasao a katulagan gapu ta di met kano a napilit a mairaman dagiti padana a dadakkel a pagilian a mapilitan nga agtulnog ditoy. Ken awan panggep ti Senado ti America a manganamong iti katulagan ta maapektaran met ti adu a negosio iti pagilian, nangruna ti industria ken klase ti panagbiag ti tunggal Amerikano no ipasungalngalda ti bagida nga agtulnog. Saan ngarud a naragpat ti target ti Kyoto Protocol a kasapulan a porsiento ti pannakaibaba ti carbon emission iti intudingna a panawen.
Ngem nabukel ti Kyoto Protocol sakbay a rimmuar ti report ti Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) a mangibagbaga a kumarkaron ti panagbara iti lubong, a pinasingkedanda babaen dagiti kaudian a sientipiko a datos kas ebidensia nga indatagda iti United Nations.
Kadagitoy ngarud a panawen, dakdakkel ti rason dagiti pagilian nga agtutunos manen para iti parikut iti climate change. Ngem iti nakitatayo iti Copenhagen, sitatalinaed latta ti panagturay ti interes dagiti dadakkel a pagilian kas iti America ken Tsina. Rimmuar pay dagiti sayangguseng a saan a pudno dagiti ibagbaga ti IPCC ta adda kano pagkurkurangan dagiti ibagbagada a datos, wenno adda biddut dagiti palawag ken padtoda mainaig iti panagbaliw ti klima iti lubong iti sumaruno a 50 a tawen. Kunkunada a pammarang laeng daytoy, wenno saan a nakaro ti parikut a kas iti kayat a paruaren ti IPCC.
MASAKBAYAN TI AMIN A PARSUA TI MASEKNAN
Makita ngarud nga uray pay addan pangrugian tapno agkaykaysa dagiti pagilian para iti maymaysa a kabusor wenno parikut, kas iti climate change iti daytoy a biang, agtaltalinaed latta ti panagsisinniput dagiti agkakaribal a pagilian, ken kaskasdi a mapatpaturay ti kababalin, kultura ken epekto ti pakasaritaan ken idelohia ti tunggal maysa.
Ngem positibo ti panagkita ni Ban Ki-moon, secretary-general ti UN, iti napasamak iti Copenhagen. Segun kenkuana, mabalin nga awan ti nabukel a panagkaykaysa dagiti pagilian nangruna dagiti mangkidkiddaw iti nabilbileg a katulagan para iti climate change, ngem nasayaaten daytoy a pangrugian. Uray pay adu dagiti pagilian nga agkedked a yendorso ti katulagan, ti napateg addan nagapuanan dagiti lima a pagilian nga idauluan ti America ken Tsina tapno mangrugin nga agandar ti plano para iti agtultuloy a pannakarisut ti sangsanguentayo a parikut. Adda pay met dua a rikus ti negosasion kalpasan ti Copenhagen.
Segun ken ni Senador Loren Legarda, a timmabuno met iti taripnong iti Copenhagen a kas UN ambassador for disaster risk reduction and climate change adaptation, adda pay met nabatbati a tawen dagiti pagilian a mangbukel iti pudpudno a katulagan sakbay nga agpaso ti Kyoto Protocol.
Ngem di rumbeng nga aguray lattan dagiti pagilian iti uneg ti dayta a tawen nga agpipinnasagid. Sakbay nga agsubli manen dagiti pagilian iti lamisaan ti negosasion inton Hunio idiay Germany, ipapatida latta koma a tamingen ti parikut iti bukodda a wagas iti bukodda a sakup. Maysa ditoy ti panangpanday latta dagiti bukodda a lehislatura kadagiti nabilbileg a linteg para iti pannakasalaknib ti kakaisuna a lubongtayo. Ken ti amin a panagtignay dagiti gobierno, diktador man wenno demokratiko, ipangpangrunada latta koma ti epekto dagiti aramidenda iti nakaparsuaan.
Uray babassit dayta nga addang, no agkaykaysa dagiti pagilian a mangrisut ti parikut, dakkel la ketdi ti magapuananda.
Apay ketdin a saan? Ti masakbayan ti amin a parsua ti maseknan ditoy, uray sadino a pagilian. No madadael ti kakaisuna a planetatayo, anianto pay ti serserbi dagiti nadur-asen a sibilisasiontayo?
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 4, 2010.)
No comments:
Post a Comment