Saturday, December 17, 2011

MISA DE GALLO WENNO MISA DE AGUINALDO?

 

ITI maika-16 ti Disiembre, sakbay ti panangrugi ti nasalemsem nga agsapa, mangrugi manen a mapatit dagiti kampana kadagiti simbaan. Panangrugi dayta ti simbang gabi, wenno umuna iti siam a nobena a sakbay ti Paskua.
Nairamuten dayta nga aramid nga adda pakainaigan ti pammati wenno kultura dagiti Katoliko. Simbang gabi, kayatna a sawen “misa iti rabii” wenno iti naipakadawyanen nga aramid dagiti Katoliko nga agtitipon iti Nasantuan a Misa iti parbangon iti uneg ti siam nga aldaw sakbay ti Pakua. Mayannatup ngarud ti awag daytoy a misa de gallo (wenno “misa dagiti kawitan,” kas panangiladawan iti pananglukag dagiti agtaraok a kawitan iti sumangbay a baro nga aldaw).
Ngem ania kadi met ti misa de aguinaldo? Kapada kadi daytoy ti misa de gallo, wenno adda paggidiatanda?

Misa de Gallo  
No idiay Ilocos a dimmakkelak, aggidiat dagiti dua a misa. Kas iti nailanad itayen, misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena a mapasamak iti kada parbangon sakbay ti Paskua. Maselebraran met ti misa de aguinaldo (“misa iti sagut ti Paskua,” ta regalo ti kayat a sawen ti aguinaldo iti Espaniol) iti mismo nga aldaw ti Paskua (Disiembre 25), wenno kadagiti dadduma a lugar, maselebraran daytoy iti manipud iti alas dies agingga iti alas dose iti tengnga iti rabii wenno bisperas (Disiembre 24), sakbay man a mapasamak ti noche buena a pagsasanguan dagiti pamilia. Kayatna ngarud a sawen, pangragup a selebrasion ti misa de aguinaldo kalpasan ti siam nga aldaw a nobena.
Mapaneknekan ti paggidiatan dagiti dua a misa babaen ti maysa nga artikulo mainaig iti Ilocos Norte a naipablaak iti Filipino Heritage: Lahing Filipino Vol. 5 (1978) ken ti artikulo a sinurat ni Doreen G. Fernandez a napauluan iti “A Filipino Christmas” a naipablaak iti Kasaysayan: The Story of the Filipino People Vol. 10.
Segun met ken ni Mario I. Miclat babaen ti artikulona a naipablaak iti Philippine Almanac 2nd edition (1991), iti umuna nga aldaw kadagiti misa iti parbangon, maisab-it dagiti pagsilawan wenno parol kadagiti tawa tapno adda mangsilnag kadagiti mapan makimisa. Ket iti Aldaw ti Paskua, panawen daytoy iti panagdedenna manen dagiti amin a kameng ti pamilia, ket kalpasan ti misa iti tengnga iti rabii (wenno misa de aguinaldo), agsasango met laeng ti pamilia para kadagiti agkakaimas a makan (noche Buena).
Kastoy met ti ibagbaga ni Nita Umali Berselsen iti artikulona a “The Longest Christmas” a naiposte iti website a Living in the Philippines, iti pannakaipatarusna iti Iluko: “Ti misa para iti Bisperas ti Paskua, maawagan pay iti misa de aguinaldo (“gift mass”), ket mangrugi sakbay ti tengnga ti rabii, wenno nasapsapa ti orasna ngem iti misa de gallo.”

Agpareho Laeng Dagiti Dua a Misa
Ngem gayam kadagiti dadduma nga artikulo kadagiti magasin, diario wenno libro, agpareho laeng dagiti dua a misa. Iti maysa a libro nga usaren dagiti para iti publiko a pagadalan nga impa-edit kaniak ti maysa nga agimalmaldit kadagiti libro, nailanad nga agpada a misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena ken ti pangragup a misa iti bisperas ti Paskua. Inaturko daytoy babaen ti panangiserrekko iti misa de aguinaldo para iti naud-udi a nadakamat a misa. Ngem idi nagsubli kaniak ti libro para iti maikadua a pannakaeditna, insubli ketdi ti evaluator manipud iti Department of Education ti dati a parapo, wenno inikkatna ti balikas a misa de aguinaldo nga innayonko.  Binilin ngarud ti boss-ko nga i-stet wenno diak ipagaraw ti inaturko no adda la ketdi pammaneknekko nga agsabali ti misa de aguinaldo ken misa de aguinaldo.
Ditoy ngarud nga inrugik ti nagsukisok, ket naduktalak nga aglalaok ti pannakaawattayo kadagiti dua a misa. Malaksid iti nailanaden a paggidiatan ti dua a misa, adda agibagbaga nga agpareho laeng daytoy, ket adda met dagiti agkuna a baliktad ketdi, wenno ti misa de aguinaldo ti masasao a simbang gabi wenno siam nga aladaw a nobena ket ti maudi a misa iti kaaldawan ti Paskua ti masasao met a misa de gallo.
Iti UP Diksiyonariong Filipino (Bagong Edisyon 2010) nga opisial a reference bookmi iti publishing, nailanad iti kastoy: Misa de Aginaldo png [Esp misa de Aguinaldo]: Simbang-Gabi / Misa de Galyo png [Esp misa de Gallo]. Daytoy ngarud ti nagibasaran ti taga-DepEd tapno iwalinna ti panangaturko nga agasabli dagiti dua a misa. Diakon ginaraw pay ti kayat ti evaluator, nupay iti panagkunak adda met kamali ti nasao a diksionario ket amangan no maysa met a kamali daytoy.
Ngem iti maysa a website a nairanta laeng para iti selebrasion ti Paskua, (christmas-celebrations.org), nailanad ti kastoy, iti pannakaipatarusna iti Iluko: Iti Filipinas, ti nobena ti Paskua ket maawagan iti simbang gabi, balikas iti Tagalog a kayatna a sawen “misa iti rabii.” Us-saren pay dagiti Filipino dagiti balikas nga Espaniol para kadagitoy a misa, kas iti panangibagada daytoy a kas misa de gallo, “misa dagiti kawitan,” wenno misa de aguinaldo, kayatna a sawen “misa iti Sagut ti Paskua.” 

Misa de Aguinaldo  
Ibagbaga met ti The Filipinas Heritage Library, a kukua ti Ayala Foundation, a misa de gallo ketdi ti pudno nga awagda iti misa iti pagpatinggan ti siam nga aldaw a nobena. Ngem nupay kasta, kunada met laeng iti maysa nga artikulo a naiposte iti website-da (filipinas.library.org.ph), mabalinen kadagitoy a panawen a pagsinnukaten ti kaipapanan wenno panggep dagiti dua a misa.
Iti met biang dagiti pagilian dagiti Katoliko iti Latin America a kas iti Venezuela ken Puerto Rico, awaganda iti misa de aguinaldo ti misa ti parbangon wenno nobena iti siam nga aldaw para ken ni Birhen Maria (manipud iti Disiembre 16 agingga iti 24), idinto a misa de gallo ti kaudian a misa iti Bisperas ti Paskua.
Iti daytoy met a pannakaaramat dagiti termino ti kayat a masurot daydi Alejandro R. Roces babaen ti kolumna a “Roses & Thorns” iti Philippine Star. Iti sinuratna a napetsaan iti December 16, 2008, imbagana iti kastoy, kas iti pannakaitarusna:
“No dadduma biddut ti panagusar dagiti Filipino iti misa de gallo a maiturong kadagiti misa iti parbangon, wenno misa de aguinaldo. Gapu ngamin ta ti kayat a sawen ti misa de gallo iti Espaniol ket Misa iti Tengnga ti Rabii, nga ad-adda a maawatan  iti literal a pannakaipatarusna a “Misa Dagiti Kawitan”; nga agtaud iti kapanunotan a ti kawitan ti immuna a nakasaksi iti pannakayanak ni Jesus, ket isu ngarud ti nagtaraok tapno maipakdaar daytoy. Kinapudnona, misa de gallo ti mangserra ti misa de aguinaldo iti bisperas ti Paskua, ta kalpasan daytoy, agsasango a mangan dagiti pamilia iti pannangan iti tengnga ti rabii a maawagan iti noche buena sadanto agsisinnukat kadagiti regalo.”
Maisurot laeng daytoy iti naiposte iti website ti Archdiocese of Manila (rcam.org), a nagkunaanda a maawagan a simbang gabi (misa iti parbangon) ti siam nga aldaw a nobena para ken ni Birhen Maria, a mangrugi iti alas kuatro iti parbangon ken agserra babaen ti misa de gallo iti mismo a bisperas ti Paskua tapno pasangbayenda ti pannakayanak ni Jesucristo a Mannubbot.

Awan iti Libro
Segun ken ni Fidel Villaroel, O.P. babaen ti artikulona a  “The Aguinaldo Masses: Origins, Setbacks and Survival” (naipablaak iti Philippiniana Sacra, Vol. 34, No.102), maawagan iti misa de gallo ti misa iti karabiyan ti Disiembre 24, idinto a misa de aguinaldo met dagiti misa iti parbangon iti siam nga aldaw sakbay ti Paskua. Ngem segun met laeng kenkuana, awan ti panagsusurot dagiti eksperto iti pudpudno a rason no apay nga inawaganda a misa de aguinaldo dagiti misa iti parbangon.  No apay a kastoy, kunana, maibilang ngamin a votive mass ti misa de aguinaldo, a kayatna a sawen, ti padi a mangmisa ti mangpili ti surotenna a naisangsangayan a teksto iti liturhia ket mangidaton iti misa para iti partikular a panggep wenno intension. Maysa ngarud a votive mass ti misa de aguinaldo para iti pannakaidaydayaw ni Ina Maria nga inyam-ammo dagiti simbaan iti nadumaduma a paset ti Espania ken Mehiko, agingga a nagun-od daytoy ti agdama nga awagda a kas aginaldaw a misa para iti adbiento.
Iti pakasaritaan ti simbaan, awan ti masisinuo a pudpduno a nagtaudan ti misa de aguinaldo iti Espania. Nupay kasta, adda kano dagiti dokumento a mangipaay iti ebidensia a mapaspasamaken daytoy a misa iti kaudian a dekada iti maika-16 a siglo.
Awan met ti umusi a dokumento a makaitudo no kasano a nagbalin met a paset ti misatayo iti Filipinas ti misa de aguinaldo (ken/wenno misa de gallo). Ngem nalawag ketdi a dimmanon ditoy iti Filipinas idi maika-16 a siglo babaen dagiti misionario nga aggapu iti Mehiko.  
Kadagiti dadduma a sinurat mainaig iti misa de aguinaldo, ibagbagada a nangrugi daytoy iti Mehiko idi 1587 babaen ken ni Padre Diego de Soria, dadaulo dagiti mongha iti kombento ti San Agustin Acolman. Segun dagiti istoria, dinawat kano ti padi ti pammalubos ti Santo Papa nga angayen ti misa iti ruar ti simbaan gapu ta saanen a makaanay daytoy para kadagiti adu a timmabuno kadagiti pangrabii a misa. Iti Pilipinas, nangrugi kano ti tradision para iti misa de aguinaldo idi 1669, kalpasan nga insayangkat dagiti padi dagiti misada iti parbangon tapno makadar-ay kano dagiti mannalon a kayatda met ti tumabuno kadagiti misa a pangrambak iti Paskua; iti kasta, dida panawen dagiti obrada iti taltalon. Ni kano mismo a Papa Sixtus V ti nangibilin a Disiembre 16 ti panangrugi dagiti misa iti parbangon ditoy Filipinas a kas maipasurot iti naipakadawyanen nga aramid dagiti Filipino nga agselebrar iti siam nga aldaw kadagiti napapateg nga okasion.

Masublian ti Rumbeng a Kaipapananna
Ngem iti panagbaliw ti panawen, saan a napukaw ti pudpudno a kaipapanan ti simbang gabi nupay agsabasabali iti awagtayo ken ti pannakaselebrarna. Napateg ngarud daytoy a tradision iti kina-Katoliko dagiti mamati, ngem napateg met a tradision tapno mapabileg  ti relasion dagiti kameng ti pamilia ken dagiti agkakabagian ken aggagayyem; ken kangrunaanna, nairanta daytoy  a pakariknaan iti kaadda iti Dios iti biagtayo, ta babaen ti panagsagana para iti Paskua, maparegta metten iti pammatida iti Ubing a Mannubbot.
Ken uray pay ania ti naganna, ti simbang gabi ket maysa laeng met a panangiparangarang iti panagsakripisio gapu iti ayat ta kasapulan met ti dedikasion ken disiplina ti panagriing a masapa tapno laeng maaramid ti pagrebbengan iti Simbaan. Ngem no sabali ti panggep dagiti mapan makimisa malaksid iti panangdaydayaw ti pannakaipasngay ni Jesukristo, kas koma tapno makadenna laeng dagiti barkadada, wenno tapno masirpatda dagiti sabsabongenda wenno mapanda laeng agiinnarem, ay, sabalin a saritaan dayta.
Malaksid kadagitoy nga aramid nangruna dagiti agtutubo, saan pay a kayat ti Simbaan ti pannakayakar ti oras ken lugar iti simbang gabi. Itay Oktubre, inruar ti Simbaan babaen ti maysa a surat para iti panakaiparit ti misa de gallo kadagiti mall wenno shopping center iti bukodda nga oras nga awan pammalubos ti Simbaan. Naalas kano a kitaen nga agmisada kadagiti pasilio a mabuybuya dagiti aggatgatang nga awan met ti ammoda wenno dida kayat iti kastoy a selebrasion iti pammati dagiti Katoliko.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 19, 2011.)

No comments: