ANIA DAGITI KARBENGAN DAGITI ANNAK ITI RUAR

KITAENTAYO man no ania dagiti karbengan dagiti annak iti ruar. Gapu ta adda linteg mainaig iti daytoy (partikular ti Family Code, Kodigo Sibil ken dagiti espesial a linteg a nangamendar iti sumagmamano a probision ken nangsupusop iti nagkurkurangan dagiti immun-una a linteg mainaig iti pamilia). Dagitoy ngarud a paglintegan ti rumbeng a masurot, ken manamnama a mangilisi koma dagiti kameng iti pamilia iti nadara a risiris. 

Umuna, ammuentayo no asino dagiti makunkuna nga anak iti ruar (illegitimate children). Segun iti Family Code, dagitoy dagiti naisikog ken nayanak iti ruar ti matrimonio ti kasar, malaksid no saan nga ibaga ti linteg a kasta.

Makuna ngarud nga annak iti ruar dagiti sumaganad: dagiti ubbing a nayanak kadagiti agkasimpungalan a saan a sikakasar wenno dagiti ag-live-in; dagiti nayanak a bunga ti panangliput ti lalaki wenno babai iti asawana (bigamous ken adulterous a relasion); ken dagiti nayanak a bunga dagiti maiparit a panagdenna ti maysa a lalaki ken maysa a babai gapu ta naalas a makita ti publiko wenno kontra iti moralidadtayo iti panagkanaigda (a kas koma no agina/agama wenno agkabsat dagitoy).

Iti gimongtayo, nabayag metten a naawat ti publiko ti kaadda dagiti ubbing a kas annak iti ruar. Idi  un-unana, narigat ti agbalin nga anak iti ruar wenno bastardo. Iti awag pay laeng, saanen a nasayaat a denggen: anak iti ruar, a kayatna a sawen di rumbeng a mairaman iti uneg ti normal a pamilia. Naawagan pay ngarud dagitoy a “nayanak iti ig-igid ti alad.” Kanayon a maikuskuspilda. Ngem iti laksid ti pannakailaklaksid dagitoy nga annak iti ruar, adu latta met ti mayanak a kasta.

Ti pudno ketdi, awan ti basol ti ubing, ta awanan met iti kabaelan nga agpili iti agbalin a nagannak kenkuana. Dagiti ngarud ama wenno ina ti mababalaw no apay nga adda dagiti annak iti ruar.  Iti agdama, mabalin a misuotantayo ti kakasta a relasion, ngem ti anak a bunga dayta a relasion iti ruar ti matrimonio ti kasar, ipaayan met ti lintegtayo iti naan-anay a karbengan, a kas dagiti sumaganad:

Karbengan a manigpaneknek nga isu ti anak ti amana.

Segun iti linteg, no ania ti wagas ti pudpudno nga anak (nagkasar dagiti dadakkelna) a mangipaneknek iti kinalehitimo ti estadona, dayta met ti wagas tapno mapaneknekan ti maysa nga anak iti ruar iti estadona a kasta. Mabalin ngarud a mapaneknekanna agingga a sibibiag daytoy babaen ti birth certificate nga agparang iti civil register wenno babaen ti pangngeddeng iti korte, wenno panangako ti nagannak nga anakna ti ubing babaen ti maysa a public document (a kas koma no adda notariona) wenno babaen ti kasuratan nga isu a mismo ti nangikur-it ken nagpirma. Mabalin met ti panangipaneknekna babaen ti naparang wenno dina panangilimlimed ti estadona, ken ti agtultuloy iti panagimetna iti estadona a kas anak iti ruar, wenno babaen ti wagas a palubosan iti pagalagadan ti korte (Rules of Court), kas pagarigan iti baro a pagalagadan mainaig iti DNA testing. Ngem iti naudi a dua a wagas, rumbeng a sibibiag ti tuduenna nga ama wenno ina.

No ngarud bilang ta saan nga akuen ti ama nga anakna ti ubing, mangidatag iti korte ti ubing, babaen ti inana, iti maysa a kaso (wenno Action for Recognition and Support); iti kasta, no mapaneknekan ti ukom babaen kadagiti ebidensia a maidatag nga isu ti ama ti ubing, ti mismo met laeng a korte ti mangibilin iti panangaklon ti ama nga anakna daytoy.

Karbengan a panagusar ti apeliedo ti amana.

Idi, ti laeng apeliedo ti ina ti usaren ti maysa nga anak iti ruar. Kasurot laeng daytoy ti ibilbilin ti linteg a ti ina laeng ti ubing iti addaan iti karbengan a mangaywan iti ubing. Ngem babaen ti Akta Republika 9255 (maam-ammo daytoy a kas “Revilla Law” babaen ti kangrunaan nga autorna a ni Senador Ramon Revilla Sr.), naamendaran dayta a linteg. Manipud ngarud idi 2004, mabalinen nga usaren ti ubing ti apeliedo ti amana, ngem iti kondision nga akuen nga umuna ti ama nga anakna ti ubing babaen ti nailanad iti birth certificate wenno dagiti dokumento a nakailanadan iti panangaklonna, babaen ti panagpirmana.

Kasta met a no di akuen ti ama nga anakna ti ubing, ti apeliedo ti ina ti maaramat ngem agbalin a blanko ti tengnga-a-naganna wenno middle name.

Karbengan a maipaayan iti sustento (“right of support”)

Apaman nga akuen ti ama nga anakna iti ruar ti nasao nga ubing, maaddaan daytoy iti karbengan a maipaayan iti sustento a pinansial wenno material. Segun iti Family Code, buklen daytoy dagiti kasapulan unay ti ubing tapno agbiag ken dumakkel a kas iti pagtaengan, aruaten, panagpaagas, panagadal ken ania man a banag a kasapulan ti maysa a pamilia. No anianto dayta a gatad, rumbeng nga agbatay daytoy iti kabaelan ti pinansial nga estado ti ama.

Saan a kas iti pagalagadan iti panagtitinnawid, awan ti masasao a rumbeng a bingay dagiti annak iti ruar ken dagiti pudpudno nga anak, ta kas ibilbilin ti linteg, rumbeng nga agpapada daytoy. Malaksid no sibibiag pay ti pudpudno nga asawa ti lalaki, ta aggapu ti sustento iti bukodna a bolsa ta awan ngarud ti pagrebbengan ti legal nga asawana iti anak daytoy iti ruar.

Iti biang ti maysa a ka-live-in, saan a sustento ti awagda iti daytoy no di ket kas karbenganna a kas partner ken ina dagiti annakna, kas sagudayen ti probision ti linteg mainaig kadagiti agdendenna a saan a sikakasar (kitaen ti Art. 147 iti Family Code). Adda ngarud karbenganna a kas agtagibalay.

Karbengan nga agtawid iti sanikua ti amana.

Napateg met ti panangaklon ti ama (boluntario man wenno pinilit ti korte) nga anakna ti ubing tapno maaddaan daytoy iti karbengan nga agtawid iti sanikua kenkuana.  Ngem rumbeng a saan nga ad-adu daytoy ngem iti kagudua ti rumbeng a tawiden ti maysa a pudpudno nga anak. Gapu ngarud ta ibilbilinen ti linteg ti panagtawid iti sanimuka uray ti maysa nga anak ti ruar, awan ngarud ti sabali a rason tapno  mapukaw kenkuana dayta a karbengan nga agtawid malaksid iti ibagbaga met laeng ti linteg a rason. Saan ngarud a kasta lattan ti kadarasna nga ilaksid ti pudpudno a pamilia dagitoy nga annak iti ruar inton pagbibingayanda ti sanikuada. Rumbeng nga adda pagbatbatayanna a linteg iti dayta nga addangda.

Agtawid amin a maaklon nga annak iti ruar, ngem rumbeng nga agpatingga laeng daytoy iti kagudua iti maawid a bingay ti maysa a pudpudno nga anak. Ngem iti biang ti ina ti ubing nga anak ti ruar, awan ti matawidna iti sanikua ti ama, malaksid iti ibagbaga ti Artikulo 147 iti Family Code a panagbingayda iti ania man a naiserrekda a sanikua iti panagdennada. Ti laeng ngarud pudpudno nga ti rumbeng nga agtawid kenkuana a kas met laeng iti kaadu ti bingay dagiti pudpudno nga anakna.

Kamaudiananna, ti ina ti ubing nga anak ti ruar ti addaan laeng iti karbengan nga agaywan iti daytoy. Uray pay adda iti abrod ti ina ti ubing, di rumbeng nga awiden ti amana no la ketdi adda nangitalkanna a sabali a kabagian ti ubing a mangaywan iti daytoy, ta saan a makuna a panangbaybay-a ti kastoy a situasion. Malaksid no ibilin iti korte ti pannakaikkat kenkuana dayta a karbengan no kasapulan unay, kas koma no binaybay-anna ti ubing nga awan ti agaywan a sabali a tao, pannakaperdi ti ulona, panangmaltrato iti nakaro iti anakna, ken addaan iti makaakar a sakit. 

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 5, 2011.)

MISA DE GALLO WENNO MISA DE AGUINALDO?

 

ITI maika-16 ti Disiembre, sakbay ti panangrugi ti nasalemsem nga agsapa, mangrugi manen a mapatit dagiti kampana kadagiti simbaan. Panangrugi dayta ti simbang gabi, wenno umuna iti siam a nobena a sakbay ti Paskua.

Nairamuten dayta nga aramid nga adda pakainaigan ti pammati wenno kultura dagiti Katoliko. Simbang gabi, kayatna a sawen “misa iti rabii” wenno iti naipakadawyanen nga aramid dagiti Katoliko nga agtitipon iti Nasantuan a Misa iti parbangon iti uneg ti siam nga aldaw sakbay ti Pakua. Mayannatup ngarud ti awag daytoy a misa de gallo (wenno “misa dagiti kawitan,” kas panangiladawan iti pananglukag dagiti agtaraok a kawitan iti sumangbay a baro nga aldaw).

Ngem ania kadi met ti misa de aguinaldo? Kapada kadi daytoy ti misa de gallo, wenno adda paggidiatanda?

Misa de Gallo  

No idiay Ilocos a dimmakkelak, aggidiat dagiti dua a misa. Kas iti nailanad itayen, misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena a mapasamak iti kada parbangon sakbay ti Paskua. Maselebraran met ti misa de aguinaldo (“misa iti sagut ti Paskua,” ta regalo ti kayat a sawen ti aguinaldo iti Espaniol) iti mismo nga aldaw ti Paskua (Disiembre 25), wenno kadagiti dadduma a lugar, maselebraran daytoy iti manipud iti alas dies agingga iti alas dose iti tengnga iti rabii wenno bisperas (Disiembre 24), sakbay man a mapasamak ti noche buena a pagsasanguan dagiti pamilia. Kayatna ngarud a sawen, pangragup a selebrasion ti misa de aguinaldo kalpasan ti siam nga aldaw a nobena.

Mapaneknekan ti paggidiatan dagiti dua a misa babaen ti maysa nga artikulo mainaig iti Ilocos Norte a naipablaak iti Filipino Heritage: Lahing Filipino Vol. 5 (1978) ken ti artikulo a sinurat ni Doreen G. Fernandez a napauluan iti “A Filipino Christmas” a naipablaak iti Kasaysayan: The Story of the Filipino People Vol. 10.

Segun met ken ni Mario I. Miclat babaen ti artikulona a naipablaak iti Philippine Almanac 2^nd edition (1991), iti umuna nga aldaw kadagiti misa iti parbangon, maisab-it dagiti pagsilawan wenno parol kadagiti tawa tapno adda mangsilnag kadagiti mapan makimisa. Ket iti Aldaw ti Paskua, panawen daytoy iti panagdedenna manen dagiti amin a kameng ti pamilia, ket kalpasan ti misa iti tengnga iti rabii (wenno misa de aguinaldo), agsasango met laeng ti pamilia para kadagiti agkakaimas a makan (noche Buena).

Kastoy met ti ibagbaga ni Nita Umali Berselsen iti artikulona a “The Longest Christmas” a naiposte iti website a Living in the Philippines, iti pannakaipatarusna iti Iluko: “Ti misa para iti Bisperas ti Paskua, maawagan pay iti misa de aguinaldo (“gift mass”), ket mangrugi sakbay ti tengnga ti rabii, wenno nasapsapa ti orasna ngem iti misa de gallo.”

Agpareho Laeng Dagiti Dua a Misa

Ngem gayam kadagiti dadduma nga artikulo kadagiti magasin, diario wenno libro, agpareho laeng dagiti dua a misa. Iti maysa a libro nga usaren dagiti para iti publiko a pagadalan nga impa-edit kaniak ti maysa nga agimalmaldit kadagiti libro, nailanad nga agpada a misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena ken ti pangragup a misa iti bisperas ti Paskua. Inaturko daytoy babaen ti panangiserrekko iti misa de aguinaldo para iti naud-udi a nadakamat a misa. Ngem idi nagsubli kaniak ti libro para iti maikadua a pannakaeditna, insubli ketdi ti evaluator manipud iti Department of Education ti dati a parapo, wenno inikkatna ti balikas a misa de aguinaldo nga innayonko.  Binilin ngarud ti boss-ko nga i-stet wenno diak ipagaraw ti inaturko no adda la ketdi pammaneknekko nga agsabali ti misa de aguinaldo ken misa de aguinaldo.

Ditoy ngarud nga inrugik ti nagsukisok, ket naduktalak nga aglalaok ti pannakaawattayo kadagiti dua a misa. Malaksid iti nailanaden a paggidiatan ti dua a misa, adda agibagbaga nga agpareho laeng daytoy, ket adda met dagiti agkuna a baliktad ketdi, wenno ti misa de aguinaldo ti masasao a simbang gabi wenno siam nga aladaw a nobena ket ti maudi a misa iti kaaldawan ti Paskua ti masasao met a misa de gallo.

Iti UP Diksiyonariong Filipino (Bagong Edisyon 2010) nga opisial a reference bookmi iti publishing, nailanad iti kastoy: Misa de Aginaldo png [Esp misa de Aguinaldo]: Simbang-Gabi / Misa de Galyo png [Esp misa de Gallo]. Daytoy ngarud ti nagibasaran ti taga-DepEd tapno iwalinna ti panangaturko nga agasabli dagiti dua a misa. Diakon ginaraw pay ti kayat ti evaluator, nupay iti panagkunak adda met kamali ti nasao a diksionario ket amangan no maysa met a kamali daytoy.

Ngem iti maysa a website a nairanta laeng para iti selebrasion ti Paskua, (christmas-celebrations.org), nailanad ti kastoy, iti pannakaipatarusna iti Iluko: Iti Filipinas, ti nobena ti Paskua ket maawagan iti simbang gabi, balikas iti Tagalog a kayatna a sawen “misa iti rabii.” Us-saren pay dagiti Filipino dagiti balikas nga Espaniol para kadagitoy a misa, kas iti panangibagada daytoy a kas misa de gallo, “misa dagiti kawitan,” wenno misa de aguinaldo, kayatna a sawen “misa iti Sagut ti Paskua.” 

Misa de Aguinaldo  

Ibagbaga met ti The Filipinas Heritage Library, a kukua ti Ayala Foundation, a misa de gallo ketdi ti pudno nga awagda iti misa iti pagpatinggan ti siam nga aldaw a nobena. Ngem nupay kasta, kunada met laeng iti maysa nga artikulo a naiposte iti website-da (filipinas.library.org.ph), mabalinen kadagitoy a panawen a pagsinnukaten ti kaipapanan wenno panggep dagiti dua a misa.

Iti met biang dagiti pagilian dagiti Katoliko iti Latin America a kas iti Venezuela ken Puerto Rico, awaganda iti misa de aguinaldo ti misa ti parbangon wenno nobena iti siam nga aldaw para ken ni Birhen Maria (manipud iti Disiembre 16 agingga iti 24), idinto a misa de gallo ti kaudian a misa iti Bisperas ti Paskua.

Iti daytoy met a pannakaaramat dagiti termino ti kayat a masurot daydi Alejandro R. Roces babaen ti kolumna a “Roses & Thorns” iti Philippine Star. Iti sinuratna a napetsaan iti December 16, 2008, imbagana iti kastoy, kas iti pannakaitarusna:

“No dadduma biddut ti panagusar dagiti Filipino iti misa de gallo a maiturong kadagiti misa iti parbangon, wenno misa de aguinaldo. Gapu ngamin ta ti kayat a sawen ti misa de gallo iti Espaniol ket Misa iti Tengnga ti Rabii, nga ad-adda a maawatan  iti literal a pannakaipatarusna a “Misa Dagiti Kawitan”; nga agtaud iti kapanunotan a ti kawitan ti immuna a nakasaksi iti pannakayanak ni Jesus, ket isu ngarud ti nagtaraok tapno maipakdaar daytoy. Kinapudnona, misa de gallo ti mangserra ti misa de aguinaldo iti bisperas ti Paskua, ta kalpasan daytoy, agsasango a mangan dagiti pamilia iti pannangan iti tengnga ti rabii a maawagan iti noche buena sadanto agsisinnukat kadagiti regalo.”

Maisurot laeng daytoy iti naiposte iti website ti Archdiocese of Manila (rcam.org), a nagkunaanda a maawagan a simbang gabi (misa iti parbangon) ti siam nga aldaw a nobena para ken ni Birhen Maria, a mangrugi iti alas kuatro iti parbangon ken agserra babaen ti misa de gallo iti mismo a bisperas ti Paskua tapno pasangbayenda ti pannakayanak ni Jesucristo a Mannubbot.

Awan iti Libro

Segun ken ni Fidel Villaroel, O.P. babaen ti artikulona a  “The Aguinaldo Masses: Origins, Setbacks and Survival” (naipablaak iti Philippiniana Sacra, Vol. 34, No.102), maawagan iti misa de gallo ti misa iti karabiyan ti Disiembre 24, idinto a misa de aguinaldo met dagiti misa iti parbangon iti siam nga aldaw sakbay ti Paskua. Ngem segun met laeng kenkuana, awan ti panagsusurot dagiti eksperto iti pudpudno a rason no apay nga inawaganda a misa de aguinaldo dagiti misa iti parbangon.  No apay a kastoy, kunana, maibilang ngamin a votive mass ti misa de aguinaldo, a kayatna a sawen, ti padi a mangmisa ti mangpili ti surotenna a naisangsangayan a teksto iti liturhia ket mangidaton iti misa para iti partikular a panggep wenno intension. Maysa ngarud a votive mass ti misa de aguinaldo para iti pannakaidaydayaw ni Ina Maria nga inyam-ammo dagiti simbaan iti nadumaduma a paset ti Espania ken Mehiko, agingga a nagun-od daytoy ti agdama nga awagda a kas aginaldaw a misa para iti adbiento.

Iti pakasaritaan ti simbaan, awan ti masisinuo a pudpduno a nagtaudan ti misa de aguinaldo iti Espania. Nupay kasta, adda kano dagiti dokumento a mangipaay iti ebidensia a mapaspasamaken daytoy a misa iti kaudian a dekada iti maika-16 a siglo.

Awan met ti umusi a dokumento a makaitudo no kasano a nagbalin met a paset ti misatayo iti Filipinas ti misa de aguinaldo (ken/wenno misa de gallo). Ngem nalawag ketdi a dimmanon ditoy iti Filipinas idi maika-16 a siglo babaen dagiti misionario nga aggapu iti Mehiko.  

Kadagiti dadduma a sinurat mainaig iti misa de aguinaldo, ibagbagada a nangrugi daytoy iti Mehiko idi 1587 babaen ken ni Padre Diego de Soria, dadaulo dagiti mongha iti kombento ti San Agustin Acolman. Segun dagiti istoria, dinawat kano ti padi ti pammalubos ti Santo Papa nga angayen ti misa iti ruar ti simbaan gapu ta saanen a makaanay daytoy para kadagiti adu a timmabuno kadagiti pangrabii a misa. Iti Pilipinas, nangrugi kano ti tradision para iti misa de aguinaldo idi 1669, kalpasan nga insayangkat dagiti padi dagiti misada iti parbangon tapno makadar-ay kano dagiti mannalon a kayatda met ti tumabuno kadagiti misa a pangrambak iti Paskua; iti kasta, dida panawen dagiti obrada iti taltalon. Ni kano mismo a Papa Sixtus V ti nangibilin a Disiembre 16 ti panangrugi dagiti misa iti parbangon ditoy Filipinas a kas maipasurot iti naipakadawyanen nga aramid dagiti Filipino nga agselebrar iti siam nga aldaw kadagiti napapateg nga okasion.

Masublian ti Rumbeng a Kaipapananna

Ngem iti panagbaliw ti panawen, saan a napukaw ti pudpudno a kaipapanan ti simbang gabi nupay agsabasabali iti awagtayo ken ti pannakaselebrarna. Napateg ngarud daytoy a tradision iti kina-Katoliko dagiti mamati, ngem napateg met a tradision tapno mapabileg  ti relasion dagiti kameng ti pamilia ken dagiti agkakabagian ken aggagayyem; ken kangrunaanna, nairanta daytoy  a pakariknaan iti kaadda iti Dios iti biagtayo, ta babaen ti panagsagana para iti Paskua, maparegta metten iti pammatida iti Ubing a Mannubbot.

Ken uray pay ania ti naganna, ti simbang gabi ket maysa laeng met a panangiparangarang iti panagsakripisio gapu iti ayat ta kasapulan met ti dedikasion ken disiplina ti panagriing a masapa tapno laeng maaramid ti pagrebbengan iti Simbaan. Ngem no sabali ti panggep dagiti mapan makimisa malaksid iti panangdaydayaw ti pannakaipasngay ni Jesukristo, kas koma tapno makadenna laeng dagiti barkadada, wenno tapno masirpatda dagiti sabsabongenda wenno mapanda laeng agiinnarem, ay, sabalin a saritaan dayta.

Malaksid kadagitoy nga aramid nangruna dagiti agtutubo, saan pay a kayat ti Simbaan ti pannakayakar ti oras ken lugar iti simbang gabi. Itay Oktubre, inruar ti Simbaan babaen ti maysa a surat para iti panakaiparit ti misa de gallo kadagiti mall wenno shopping center iti bukodda nga oras nga awan pammalubos ti Simbaan. Naalas kano a kitaen nga agmisada kadagiti pasilio a mabuybuya dagiti aggatgatang nga awan met ti ammoda wenno dida kayat iti kastoy a selebrasion iti pammati dagiti Katoliko.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 19, 2011.)

NAPUSKOL MET TI PANAGRUPRUPADA, AYA?

NABAYAGEN dagitoy a mulmulagatak iti inaldaw iti Metro Manila. Malaksid iti naginad a trapiko, ken ti makasael nga angot iti aglawlaw ken asuk kadagiti lugan, dagitoy a ladawan ken nagan dagiti politiko a naibaskag kadagiti poste, pagurayan iti lugan, puon dagiti kayo, ken parupa dagiti pasdek ti pakasursuronak—ken patiek a kasta met ti karirikna dagiti padak nga agan-anus a makitegtegged iti Kamanilaan.

Sabali pay dagiti naitarpaulin a pangkablaaw a nakasab-it kadagiti waya wenno kable ti koriente wenno uray ania la ditan a lugar ken iti no ania la ditan a rason—panagturpos, piesta, Paskua, Semana Santa, Valentine’s Day—apuonayen, dakamatem amin nga okasion, adda latta pangkablaaw dagitoy a politiko. Agduduma iti rukod dagiti iplastarda a panangilatak iti nagan, ladawan ken gapuananda. Dagitoy man ti rason ti pannakadadael ti nasayaat koma a buya iti aglawlawtayo.

Adda dita ti maysa a babai a diputado ti maysa a distrito iti Manila nga arigna naiwaras kadagiti poste iti sakupna a lugar ti napuskol unay a rupana. Aglalaok dagiti rason: pangkablaaw, palagip iti panagannad iti salun-at, ken uray pay panagisuro kadagiti numero a maawagan no adda uram ken krimen, ken anunsio iti libre a panagpakugit (adda la ket ngarud angaw a pati “bird” ni Boy ket maibatek sadiay nga isu ti nangipaay iti libre a pannakakugitna).

Iti met Quezon City, no nagum-umaanen dagiti umili ti nakakitkita iti SB a naimaldit iti aglawlaw (Serbiyong Bayan ti kayat a sawen kano daytoy, ngem dagiti letra ketdi daytoy iti pangrugian ti nagan ken apeliedo ti dati a mayorda a ni Sonny Belmonte), simmublat met ni Herbert Bautista a nangsukat kenkuana iti puesto a nangiwaras ti bukodna nga HB. Di met agpaudi dagiti konsehal iti isu met laeng a siudad, ta uray sadino ditan a suli adda impatakderda nga street sign wenno welcome sign a dakdakkel pay ti naganda ngem ti nairanta nga impormasion.

Adda pay maysa pasdek a malablabsak nga inaldaw iti Quezon City a naibaskag iti parupa daytoy dagiti nagdadakkel-ti-letra a nagan ti babai a diputado. Diak pay napugtuan no ania ti serbi daytoy a pasdek. Kukuana ngata dayta a pasdek ta impanaganna iti bagina?

Kaaduanna dagiti overpass wenno pagballasiwan dagiti tattao iti Kamanilaan ti nakaisuraten met ti sibubukel a nagan dagiti mayor (no maminsan karaman ti anakda wenno asawada a manamnama a mangsukat kadakuada iti puesto). Uray dagiti lugan a kukua ti munisipio wenno kapitolio, kasta met dagiti ambulansia, saan a mapakawan dagitoy a politiko a pangiparangan kadagiti naganda. A kasla man isudan ti akinkukua kadagitoy wenno ginatangda manipud iti bukodda a bulsa.

Indonar ni Apo Mayor

Adda met dagiti kunam la no managbabain a di mangibaga iti naganda. Ngem ibidada met ti letra a pangrugian iti apeliedoda. Iti Pasig, naiplastar ti nagdakkel a letra nga E kadagiti lamp post iti siudad, a mangipalagip iti pangrugian met ti nagan ti situtugaw a mayorda. Iti dadduma a lugar, kas iti Baguio, makita met dagiti initial wenno pangrugian ti nagan dagiti politiko kadagiti waiting shed, welcome arch, lamp post ken uray pagbasuraan. 

Adda met dagiti mangitandudo iti naganda ta adda met rasonda a mangaramid iti dayta. Mabalin nga isuda ti naggastos para kadagiti babassit a banag nga ipapaayda iti publiko, ngem ketdi naalas a kitaen no donasion dayta kadagiti agkasapulan. Maipalagip nga idi mapasamak ti layus a gapuanan ni Onday, adda dagiti politiko a nangisurat iti naganda kadgaiti styrofoam a nakailaonan dagiti makan wenno karton dagiti delata ken dadduma pay a kasapulan dagiti biktima ti didigra. Malagipko idi addaak iti haiskul, dimmayo iti eskuelami ti delegasion dagiti atleta iti maysa a sekundaria iti probinsia para iti provincial meet. Naisurat kadagiti jogging pants dagiti atleta, iti tengnga iti kutit wenno iti matugawanda, ti kastoy: “Donated by Mayor _____________.” Nagalas man a kitaen.

Uso ngata ti kastoy nga aramid ta arigna amin a lokal a lider adda mapanunotna a letra, logo wenno ania la ditan a mangitandudo iti naganna ken ti pamiliana. Agiinnunada a makapanunot iti kabaruan ken maisabsabali a wagas.

Golezeum ken Dadduma Pay

Iti Parañaque, saan met a paatiw ni Rep. Roilo Golez a nangibida iti bagina. Nangipatakder daytoy kadagiti multi-purpose hall a napanaganan iti Golezeum. Nagtipon a nagan dayta iti coliseum (stadium)  ken ti naganna. Kukuana ngata ti pasdek, wenno bukodna a ginastosan ti pannakaipatakder dagitoy?

Masaludsodtayo met daytoy kadagiti naiplastar a pakaammo kadagiti maar-aramid a kalsada wenno pasdek a nakaisuratan ti kastoy: “THIS ROAD/BUILDING WAS CONSTRUCTED COURTESY OF _________”  wenno iti daytoy “SALAMAT PO, _______, PARA SA KALSADA/TULAY NA ITO.”  Aggapu kadi ti bulsa dagitoy a politiko ti nagastos iti pannakaipatakder dagitoy?

Ngem ti nalawag ketdi, inuulbod dagitoy a pakdaar, pakaammo wenno palagip. Ta uray pay awan dagitoy a politiko a nainagan, maaramid latta met dagitoy nga impraestruktura, ta pagrebbengan ti asino man nga opisial ti gobierno nga aramiden dagitoy para iti pagimbagan ti sapasap. Ken maysa, dagiti buis a nagrigrigatan a binayadan dagiti umili ti nagtaudan dagiti pundo a naaramat kadagitoy a proyekto, saan ket a manipud iti bulsa dagiti opisial.

Di rumbeng nga ibida ti maysa a politiko ti nagapuananna ta dayta met ti rumbeng nga aramidenna a kas naipabaklay kenkuana a pagrebbengan. Awan duma ti maysa a politiko ti maysa a doktor wenno  mangisursuro nga agserserbi met kadagiti umili. Ngem dagiti doktor ken mangisursuro, a sipupudno nga agserbi iti sinapataanda a pagrebbengan, dida ipasaw a kasla naidumduma a pasamak ti pannakaaagas iti maysa a pasiente, iti biang iti doktor, wenno iti panangisurona iti maysa nga ubing, iti biang ti mangisursuro. Rumbeng met wenno pagrebbenganda nga aramiden dagitoy.

Dagiti ngarud politiko a nangpabangon kadagiti rangtay, kalsada, pasdek wenno kapadana a proyekto, saanda a nagaramid iti banag pagyamyamanantayo unay iti tumukno’t langit. Ta rumbeng nga aramiden dagiti politko dagitoy a proyekto a kas namnamaentayo iti panangibutostayo kadakuada.

Nabatad ketdi ti rason dagitoy a politiko a mangitandudo kadagiti naganda. Adda dagiti mangibaga a paset laeng dayta iti panangipakaammoda nga aktiboda nga agtrabtrabaho. Nasayaat unay no kasta, ngem iti wagas a panangipakaammoda kadagitoy, saan a mayannatup iti panggepda a mangibinglay iti impormasion manipud iti opisinada. Nabatad ketdi a ti panangilatlatakda iti naganda ket paset ti nabileg nga estratehiada para iti sumaruno nga eleksion, iti biangda a kas reeleksionista, wenno dagiti assawa ken annakda a sumukat kadakuada. Kasla man ngarud ibagbagada: “Ne, nakaaramid kami iti naimbag ket rumbeng a mabutosankami manen iti sumaruno a panagpipili.”

Napuskol ketdi dagiti Rupada

Iti ababa a pannao, maar-aramat ngarud dagiti pundo ti gobierno para iti panggepda iti politika ken iti pannakarubrob iti ambision ti pamiliada nga agtalinaed iti puesto iti agnanayon. Segun ken ni Senador Miriam Defensor Santiago, saan a kasapulan dagitoy a panangidaydayaw dagiti politiko kadagiti bagbagida ta nabatad ketdi a salungasingenna ti moralidad, ken ad-adda laeng nga ital-ona ti kultura iti panagkakadua iti narugit a politika ken korupsion.

Mayannatup laeng ti awagda ita kadagitoy a politiko nga “epal,” wenno panglais nga awag kadagiti tattao a naayat a pumapel (“mapapel”) wen umeksena iti di rumbeng a pagparanganda. Kaaweng laeng unay ti panglais met a balikas iti Tagalog a “kapal” wenno napuskol ti rupana (“makapal ang mukha”).

Ammotayo a naalas dagitoy nga aramid, ngem apay nga awan mababaelantayo a mangpasardeng kadagitoy? Paset kadi daytoy ti kulturatayo a Filipino? Siwawaya latta ngamin dagiti politiko a mangaramid iti kaykayatda, ta ania ngarud, awan met ti mangipawil kadakuada wenno awan pay met linteg a mangibilin iti pannkaisardengen ti nabayagen a panangal-allilawda kadatayo.

Pagsayaatanna, iti biang ni Senador Santiago, adda solusion daytoy a parikut. Babaen daytoy ti maysa a linteg a mangdusa kadagiti opisial nga agiplastar lattan kadagiti nagan wenno ladawanda kadagiti tarpaulin, poster wenno billboard kadagiti proyekto ti gobierno, wenno dagiti awan kaes-eskanna a pangkablaaw iti publiko iti ania la ditan nga okasion nga awan ti nalawag a panggepna no di ti mangpalatak laeng iti naganda.

Inawagan ngarud ni Santiago ti gakatna nga Anti-Epal Bill (wenno An Act Prohibiting Public Officers from Claiming Credit through Signage Announcing a Public Works Project), a kas kasamayan a solusion tapno sumardengen dagiti abusado nga opisial. Idi rimmuar daytoy a damag, adu ti naayatan iti senadora ken iti gakatna, ket napagpapatangan pay kadagiti blog, forum ken dadduma pay a site iti Internet. Makita nga adu kadagiti kailiantayo ti nauman kadagiti “epal” a politiko, ket sidadaanda a mangkanunong iti gakat. No agbalin daytoy a linteg, dagiti laeng karatula wenno billboard a nakailanadan ti nagan, imahe, wenno logo iti lokal wenno nasional a gobierno a mangisaysayangkat iti proyekto ti mapalubosan a maiplastar kadagiti pakaammo.

Manamnama a mapagpapatanganto ti nasao a gakat iti maysa a session inton umay a tawen, kas panangipatalged ni Majority Leader Sen. Vicente Sotto III. Maragsakan met ti Malakanyang iti nasao a gakat, ta kasurot laeng kano daytoy ti personal a desision ni Presidente Benigno S. Aquino III a di mangiplastar iti rupa wenno naganna kadagiti proyekto iti gobierno, wenno kapadana nga aramid.

Maikarsel Dagii Rumbeng a Maikarsel

Adda metten kapadana a gakat a naidatag iti Kamara. Daytoy ti House Bill 2309, a nagtinnulongan a sinurat da Teddy Casiño ken Neri Colmenares, agpada a diputado manipud iti Bayan Muna party-list. Kinapudnona, immun-una a naidatag daytoy ngem iti gakat ni Santiago. Saan a pulos napalubosan a mapagpapatangan iti maseknan a komite iti Kamara. Segun ngarud ken ni Casiño, narigat a makaluso iti komite dagiti kakastoy a gakat, ta kaaduanna dagiti kameng ti Kamara, karamanen dagiti gobernador, mayor, bise mayor ken konsehal, ti nangnangruna a mangidaydayaw iti bagbagida wenno dagiti makunkuna nga epal.

Ngem no pudno met laeng a kayat dagiti kapartiduan ni PNoy iti Kongreso a suroten ti nalinteg a dana (“daang matuwid” ), rumbeng a palubosandan a mataming ti gakat; iti kasta, awan ti asino ditan a politiko a maipangpangruna la unay. No di kayat dagiti maseknan a diputado ti agkuti, wenno kontraenda ti gakat, addan madadaan a solusion ni Santiago. Iplastarna kano ti nagan dagitoy a kontra ket nalaklakanton no kua a maammuan no asino ti epal kadakuada.   

Ala, nasayaat unay no makitatayo iti pannakarisuten ti nabayagen a parikuttayo kadagiti abusado wenno epal a politiko. Ngem malaksid iti anti-epal bill, nasaysayaat koma no agaramid met ti Kongreso kadagiti linteg a mangibilin kadagiti nasiken nga addang para iti agtultuloyen a pannakaisardeng ti korupsion iti pagilian, kas koma iti pannakaipataw ti nadagdagsen a pannusa kadagiti mapaneknekan nga nagbasol, ken nasiksiken a mekanismo tapno mabantayan ti garaw dagiti opisial ti gobierno.

No agballigi dagitoy a gakat, maysa laeng ti makitatayo a parikut ditoy. Mapusek la ketdi  dagiti pagbaludan kadagiti politiko a matiliwan nga agsukir iti linteg. Ket no agpayso a maikarsel dagitoy, ibaskagtayo met, uray iti maudi a gundaway, ti pakaammo a: “SALAMAT, MAHAL NAMING PANGULO, SA PAGPAPATAYO NINYO NG MARAMING BILANGGUAN PARA SA MGA TIWALING OPISIAL.”

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 21, 2011.)