Nairamuten
dayta nga aramid nga adda pakainaigan ti pammati wenno kultura dagiti Katoliko.
Simbang gabi, kayatna a sawen “misa iti rabii” wenno iti naipakadawyanen nga
aramid dagiti Katoliko nga agtitipon iti Nasantuan a Misa iti parbangon iti uneg
ti siam nga aldaw sakbay ti Pakua. Mayannatup ngarud ti awag daytoy a misa de gallo (wenno “misa dagiti
kawitan,” kas panangiladawan iti pananglukag dagiti agtaraok a kawitan iti
sumangbay a baro nga aldaw).
Ngem
ania kadi met ti misa de aguinaldo? Kapada kadi daytoy ti misa de gallo, wenno
adda paggidiatanda?
Misa
de Gallo
No
idiay Ilocos a dimmakkelak, aggidiat dagiti dua a misa. Kas iti nailanad
itayen, misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena a mapasamak iti
kada parbangon sakbay ti Paskua. Maselebraran met ti misa de aguinaldo (“misa
iti sagut ti Paskua,” ta regalo ti kayat a sawen ti aguinaldo iti Espaniol) iti mismo nga aldaw ti Paskua (Disiembre 25),
wenno kadagiti dadduma a lugar, maselebraran daytoy iti manipud iti alas dies
agingga iti alas dose iti tengnga iti rabii wenno bisperas (Disiembre 24),
sakbay man a mapasamak ti noche buena a pagsasanguan dagiti pamilia. Kayatna
ngarud a sawen, pangragup a selebrasion ti misa de aguinaldo kalpasan ti siam
nga aldaw a nobena.
Mapaneknekan
ti paggidiatan dagiti dua a misa babaen ti maysa nga artikulo mainaig iti
Ilocos Norte a naipablaak iti Filipino
Heritage: Lahing Filipino Vol. 5 (1978) ken ti artikulo a sinurat ni Doreen
G. Fernandez a napauluan iti “A Filipino Christmas” a naipablaak iti Kasaysayan: The Story of the Filipino People
Vol. 10.
Segun
met ken ni Mario I. Miclat babaen ti artikulona a naipablaak iti Philippine Almanac 2nd edition (1991), iti umuna nga aldaw
kadagiti misa iti parbangon, maisab-it dagiti pagsilawan wenno parol kadagiti
tawa tapno adda mangsilnag kadagiti mapan makimisa. Ket iti Aldaw ti Paskua,
panawen daytoy iti panagdedenna manen dagiti amin a kameng ti pamilia, ket
kalpasan ti misa iti tengnga iti rabii (wenno misa de aguinaldo), agsasango met
laeng ti pamilia para kadagiti agkakaimas a makan (noche Buena).
Kastoy
met ti ibagbaga ni Nita Umali Berselsen iti artikulona
a “The Longest Christmas” a naiposte iti website a Living in the Philippines, iti pannakaipatarusna iti Iluko: “Ti
misa para iti Bisperas ti Paskua, maawagan pay iti misa de aguinaldo (“gift
mass”), ket mangrugi sakbay ti tengnga ti rabii, wenno nasapsapa ti orasna ngem
iti misa de gallo.”
Agpareho Laeng
Dagiti Dua a Misa
Ngem
gayam kadagiti dadduma nga artikulo kadagiti magasin, diario wenno libro,
agpareho laeng dagiti dua a misa. Iti maysa a libro nga usaren dagiti para iti publiko
a pagadalan nga impa-edit kaniak ti maysa nga agimalmaldit kadagiti libro,
nailanad nga agpada a misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena ken
ti pangragup a misa iti bisperas ti Paskua. Inaturko daytoy babaen ti
panangiserrekko iti misa de aguinaldo para iti naud-udi a nadakamat a misa.
Ngem idi nagsubli kaniak ti libro para iti maikadua a pannakaeditna, insubli ketdi
ti evaluator manipud iti Department of Education ti dati a parapo, wenno
inikkatna ti balikas a misa de aguinaldo
nga innayonko. Binilin ngarud ti boss-ko
nga i-stet wenno diak ipagaraw ti inaturko no adda la ketdi pammaneknekko nga
agsabali ti misa de aguinaldo ken misa de aguinaldo.
Ditoy
ngarud nga inrugik ti nagsukisok, ket naduktalak nga aglalaok ti
pannakaawattayo kadagiti dua a misa. Malaksid iti nailanaden a paggidiatan ti
dua a misa, adda agibagbaga nga agpareho laeng daytoy, ket adda met dagiti
agkuna a baliktad ketdi, wenno ti misa de aguinaldo ti masasao a simbang gabi
wenno siam nga aladaw a nobena ket ti maudi a misa iti kaaldawan ti Paskua ti
masasao met a misa de gallo.
Iti
UP Diksiyonariong Filipino (Bagong
Edisyon 2010) nga opisial a reference bookmi iti publishing, nailanad iti
kastoy: Misa de Aginaldo png [Esp
misa de Aguinaldo]: Simbang-Gabi / Misa
de Galyo png [Esp misa de Gallo]. Daytoy ngarud ti
nagibasaran ti taga-DepEd tapno iwalinna ti panangaturko nga agasabli dagiti
dua a misa. Diakon ginaraw pay ti kayat ti evaluator, nupay iti panagkunak adda
met kamali ti nasao a diksionario ket amangan no maysa met a kamali daytoy.
Ngem
iti maysa a website a nairanta laeng para iti selebrasion ti Paskua, (christmas-celebrations.org),
nailanad ti kastoy, iti pannakaipatarusna iti Iluko:
Iti Filipinas, ti nobena ti Paskua ket maawagan iti simbang gabi, balikas iti
Tagalog a kayatna a sawen “misa iti rabii.” Us-saren pay dagiti Filipino dagiti
balikas nga Espaniol para kadagitoy a misa, kas iti panangibagada daytoy a kas
misa de gallo, “misa dagiti kawitan,” wenno misa de aguinaldo, kayatna a sawen
“misa iti Sagut ti Paskua.”
Misa
de Aguinaldo
Ibagbaga met ti The Filipinas Heritage Library, a
kukua ti Ayala Foundation, a misa de gallo ketdi ti pudno nga awagda iti misa
iti pagpatinggan ti siam nga aldaw a nobena. Ngem nupay kasta, kunada met laeng
iti maysa nga artikulo a naiposte iti website-da (filipinas.library.org.ph), mabalinen
kadagitoy a panawen a pagsinnukaten ti kaipapanan wenno panggep dagiti dua a misa.
Iti
met biang dagiti pagilian dagiti Katoliko iti Latin America a kas iti Venezuela
ken Puerto Rico, awaganda iti misa de aguinaldo ti misa ti parbangon wenno
nobena iti siam nga aldaw para ken ni Birhen Maria (manipud iti Disiembre 16
agingga iti 24), idinto a misa de gallo ti kaudian a misa iti Bisperas ti
Paskua.
Iti
daytoy met a pannakaaramat dagiti termino ti kayat a masurot daydi Alejandro R.
Roces babaen ti kolumna a “Roses & Thorns” iti Philippine Star. Iti sinuratna a napetsaan iti December 16, 2008, imbagana
iti kastoy, kas iti pannakaitarusna:
“No
dadduma biddut ti panagusar dagiti Filipino iti misa de gallo a maiturong
kadagiti misa iti parbangon, wenno misa de aguinaldo. Gapu ngamin ta ti kayat a
sawen ti misa de gallo iti Espaniol ket Misa iti Tengnga ti Rabii, nga ad-adda
a maawatan iti literal a
pannakaipatarusna a “Misa Dagiti Kawitan”; nga agtaud iti kapanunotan a ti
kawitan ti immuna a nakasaksi iti pannakayanak ni Jesus, ket isu ngarud ti
nagtaraok tapno maipakdaar daytoy. Kinapudnona, misa de gallo ti mangserra ti
misa de aguinaldo iti bisperas ti Paskua, ta kalpasan daytoy, agsasango a
mangan dagiti pamilia iti pannangan iti tengnga ti rabii a maawagan iti noche
buena sadanto agsisinnukat kadagiti regalo.”
Maisurot
laeng daytoy iti naiposte iti website ti Archdiocese of Manila (rcam.org), a
nagkunaanda a maawagan a simbang gabi (misa iti parbangon) ti siam nga aldaw a
nobena para ken ni Birhen Maria, a mangrugi iti alas kuatro iti parbangon ken
agserra babaen ti misa de gallo iti mismo a bisperas ti Paskua tapno
pasangbayenda ti pannakayanak ni Jesucristo a Mannubbot.
Awan iti Libro
Segun
ken ni Fidel Villaroel, O.P. babaen ti artikulona a “The
Aguinaldo Masses: Origins, Setbacks and Survival” (naipablaak iti Philippiniana Sacra, Vol. 34, No.102),
maawagan iti misa de gallo ti misa iti karabiyan ti Disiembre 24, idinto a misa
de aguinaldo met dagiti misa iti parbangon iti siam nga aldaw sakbay ti Paskua.
Ngem segun met laeng kenkuana, awan ti panagsusurot dagiti eksperto iti pudpudno
a rason no apay nga inawaganda a misa de aguinaldo dagiti misa iti
parbangon. No apay a kastoy, kunana,
maibilang ngamin a votive mass ti misa de aguinaldo, a kayatna a sawen, ti padi
a mangmisa ti mangpili ti surotenna a naisangsangayan a teksto iti liturhia ket
mangidaton iti misa para iti partikular a panggep wenno intension. Maysa ngarud
a votive mass ti misa de aguinaldo para iti pannakaidaydayaw ni Ina Maria nga
inyam-ammo dagiti simbaan iti nadumaduma a paset ti Espania ken Mehiko, agingga
a nagun-od daytoy ti agdama nga awagda a kas aginaldaw a misa para iti adbiento.
Iti
pakasaritaan ti simbaan, awan ti masisinuo a pudpduno a nagtaudan ti misa de aguinaldo
iti Espania. Nupay kasta, adda kano dagiti dokumento a mangipaay iti ebidensia
a mapaspasamaken daytoy a misa iti kaudian a dekada iti maika-16 a siglo.
Awan
met ti umusi a dokumento a makaitudo no kasano a nagbalin met a paset ti
misatayo iti Filipinas ti misa de aguinaldo (ken/wenno misa de gallo). Ngem
nalawag ketdi a dimmanon ditoy iti Filipinas idi maika-16 a siglo babaen dagiti
misionario nga aggapu iti Mehiko.
Kadagiti
dadduma a sinurat mainaig iti misa de aguinaldo, ibagbagada a nangrugi daytoy
iti Mehiko idi 1587 babaen ken ni Padre Diego de Soria, dadaulo dagiti mongha
iti kombento ti San Agustin Acolman. Segun dagiti istoria, dinawat kano ti padi
ti pammalubos ti Santo Papa nga angayen ti misa iti ruar ti simbaan gapu ta
saanen a makaanay daytoy para kadagiti adu a timmabuno kadagiti pangrabii a
misa. Iti Pilipinas, nangrugi kano ti tradision para iti misa de aguinaldo idi
1669, kalpasan nga insayangkat dagiti padi dagiti misada iti parbangon tapno
makadar-ay kano dagiti mannalon a kayatda met ti tumabuno kadagiti misa a
pangrambak iti Paskua; iti kasta, dida panawen dagiti obrada iti taltalon. Ni
kano mismo a Papa Sixtus V ti nangibilin a Disiembre 16 ti panangrugi dagiti
misa iti parbangon ditoy Filipinas a kas maipasurot iti naipakadawyanen nga
aramid dagiti Filipino nga agselebrar iti siam nga aldaw kadagiti napapateg nga
okasion.
Masublian ti
Rumbeng a Kaipapananna
Ngem
iti panagbaliw ti panawen, saan a napukaw ti pudpudno a kaipapanan ti simbang
gabi nupay agsabasabali iti awagtayo ken ti pannakaselebrarna. Napateg ngarud
daytoy a tradision iti kina-Katoliko dagiti mamati, ngem napateg met a
tradision tapno mapabileg ti relasion
dagiti kameng ti pamilia ken dagiti agkakabagian ken aggagayyem; ken
kangrunaanna, nairanta daytoy a
pakariknaan iti kaadda iti Dios iti biagtayo, ta babaen ti panagsagana para iti
Paskua, maparegta metten iti pammatida iti Ubing a Mannubbot.
Ken
uray pay ania ti naganna, ti simbang gabi ket maysa laeng met a panangiparangarang
iti panagsakripisio gapu iti ayat ta kasapulan met ti dedikasion ken disiplina ti
panagriing a masapa tapno laeng maaramid ti pagrebbengan iti Simbaan. Ngem no
sabali ti panggep dagiti mapan makimisa malaksid iti panangdaydayaw ti pannakaipasngay
ni Jesukristo, kas koma tapno makadenna laeng dagiti barkadada, wenno tapno masirpatda
dagiti sabsabongenda wenno mapanda laeng agiinnarem, ay, sabalin a saritaan
dayta.
Malaksid
kadagitoy nga aramid nangruna dagiti agtutubo, saan pay a kayat ti Simbaan ti
pannakayakar ti oras ken lugar iti simbang gabi. Itay Oktubre, inruar ti Simbaan
babaen ti maysa a surat para iti panakaiparit ti misa de gallo kadagiti mall
wenno shopping center iti bukodda nga oras nga awan pammalubos ti Simbaan. Naalas
kano a kitaen nga agmisada kadagiti pasilio a mabuybuya dagiti aggatgatang nga
awan met ti ammoda wenno dida kayat iti kastoy a selebrasion iti pammati dagiti
Katoliko.
No comments:
Post a Comment