LINTEG DITOY, LINTEG DITA!

AMMOYO kadi nga adda 184 a linteg a pinanday ti Kongreso kadagiti napalpalabas a tawen a di pay napunduan, wenno agkurang pay ti pundona, segun iti panagadal itay napan a tawen ti Fiscal Planning Bureau ti Department of Budget and Management (DBM). Kas kuna ti DBM, umabot iti P187.1 bilion ti pagkurkurangan iti pundo

Ania ti kayat a sawen daytoy wenno ibungana para kadatayo a gagangay nga umili? Saan a kasapulan ti adu unay a kinasirib tapno maanag ti nadekket a koneksion ti mapanday a linteg ken ti kasapulan a pundo tapno maipakat daytoy. Kaarigna man daytoy ‘tay maysa a pamilia a mapagsasaritaanda la aminen a pangpasayaatda koma iti balayda ngem awan met ti maar-aramidanda ta awan met pundo wenno kuartada a pangpatarimaanda iti balayda.

Adda Met Nagapuananda

Kalpasan a maaprobaran iti Kongreso ti maysa a gakat, sigaganat dagiti lehislador (diputado ken senador) nga idanon daytoy iti Malakanyang. No ti naaprobaran a gakat ket maysa kadagiti priority bills wenno maysa kadagiti gakat a supsuportaran ti Presidente, adda pay mapasamak a photo-ops, wenno ti panagparetratoda para iti diario, kabayatan iti panagpirma ti Presidente a kaduaen met dagiti autor ken esponsor manipud iti Kamara ken Senado.

“Kitaenyo, ne, natungpal met laeng dagiti inkarkarimi idi eleksion,” kasla kunkuna dagiti nagpanday iti linteg.    

Ala, nasayaat ngarud met no adda nagudilanda iti Kongreso. Ngem saan nga isyu ti kaadu ti linteg a pandayenda iti tinawen, no di ket ti kalidad daytoy. Kayatna a sawen, no pudpudno daytoy a kasapulan ken mangpalag-an iti sasaaden ti pagilian. Ken kasilpo ti kalidad, masaludsod pay no maipatungpal met laeng ti linteg a kas iti umisu a panggep daytoy para iti sapasap. Dayta, no adda met laeng pundona.

Ti ehekutibo ti napusgan nga agipatungpal ti linteg. Ti panagpirma ti Presidente ti mangiparangarang nga ayonanna ti gakat, ken awanen ti mangbangen pay tapno agbalinen daytoy a linteg, ngem kasla met ngarud sumrek metten ti ehekutibo iti kontrata a nasken a tungpalenna ti obligasionna a mangipakat iti daytoy. Ti ngarud ehekutibo ti mababalaw no saan a maipakat dagiti linteg nga aggapu iti lehislatura.  

Gapu ta ti ehekutibo ngarud ti napusgan nga agsingir iti buis a kangrunaan a pagtaudan ti pundo ti gobierno, ken ti agbirok iti pamastrekan tapno makaur-or pay iti ad-adu pay a pundo, mababalaw ngarud daytoy no saan a maipakat ti linteg gapu iti kaawan ti nailatang a badyet. Ti ehekutibo laeng ti kangrunaan a mapabasol no nababa ti masingir a buis iti kada tawen. Simple laeng ti panagsumar ditoy: No awan ti buis, awan ti pundo. No awan ti pundo, awan serbi dagiti linteg nga agkasapulan iti pundo a pagangsanda.

Ti Ehekutibo ti Mababalaw

Tinawen a mapan ti Malakanyang, babaen dagiti dadaulo dagiti ahensia ken departamento, iti Kongreso para kadagiti panagdengngeg iti pannakaibunong ti pundo ti gobierno. Ti ehekutibo ti mangaramid kadagiti plano iti pannakagastos ti pundo; ti met Kongeso ti mangikeddeng no mayannatup ti badyet a nailatang kadagitoy a plano

Adda ngarud dagiti gundaway a kasla agpakpakaasi ti Malakanyang iti Kongreso tapno mangipasa daytoy kadagiti linteg a pagtaudan ti pannakaingato ti masingir a buis (kas iti E-VAT, ken ti pannakaingato ti toll fee kadagiti expressway), wenno linteg a pagibasaran kadagiti addangda nga agbirok iti nadaras a pamastrekanda (kas pagarigan, ti linteg ti privatization). Para iti daytoy a tawen, manamnama nga agtaud ti badyet ti gobierno iti masingir a buis nga umabot iti P1.41 trilion ken dagiti mabulod daytoy a gatad kadagiti agpapautang.

Naurnos koman ti amin no adda dayta a plano, ken adda madadaan a pundo para iti daytoy. Ngem iti tinawen a panagplano ti ehekutibo, tinawen met a mangipasa iti ad-adu pay a linteg ti Kongreso a kaaduanna ti agkasapulan iti pundo no di man ket ngarud mangliksab manen daytoy iti dakkel paset ti agdama a badyet.

Ammo met dagiti lehislador dagiti obligasionda a sakbay nga agaramidda iti linteg, kitaenda a nasayaat no makasapul daytoy iti pundo. Rumbeng nga ammuenda nga umuna no adda madadaan a pundo; ngem no awan, itudoda no sadino ti pagtaudan dayta.

Kas pagarigan laengen ti RH bill, saan laeng met a dagiti probision ti nasao a gakat ti kasapulan a tamingen ti Kongreso tapno makapudno daytoy kadagiti umili, no di pay ket dagiti mabalin a magastos ti gobierno no agbalinton a linteg ti gakat. No maipatungpal ti probision daytoy a mangipaay iti mobile health clinic kadagiti amin a distrito iti pagilian, mabalin nga agpanayonto met dagiti diputado para kadagiti pork barrel-da, wenno ingato dagiti lokal a gobierno iti masingir a buis iti masakupanda, tapno adda pagtaudan ti gastuenda nga igatang iti van ken health supply. Saan ngarud nga umanay ti P3 bilion nga ibagbagada dagiti esponsor ti RH Bill a maawidda manipud iti badyet ti Department of Health ken Population Commission.

Nagadu ti Awan Pundona a Linteg

Segun iti report ti maysa a komite ti Kamara a rimmuar idi 2008, arigna kagudua laeng iti 87 a nagbalin a linteg manipud iti 1991 agingga iti 2007 ti naipaayan iti pundo. Mapan a 13 kadagitoy ti kagudua laeng wenno nakurkurang pay ti naipaay a pundoda, ken 33 met ti awan a pulos iti pundoda. Mapan met ngarud a P101.2 bilion ti kasapulan a pundo tapno masupusopan ti pagkuranganna iti pannakaipatungpal koma dagitoy a linteg.

Mababalaw ti kadakkel ti pagkurkurangan ti pundo a kasapulan tapno maipatungpal koma dagiti linteg a nangyatiddog iti panawen a panaggatang ti gobierno kadagiti daga a talon ken pannakaiwaras dagitoy kadagiti benepisario ti agrario (kas ibilbilin ti Akta Republika 9700 a makasapul pay iti P112.6 bilion) ken pannakaipaay ti low-cost housing kadagiti nakurapay ken mangmangged a nababa iti sueldoda (RA 7835 a makasapul iti P12.4 bilion).

Nairaman pay dagitoy a linteg nga awan wenno agkurang ti pundoda: National Dairy Development Act, ti Philippine Fisheries Code, Philippine Coast Guard Law, the Baselines Law, Climate Change Act, ti Tubbataha Reefs National Park, AFP Modernization Program, ken Agriculture and Fisheries Modernization Program.

Nairaman pay iti listaan ti RA 9003 (wenno ti Ecological Solid Waste Management Act of 2002) nga itantandudo pay idi ti gobierno a kapapatgan a linteg a naipasa para iti pagilian. Manamnama idi a ti pannakaipatungpal daytoy, marisut metten dagiti parikut iti basura ken makatulong la unay iti pannakataripato ti nakaparsuaan ken iti sibubukel a salun-at ti publiko. Ngem gayam, kalpasan ti panangipampannakkel dagiti nangsurat iti gakat iti nagapuananda, saan met gayam a kasta ti panangipangruna ti gobierno iti pannakaipakat daytoy.

No naipakat koma ti linteg (wenno napunduan daytoy), mabalin a naliklikan koma ti pannakarissuod ti dumpsite iti Siudad ti Baguio gapu iti napigsa a tudo itay nabiit a nakakeltayan ti biag ken adu a sanikua. Nabayag metten a maibilbilin ti pannakaserra koman dagiti kakastoy a dumpsite ken makaammo koma metten dagiti maseknan a lokal a gobierno a mangipamuspusan iti pannakaadda iti bukodda a landfill ken mangipasnek ti pannakaipakat ti waste segregation. Ngem gapu ta awan pundo, naitantantan dayta a panggep agingga a napasamak ket ngarud ti maysa a disgrasia.

Pannakaibasura Dagiti Di Kasapulan a Linteg

Imbilin ngarud itay napan a bulan ni House Speaker Sonny Belmonte ti panangpalutpot ti Kongreso iti rason no apay nga awan pay laeng madadaan a pundo dagiti nadakamat a linteg a sumagmamanon a tawen a naaprobaran. Paset ditoy ti panangibasurada metten, babaen ti aksion ti lehislatura met laeng, dagiti linteg a daan unayen, wenno saanen a mayannatup iti agdama a panawen wenno awanen serserbina para iti sapasap, iti kasta makirkiran metten sibubukel a paglintegantayo kadagiti banag a makabangen iti panagdur-as ken modernisasion ti pagilian.

Nasayaat laeng ngarud unay no ipasnekda a tamingen ti parikut, imbes nga ti laeng agpapaadu iti linteg ti aramidenda a dida met kitaenen no adda pangpundoda kadagitoy. Pudno la ketdi ti pammaliiw a saanen a kasapulan ti pagilian ti baro pay a linteg, no adu pay met ti saan a maipakpakat gapu iti agduduma a rason. Ti rigatna, saan a kasta ti kalakana nga itallikud lattan dagiti kameng ti Kongreso dagiti imada, ta dinto ket ibaga kano dagiti kailianda nga awan ti ar-aramidenda wenno dida natungpal dagiti inkarkarida idi panawen ti kampania.

Segun ken ni Cavite Rep. Joseph Emilio Abaya, masapul nga ipasnek metten ti Kongreso a tamingen tapno agbalinen a linteg ti Fiscal Responsibility Bill, wenno gakat a manglimitar dagiti aprobaranda a maisingsingasing a programa wenno proyekto ti gobierno ket dagiti addan laeng iti sierto a pagtaudan iti pundo ti anamonganda. Umuna nga addang ngarud ti panangliklikda nga agpanday kadagiti awan kae-eskanna a gakat.

Awan met ngata ti dakesna uray manmano ti linteg a maipasada iti Kongreso no napateg met dagitoy ken sierto nga adda pundona, wenno adda sangi dagitoy no kasapulan nga agari iti gimongtayo.

HAY, ENDO MANEN!

 ENDO. Baro daytoy a balikas a partuat dagiti naubbing pay nga empleado a kayatna a sawen, nalpasen ti kontratada. Manipud daytoy iti kunada iti Ingles nga “end of contract” wenno panagpaso ti kontrata a masansan a kalpasan ti lima wenno innem a bulan. 

Naglatak daytoy a balikas ta kanayon a maar-aramat, no di man ket nagadun a mangmangged ti agpaso iti kontratada iti sumsumrekanda a trabaho. Mabalin maysa kadakuada ti kabsatmo, gayyem wenno kabagiam, ken nangnangngemo met ngatan daytoy kadakuada: “Endo-akon no umay a lawas isu nga agbirokak manen iti sabali a trabaho.”

No ngarud mapanka iti Jollibee, McDo wenno sadino ditan a fastfood a dumagasam a mangan, adu la ketdi kadagiti unipormado a kahera, serbidor, ken para luto nga adda iti edad 18 agingga iti 23, ken nakais-isemda pay nga agtrabaho, ti ag-endo metten dagiti kontrata iti di unayen mabayag.

Agsawardanto manen iti sabali a sumrekan, ta manmano met ti mapabaro dagiti kontratada. Mabalin nga agaplayda iti sabali manen a fastfood, wenno maysa a pabrika, wenno uray pay paggasolinaanen dita. Kasta laeng ngarud ti biag dagiti empleado a kas kadakuada. Paseten iti biagda ti “endo” ket rumbeng nga awatenda ti kinapudno a narigaten a maungpot ti panagsublisublida iti trabaho a kas kontraktual.

Ngem ti rigatna, saan laeng a dagiti fastfood a negosio ti pakasarakan kadagiti adu nga endo. Masarakan pay dagitoy kadagiti opisina, pabrika, sektor iti serbisio, ken uray pay kadagiti kolehio ken unibersidad.

Ad-adun ti Kontraktual Ngem ti Regular

Segun kadagiti panagadal, 7 kadagiti 10 a mangmangged iti pagilian ti makunkuna a kontraktual, wenno uray pay regular wenno napateg unay iti kompania ti klase ti trabahoda, nakababbaba met ti sueldoda ken apagbiit laeng ti panagtalinaedda nga agtrabaho a kas maibatay iti kontrata a sinerrekda. Masansan nga agingga iti innem a bulan ngem dayta met ti kapautna nga agobrada nga awan ti benepisioda a kas iti holiday pay wenno sick leave nga awatenda koma no maregularda. Malaksid iti daytoy, awan ti karbenganda a mangbukel iti gungloda nga aramatenda koma a pangidalanan iti arungaingda iti kasasaadda iti trabaho. Ket kaaduanna kadagitoy a kontraktual ti lumasat kadagiti job agency a mangibirok iti sumrekanda a trabaho, ken mangkissay pay iti nagbassit laengen a sueldoda.

Contractualization ti awagda iti kastoy nga aramid dagiti kompania nga ipangpangrunada ti agawat kadagiti empleado nga agpirma kadagiti kontrata nga agtalinaedda laeng iti trabaho agingga iti innem a bulan wenno agingga iti kayat ti employer. Maawagan pay daytoy iti casualization wenno flexibilization iti panggedan a mangiparangarang la unay iti pudpudno a panggep daytoy—ti mangikabassit iti gastuen dagiti kompania a mangsueldo kadagiti empleadoda.    

Pagay-ayat met dagiti kompania ti kastoy a patangan iti panagtrabaho tapno didan agbayad iti dakkel para kadagiti benepisio ken retirement pay a kas iti ipapaayda kadagiti regular. Ket no bilang ta adda pagkibaltangan dagitoy a kontraktual, nalaklaka no kuan a kugtaran ida nga awanen ti labsingenda a linteg. Nasamay ngarud nga addang ti contractualization a pakainutan ti negosioda.

Saan ngaruden a nakakasdaaw no apay a narigaten ti makaala iti regular a trabaho. Isu nga anusan laengen ti kaaduanna kadatayo ti sumrek kadagiti kontrata iti trabaho. Kalpasan ti endo, sumrek manen iti agtungpalto met laeng iti endo. Iti maysa nga opisial a datos idi 2005 manipud iti maysa nga ahensia ti gobierno, ibagbagana ditoy a sakupen dagiti kontraktual ti umaboten iti 78% iti agarup 12 milion nga agdama nga agtratrabaho, karamanen dita dagiti adda iti sektor ti agrikultura.

Dagiti Dadaekkel a Kompania ti Aggan-ganar

Kaaduanna a dagiti dadakkel a kompania ti numero uno a mangipakpakaten iti contractualization. Segun dayta iti Ecumenical Institute for Labor Education and Research (EILER), babaen ti inruar daytoy a report idi Hulio 2008. Nainaganan iti report ti San Miguel Corporation, SM Shoemart, ken ti Philippine Long Distance Telephone Company (PLDT).

Kadagiti tallo a kompania, ti SM ti tuduenda nga agganganar unay iti contractualization. Kunada nga umabot iti 60,000 ti kontraktual nga empleado daytoy kadagiti adu a mall ken department store a naiwaras iti nadumaduma a paset ti pagilian, idinto a mapan a sangaribu laeng ti regular nga empleadoda. Dakkel ngarud a pagpupuonan ti SM dagiti kontraktual a madadaan nga agtrabaho iti napasnek ken iti napaut nga oras uray iti nababa laeng a sueldo ken awan pay unay benepisioda. Ken gapu ta dida agbayag iti trabaho, awanen ti agretiro. No awan ti agretiro, awan metten ti bayadanda iti retirement pay. Dakkel la ketdi dayta a pakain-inutan ni Henry Sy.

Inraman met ti Kilosang Mayo Uno (KMU) iti listaanda kadagiti kompania nga agganganar iti contractualization dagiti dadakkel a banko. Babbabalawenda ngarud ti Malakanyang ta daytoy pay a mismo ti kasla nangiduron kadagiti banko tapno ramananda met ti nanam ti contractualization. Kagurada la unay pay ti panangipalubos lattan ni Presidente Noynoy Aquino a maipakat ti BSP Circular No. 268 a mangibilbilin ti panangiyawat iti sabali a kompania (outsourcing) kadagiti dadduma a proseso iti banko a kas kadagiti serbisio iti messenger ken koreo, pannakaproseso dagiti tseke, credit investigation ken uray pay ti koleksion.  

Kaudian a kaso ditoy ti kasasaad dagiti empleado ti Philippine Airlines a mangbukel ti unionda a PAL Employees Association (PALEA). Itay nabiit, nangisayangkat dagitoy iti work stoppage, wenno insardengda ti agtrabaho kas panangipeksada iti panagtubngarda iti panggep ti kompania a rikpan ti tallo a departamento; iti kasta, mayawat laengen dagitoy kadagiti manpower supply agency, ngem pakaikkatan met daytoy iti 2,600 a regular nga empleado. Ket no dida met awaten ti nasapa a retirement para kadakuada, mabalinda latta ti sumrek iti PAL ngem kas kontraktual laengen.  

Awanen ti Agkameng iti Union?

Gapu ngarud iti saanen a mapengdan a panagturay ti contractualization, adun dagiti nawaswasen nga union ta awan metten iti agkameng kadagitoy. Nagangayanna, ad-addan a naibaddek ti karbengan dagiti empleado ta awan metten ti kabaelanda a mangirupir iti daytoy, kas koma no adda laeng iti likudda ti union a mangirupir ti pannakasurot dagiti nailanad iti collective bargaining agreement (CBA).

Maibatay iti datos ti Bureau of Labor Relations (BLR) idi Hunio 2007, umabot laengen iti 1.89 milion ti kameng dagiti union wenno mapan a 5.68% iti kadagupan ti 33 milion a labor force ti pagilian. Ket matantia a bumaba pay daytoy a porsiento no agtultuloy ti pannakaipakat ti contractualization.

Maitudtudo pay ti contractualization a rason ti panagadu metten dagiti mangged iti ballasiw-taaw. Nasaysayaat laeng kano ngamin iti abrod ta agingga iti dua a tawen, saan ket nga innem laeng a bulan, ti kontratada, malaksid pay a nangatngato ti sueldo ngem iti dati nga aw-awatenda a kas kontraktual ditoy pagilian.  

Iti administrasion ni Gloria Macapagal Arroyo a nayalnag ti DOLE Order No. 18-02 a nangipasingked ti legalidad ti contractualization. Segun ngamin iti daytoy a bilin, mabalinen a mayababa ti panawen ti panagtrabaho ti maysa a mangmangged babaen laeng ti kontrata. Paset daytoy ti panggep ti gobierno a mangital-o ti pannakapabileg ken pannakapadaras ti operasion dagiti kompania; iti kasta, makalung-awada iti karit ti globalisasion ken sumanikar ti kompetision, nangruna kadagiti pagtrabahuan iti probinsia

Ngem ibilbilin met laeng ti nasao a DOLE Order ti pannakaipaay ti benepisio kadagiti kontraktual a kas met laeng dagit regular nga empleado, karamanen dagiti karbenganda a mangbukel iti gungloda, ti makinegosasion para iti CBA, ken maipaayan iti seguridad iti panagtalinaed iti trabaho.

Ti rigatna, saan met a nasursurot daytoy. Ti pudno ketdi, apaman nga agpirma ti maysa a mangmangged iti kontrata, ipaawatna metten daytoy a situtudio nga awatenna amin a pagalagadan ken pagayatan ti kompania a nailanad iti kontrata, uray pay salungasingen daytoy ti probision iti Labor Code.  

House Bill 5110

Ti pudno nga interpretasion koma ti contractualization ket maiturong kadagiti kompania a makapadpadas iti saan nga agtultuloy a panagadu ti trabaho wenno saan a regular a makaganganansiada iti dakkel gapu iti panawen. Ad-adda a mayannatup daytoy kadagiti negosio iti konstruksion ken industria iti handicraft, ken iti panagtalon. Agawatda laeng iti kontraktual a trabahador a kas katulongan iti panagkasapulanda maibatay iti kasapulan ti panawen. Ngem ti rigatna, nagbalinen a pagalagadan ti contractualization, saan ket koma a kas panangisalsalumina laeng, kadagiti arigna amin a kompania.

Adda ngarud ita naidatag a gakat tapno masalakniban ti seguridad ti trabaho dagiti mangmangged. Daytoy ti House Bill 5110 (An Act Strengthening the Workers’ Security of Tenure) nga indatag ni Anakpawis Rep. Rafael Mariano a kas kangrunaan nga autor. Panggep daytoy nga amendaran ti sumagmamano a probision ti Labor Code tapno awanen ti lumusotan dagiti kompania nga agipakpakat iti contractualization. Agbalinto ngaruden nga illegal daytoy ken adda agur-uray a pannusa kadgiti aglabsing a kompania.

Panawen kano a maganar metten dagiti mangmangged ti pudno a pagling-etanda saan ket a dagiti lattan kapitalista iti bumbumsog iti tianda gapu kadagiti mangmangged nga al-allilawenda.

Ngem dakkel a saludsod ditoy no sadino ti pagturongan dayta a gakat iti Kongreso. Ta ammotayo met a kaaduanna kadagiti senador ken diputado ti agpapaay a consultant kadagiti dadakkel a kompania, wenno nakaawat ketdi iti dakkel a tulong pinansial idi panawen ti eleksion. Ngarud, salaknibanda dagiti interesda.

Kabayatanna, ti contractualization ti agbalin laeng a permanente wenno regular, saan ket a dagiti empleado. Agsasaruno latta ngarud dagiti mangmangged nga agbalin nga endo. Nasayaat la unay no maigasatda ti makastrek a dagus iti sabali a trabaho. Uray bassit ti sueldoda, wenno uray iti lima laeng a bulan, adda la ketdi pagtaudan iti gastuenda iti umadanin a panawen ti Paskua.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 17, 2011.) 

LAKAYTO UNAYEN NI ANGKUAN INTON AGRETIRO?

NAPIGSA pay la ketdi ‘ta bagi, ken nalawag ‘ta panunot, aniat’ pagrasonan ni lelong ken lelang a sumardeng nga agtrabaho ken mangged? Adda pay met ketdi kabaelanda. Nuang laeng ti lumakay, kunada man.

No la ketdi bukodda ti orasda a mangged, awan ti rason dagitoy tapno sumardengda. Ngem no empleado dagitoy ti gobierno, ti panagretiro wenno panagpaso iti serbisioda ti kangrunaan a rason no apay a mapilitan nga isardengdan iti agtrabaho.  

Kas sagudayen ti Seksion 13 ti Akta Republika 8291 (wenno Government Service Insurance System Act of 1997), mabilin amin nga empleado nga agretiro apaman a magtengda ti edad a 65. Kadagiti pribado a kompania, depende daytoy iti bukodda a retirement plan, ngem iti kaawan iti daytoy, ti “mandatory age” a 65 ti masurot a panagretiro ti maysa nga empleado. 

Kaaduanna ngarud kadagiti empleado ti gobierno a mapilitan nga agretiro, dayta no awanen ti maurayda a pannakayatiddog ti serbisioda, kalpasan ti maika-65 a kasangayda. Ngem no isuda laeng ti masurot, kaykayatda nga agtultuloyda pay laeng iti panagtrabahoda. Sumagmamano kadagiti rasonda ti kaadda pay laeng ti anak wenno apoko a pagad-adalenda, isuda ti breadwinner ti pamilia, ken madukotanda la ketdi no addada laeng kadagiti pagtaenganda. Adda pay agkuna nga ad-adda a napartak kano ti panaglakay wenno panagbaketda no awan ti ar-aramidenda. Ta biroken latta ti bagida ti agtrabaho.

70 ti Edad para iti Mandatory Retirement?

Indatag ngarud ni Sen. Miriam Defensor-Santiago iti Senado Senate Bill No. 2797, nga agpanggep a mangamendar iti probision ti GSIS Act of 1997 ken ti panagbalinen a 70 ti edad ti mandatory retirement kadagiti empleado ti gobierno. Panangsubad daytoy ni Santiago iti arungaing ti sumagmamano a propesor iti Unibersidad ti Filipinas a mapalubosanda koma nga agtalinaed latta nga agisuro uray madanonda ti edad a 65. Ta awan kano met ti nagbaliwan ti kapasidad wenno bileg ken ganaygayda nga agisuro uray lumabas pay iti lima agingga iti 10 a tawen.

Adda met bukod a gakat ni Sen. Antonio Trillanes IV a mangyatiddog ti mandatory age a panagretiro dagiti polis ken soldado; manipud iti 56, agbalinto metten daytoy a 65.

Segun ken ni Santiago, nasuroken a 100 a tawen ti napalabas sipud pay immuna a naipalok ti 65 a tawen ti panagretiro dagiti empleado ti gobierno. Kadagidi a panawen, nagbaba ti panangtantiada iti kapaut ti biag (“life expectancy”) ti ordinario a Filipino. No maidilig iti agdama a panawen, kalpasan ti adun a dimmur-asan ti medisina, partikular iti panangsaluad iti salun-at dagiti nataengan, makuna nga adun ti pangatiwan iti pisikal ken mental a kapasidad dagiti agtawen iti 70 iti agdama ngem kadagiti kapadada iti edad kadagiti napalabas a dekada.

Makatulong ti uray lima a tawen a pannakayatiddog ti panagtrabaho dagiti empleado, saan laenga para iti bukodda a pagimbagan, no di pay met iti gobiernotayo. Kadagiti empleado, manayonan ti gundawayda a mangged para iti pamiliada, ket iti biang met ti gobierno, ad-adda no kuan a maaramatna ti di magatadan a padas ken kinasirib dagiti empleado a nabayagen nga adda iti serbisio publiko a sipapalubos pay laeng met a mangipaay iti serbisioda uray iti edad a 70 wenno nangatngato pay. Pudno la unay daytoy kadagiti opisina wenno industria a saan unay a makasapul iti pisikal a panagtrabaho dagiti empleado. 

Naubing pay iti Agtawen iti 55 wenno 65

Segun kadagiti eksperto, kadawyan a mangrugi iti 55 ti panagbalin a senior citizen ti maysa a tao (iti Filipinas, 60 ti panangrugi ti estado a senior citizen).  Ngem kunada met a dua ti pagturonganna ti pannakagteng ti maysa a tao iti daytoy nga estado. Makuna a naubing pay daytoy nga edad tapno agawat iti benepisio manipud iti GSIS wenno SSS, ngem makuna met a nalakay unayen tapno sumrek iti sabali pay a panggedan. Ngem no anagentayo ti kababaelan ti agtawen iti 55 wenno 65, karamanen ti kaadda metten ti nabaknang a padas ken siribda, nabiligda pay laeng no agpaay dagitoy a superbisor wenno manedier. Segun pay kadagiti panagadal, awan ti makita a panagbaba ti kalidad ti trabaho, ken uray iti attendance dagitoy a nataenganen nga empleado  no idilig kadagiti katrabahuanda nga agtawen iti 45.

No maitantan ti panagretiro iti agingga iti lima a tawen, pabor kano daytoy iti GSIS ta ad-adun no kua ti orasda a mangisagana kadagiti retirement benefit ket apaman a matuloy met laengen ti panagretiro dagiti empleado iti naituding a tawen, addan sisasagana nga awatenda. Ket gapu ta manayonan ti tawenda nga agtinnag pay para iti bukodda a premium, dakdakkelto met ngarud ti agbalin a pensionda. No dakdakkel ti maawatda a pension, nanamnam-ayto metten ti panaginana wenno panaglang-ayda a mangaramat kadagiti naurnongda a benepisio. Iti Estados Unidos, segun iti report, saan kano nga inkapilitan ti panagretiro dagiti nataengan nga empleado, ta mabalinda latta iti agtrabaho iti kaykayatda.

Makatulong met iti dakkel iti agpang ti edukasion ti pannakayalud-od ti panagretiro dagiti mangisursuro. No mapengdan ti panagretiro dagitoy iti agingga a kabaelanda pay laeng ti agisuro wenno nalablabes pay ngem iti edad a 65, mabalin a marisut metten ti agtaltalinaed a parikut iti kinakirang dagiti mangisursuro iti publiko a pagadalan.

Kaykayatda ti Nasapa a Panagretiro

Ngem adda met dagiti madi a mayatiddog ti panagserbisio dagiti empleado babaen ti panangnayon iti inkapilitan a tawen ti panagretiro. No ngamin agtalinaed latta dagitoy a lallakay ken a babbaket kadagiti puestoda, maapektaran met dagiti naub-ubing nga empleado iti babaenda nga agur-uray piman a maital-oda met iti posision wenno dagiti katurturposna iti kolehio a sumrek met iti nasao nga ahensia wenno opisina. No di marikna ti maysa nga empleado a magaraw ti posisionna, gapu ta awan metten maurayna nga agretiro iti ngatuenna tapno adda koma umulianna, idinto a kualipikado metten daytoy ken addaan iti naan-anay a padas, panawanna ti opisina ket agsawar laengen iti mabalinna nga umakaran.

Daytoy met ti rason dagiti kameng ti PNP ken AFP a di pabor iti pannakayatiddog ti serbisio dagiti kamengda no bilang ta maiduron iti 65 ti edad para iti mandatory retirement. Adu dagiti agtutubo nga agganat a sumrek iti puersa ken siinanama dagitoy a maital-odanto met a kas opisial. Rumbeng ngarud a maipaayan met dagitoy iti gundaway nga agserbi iti pagilian.

Naubing pay no ar-arigen dagiti opisial nga agretiro iti edad a 56. Ngem segun iti liderato ti AFP, kalalainganna kano dayta nga edad tapno mananam met ti maysa a kameng ti buyot ti benepisio a katukad ti panagsakripisiona iti pagilian. Ken nasapa dayta a tawen tapno agsublida iti biag ti maysa a sibilian, ken agbirok iti sabali a panggedan. Kaaduanna ngarud kadakuada ti agsubli iti gobierno babaen ti pannakadutokda iti ania man a kapasidad wenno posision kadagiti ahensia wenno opisina nga agkasapulan iti serbisioda.

Adda agkuna a nasaysayaat no nasapsapa ti panagretiro dagiti empleado tapno napapaut met a ganarenda ti nagrigatanda a benepisio. Awan met la kano ti serbina no apaman nga agretiroda dagitoy, nakapsutda metten wenno nakaron ti sakitda ken iti ababa laengen a panawen, panawandan ti lubong. 

Adu met kadagiti mangisursuro ti mayat nga agretiro a nasapsapa ta saanen a kabaelan ti salun-atda. Agretiro ngarud dagitoy no la ketdi adda napintas a benepisio nga ipaay ti gobierno kadakuada.

Nalungsot a Kamatis

Iti ania man ngarud nga addang a mangbaliw iti mandatory age ti panagretiro, rumbeng met nga adalen a nalaing ti gobierno ti epekto daytoy kadagiti maseknan. 

Ta uray pay napateg met a maganar a nalaing ti gobiernotayo ti serbisio dagiti nataenganen nga empleado nga addanen iti nabaknang a padas ken kinasirib a kasapulan ti ahensia, di met rumbeng a makeltay ti ambision dagiti ubbing pay nga empleado nga addaan iti determinasion nga agserbi a sipupudno iti gobierno; iti kasta, maganar met ti gobierno iti idealismo iti kinaagkabannuagda.

Kasta met a saan nga amin nga empleado ti gobierno ket rumbeng a mayatiddog pay ti panagserbida, ta adda met dagiti makunkuna a nalungsot a kamatis a no mabalin, maibellengen a dagus dagitoy (agretiro a nasapsapa).

No bilang ngarud ta mayatiddog ti serbisio iti agingga iti lima pay a tawen, maipaay laeng koma daytoy kadagiti addaan iti nasayaat a galad. Iramanda ngarud iti probision iti agbalinto a linteg ti maysa a komite a mangsagat kadagiti rinet.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 10, 2011.)