“NO
adda sumrek iti arubayanmo ket ibagana a kukuanan ti nagtakderanna, umannugotka
kadi? Saan la ketdi a rumbeng nga ipadawattayo lattan iti sabali ti pudpudno a
kukuatayo.”
Balikas dayta ni Presidente Benigno “Noynoy” Aquino III, a naipatarus iti Ilokano, iti kallabes SoNA (State of the Nation Adress) daytoy.
Ti parikuttayo iti Tsina ti turongen ti saona. Wenno ti panangilas-ud lattan ti Tsina kadagiti barkona, para militar man wenno pagkalap, kadagiti sakuptayo a teritorio iti West Philippine Sea, partikular iti Panatag (Scarborough) Shoal ken iti Pag-asa Island.
Nangrugi ti kaudian a tension iti taaw idi Abril. Nagbasakbasak ti grupo dagiti mangngalap a Tsino iti Panatag Shoal tapno agilibasda kadagiti kinabaknang manipud iti taawtayo. Naapput dagitoy ti bukodtayo a Coast Guard, ngem napartak a nakataray dagiti Tsino. Iti panangkamat ti puersatayo kadagiti bilogda, simmabet kadakuada ti dakkel a barko ti gobierno ti Tsino. Ket ibagbagada metten a dagiti Filipino ti nangirugi iti kinadursok.
Kimmaro ti situasion, ta imbaon ketdin ti Tsina dagiti dadduma pay a barkoda tapno bantayanad ti nasao a lugar ken dagiti dadduma pay a disso iti taaw a kayatda a tagikuaen.
Agsasaruno ti panangidatagtayo iti protesta kontra iti Tsina iti United Nations babaen ti napagtutunosan dagiti pagilian a mangurnos kadagitoy a klase ti susik, ti UN Convention on the Law of the Sea (UNCLOS). Ngem awan man laeng ti panangipangag ti Tsino iti kiddawtayo.
Uray ibagbaga ti Tsina a makipatangda kadatayo tapno maurnos ti isyu iti natalinaay laeng a wagas, dida met agsardeng a mangpabpabileg iti puersada kadagiti pagiinnagawan a teritorio iti taaw. Itay laengen napan a bulan, binukelda ti maysa a siudad a mangsakup kano ti nalawa a paset ti taaw a pakairamanen ti Spratly Islands. Daytoy ngaruden ti nagbatayanda a nangipasingked wenno namagbalin a legal (iti biangda) iti panangtagikuada kadagiti isla.
Kasaruno daytoy nga addangda ti panaglayag ti saan a nakurkurang ngem 20 a pagkalap a barko a binayabay pay ti sumagmamano a gunboat ti Tsina tapno agalada kadagiti kinabaknang iti taaw a pakairamananen dagiti tagtagikuaentayo nga isla, wenno iti uneg ti 200 a milia ti exclusive economic zone ti pagilian. Iti naudi a damag, nakapanawen dagitoy a barko a pangkalap ngem nakargaanen dagitoy iti adu a natiliwda a pawikan ken nakimarda a dadakkel a kappo ken korales. Agsublidanto ketdi manen ta awan met mangbangen kadakuada ta nabileg ti gunboat a mangbaybayabay kadakuada iti nasao a lugar.
Makita laeng ditoy nga, umuna, adda pammalubos ti gobiernoda iti panagilibasda nga agipanaw kadagiti kinabaknang iti saanda met a sakup a lugar. Ket saan laeng a dagiti ikan ti puntiriada no di pay ket dagiti protected species a kas kadagiti pawikan, a nakanginngina iti presiona iti merkado no mapalubosan dagitoy a mailako.
Ken maikadua, maibatay kadagiti report, kasapulan unay dagiti Tsino ti ania man a matagamtamda a kinabaknang manipud iti taaw gapu ta agkurkurang kano metten ti pagtaudan ti taraon ti dakkel unayen a populasionda. Isu nga agwarasda a mapan agsawar kadagitoy. No kabaelanda a tenglen ti taaw a kas iti ar-aramidenda, nakasaysayaat la unay kadakuada. Ngem no saan, sililimedda a mapan agkalap kadagiti paset a kukua ti sabali a pagilian. Kas iti naminsan, nagbasakbasakda iti sakup ti Russia a nakapasabtanda la ket ngarud iti kanion manipud ti puersa dagiti Ruso.
Dayta ngarud ti gapuna a kasapulan a pabilegenda ti addan a puersada kadagiti disso a pagkalapanda. Rumbeng a salaknibanda dagiti mangngalapda. Nangrugi daytoy iti panangagawda kadatayo ti Mischief Island idi 1995 nga iti agdama, nagbalinen daytoy a pagsangladan dagiti barkoda a mapan agsawar kadagiti kinabaknang iti taaw.
Ngem nasayaat koma no ikan laeng ti gagarada. Agalada pay kadagiti korales nga usarenda a nabileg a panglaok iti ar-aramidenda a pangpigket para iti industria ti panagaramid iti bapor.
Segun iti Malakanyang, saan laeng ngarud nga isyu daytoy iti panangagaw ti teritorio no di ket kangrunaanna, isyu daytoy iti pannakasaluad ti nakaparsuaan. Napateg dagiti korales tapno mapagtalinaed ti kinabuslon ti ikan iti dayta a paset ti taaw. Kadagiti korales ngamin nga agapon tapno agitlog dagiti lames, ken pagtaudan ti kasapulan a taraon dagiti kappo ken dadduma pay a nabiag iti baybay.
Ipakpakat ti pagiliantayo dagiti pagalagadan tapno masaluadan ti pannakabalanse ti biag iti taaw. Iparparit ngarud daytoy ti panagala kadagiti higante a kappo wenno kadagiti pawikan tapno agserbi a taraon dagiti babaknang, wenno agala kadagiti korales tapno maaramid laeng a dekorasion dagiti agkakangayed a balay. Maiparparit met ngarud ti pannakailako dagitoy a kinabaknang tapno awan ti maengganio nga agala kadagitoy.
No mapalubosan lattan dagiti Tsino iti kayatda, awanton ti mabati kadagiti korales iti taawtayo, ket pagangayanna, agpapadanton nga agbisin dagiti adu a pagilian ta nakirangto metten dagiti ikan a makalapan. Ipakitana laeng ngarud ditoy nga awan ti panangisakit ti Tsina kadagiti kaarrubana a pagilian, wenno kadagiti sumaruno a henerasion.
Ad-adda pay ketdin a tumurtured dagiti Tsino, aglalo ta nabilegen ti kaadda ti puersada iti taaw. Dida pay mapnek iti Spratlys, agkaradapda pay a sumrek iti Palawan ken Tawi-tawi tapno agalada kadagiti protected species. Kasla awan man laeng ti panagamakda a matiliw ken madusada; kasla aguyawda pay a mangibagbaga a padasentayo kano ida a kemmegen; itarayandatayo laeng.
Dayta ngarud ti yan ti parikut. Awan a pulos ti kabaelantayo a matengngel iti daytoy a naalas nga aramid dagiti mangngalap a Tsino. Manipud pay idi dekada 90, adun dagiti matiltiliwan a poachers saan laeng nga iti Spratlys no di pay ket iti Palawan ken iti Tawi-tawi. Kadakkelan a damag ti napasamak idi 2007 a nakatiliwan ti 30 a mangngalap a nangikarga kadagiti baporda iti ginasut a pawikan ken rinibu pay nga itlog dagitoy manipud iti Turtle Islands a sakup ti probinsia ti Tawi-Tawi.
Imbes a mabalud dagitoy a Tsino, no asino la ditan ti nakibibiang tapno mawayawayaan dagitoy. No ania la ditan ti ibagbagda a rason, a limmasatda laeng iti lugartayo wenno adda lehitimo a permitda manipud kadagiti lokal nga opisial. Ngem ti nalawag ketdi, naggapu ti bilin iti Malakanyang a pannakaruk-atda gapu ta di kayat ti administrasion idi ni Gloria Macapagal Arroyo a mapikar ti rikna ti gobierno ti Tsina a pagtataudan ti dakkel a puonan para iti negosio ken impraestruktura.
Gapu ngarud iti ibagbagada a “diplomatic fix” wenno pannakapakawan dagiti naglabsing a Tsino iti nagan ti diplomasia ti gapuna a nawaya latta dagiti Tsino a makaruar iti pagilian, ken awan duaduana nga agsublidanto manen.
Dakkel pay a pakababalawan ti gobierno ni GMA ti panangideklarana idi a “regime of islands” babaen ti pagalagadan ti UNCLOS iti Scarborough Shoal ken ti Kalayaan Group of Islands imbes nga imbagana koma a sakup ti teritoriotayo dagitoy. Ngem inaramidna laeng dayta—manen—tapno saan a masaktan ti rikna ti higante a kaarrubatayo iti Asia.
Ken ti rigatna pay, kakumplot gayam dagitoy a poachers a Tsino dagiti lokal a residente, a kas naduktalan ti Philippine Navy itay nabiit, iti panagpalutpotda iti kaudian a kaso ti poaching iti Balabac Island, iti abagatan a paset ti Palawan.
Adda met ketdi sisasagana a tumulong iti pagiliantayo para iti ania man a kasapulannatayo a mangbantay iti taaw. Adda dita ti ikarkari ti Estados Unidos a panangtulongda kadatayo no bilang ta maipittayo iti maysa a laban, malaksid pay iti agtultuloy a panangipapaayda iti pundo tapno mapabileg ti puersatayo. Itay nabiit, adda met inkari ti Japon a 12 a kabarbaro a patrol boats nga aramaten ti bukodtayo a Coast Guard para iti seguridad ti baybaytayo.
Malaksid iti panangpabileg iti puersatayo, no kasapulan, isingsingasing pay ni Rep. Rodolfo Biazon ti panangdawattayo iti tulong manipud iti UN, kas koma ti panangibaonda iti bukodda a peacekeeping force tapno adda agsiput kadagiti sumrek apoachers. Ta kas iti nasaon, saan laeng nga isyu ti teritorio daytoy no di ket isyu ti seguridad ti nakaparsuaan ken taraon a pakaseknan amin nga agindeg iti lubong.
Ala, aramiden koma amin ti gobiernotayo ti amin a rumbeng nga aramidenna. No pudno la ketdi ti imbalikas ni PNoy iti SoNA a dina palubosan a maagawantayo iti sanikua, nasayaat dayta a pangrugian. Dina koma tuladen ti immun-una nga administrasion nga awanen ti kadarasan nga inaramidna no di ti panangpagusto a kankanayon iti nabileg a pagilian.
Iti agdama, nabatad ti kayat ni PNoy, ti agbirok kadagiti solusion a di rumbeng a pakaigapuan ti pakaisagmakantayo. Agtultuloy ngarud ti pannakium-umanna kadagiti eksperto iti nasao nga isyu ken kadagiti kaaliadotayo a pagilian.
Ngem kas kadagiti dadduma nga isyu, kasapulan met ti tulong ti tunggal umili ta daytoy man nga isyu ti pakariknaantayo iti panangipategtayo, saan laeng nga iti kinabaknang ti pagiliantayo, no di pay ket ti pannakital-o ti dayawtayo a kas Filipino.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 16, 2012.)
Balikas dayta ni Presidente Benigno “Noynoy” Aquino III, a naipatarus iti Ilokano, iti kallabes SoNA (State of the Nation Adress) daytoy.
Ti parikuttayo iti Tsina ti turongen ti saona. Wenno ti panangilas-ud lattan ti Tsina kadagiti barkona, para militar man wenno pagkalap, kadagiti sakuptayo a teritorio iti West Philippine Sea, partikular iti Panatag (Scarborough) Shoal ken iti Pag-asa Island.
Nangrugi ti kaudian a tension iti taaw idi Abril. Nagbasakbasak ti grupo dagiti mangngalap a Tsino iti Panatag Shoal tapno agilibasda kadagiti kinabaknang manipud iti taawtayo. Naapput dagitoy ti bukodtayo a Coast Guard, ngem napartak a nakataray dagiti Tsino. Iti panangkamat ti puersatayo kadagiti bilogda, simmabet kadakuada ti dakkel a barko ti gobierno ti Tsino. Ket ibagbagada metten a dagiti Filipino ti nangirugi iti kinadursok.
Kimmaro ti situasion, ta imbaon ketdin ti Tsina dagiti dadduma pay a barkoda tapno bantayanad ti nasao a lugar ken dagiti dadduma pay a disso iti taaw a kayatda a tagikuaen.
Agsasaruno ti panangidatagtayo iti protesta kontra iti Tsina iti United Nations babaen ti napagtutunosan dagiti pagilian a mangurnos kadagitoy a klase ti susik, ti UN Convention on the Law of the Sea (UNCLOS). Ngem awan man laeng ti panangipangag ti Tsino iti kiddawtayo.
Uray ibagbaga ti Tsina a makipatangda kadatayo tapno maurnos ti isyu iti natalinaay laeng a wagas, dida met agsardeng a mangpabpabileg iti puersada kadagiti pagiinnagawan a teritorio iti taaw. Itay laengen napan a bulan, binukelda ti maysa a siudad a mangsakup kano ti nalawa a paset ti taaw a pakairamanen ti Spratly Islands. Daytoy ngaruden ti nagbatayanda a nangipasingked wenno namagbalin a legal (iti biangda) iti panangtagikuada kadagiti isla.
Kasaruno daytoy nga addangda ti panaglayag ti saan a nakurkurang ngem 20 a pagkalap a barko a binayabay pay ti sumagmamano a gunboat ti Tsina tapno agalada kadagiti kinabaknang iti taaw a pakairamananen dagiti tagtagikuaentayo nga isla, wenno iti uneg ti 200 a milia ti exclusive economic zone ti pagilian. Iti naudi a damag, nakapanawen dagitoy a barko a pangkalap ngem nakargaanen dagitoy iti adu a natiliwda a pawikan ken nakimarda a dadakkel a kappo ken korales. Agsublidanto ketdi manen ta awan met mangbangen kadakuada ta nabileg ti gunboat a mangbaybayabay kadakuada iti nasao a lugar.
Makita laeng ditoy nga, umuna, adda pammalubos ti gobiernoda iti panagilibasda nga agipanaw kadagiti kinabaknang iti saanda met a sakup a lugar. Ket saan laeng a dagiti ikan ti puntiriada no di pay ket dagiti protected species a kas kadagiti pawikan, a nakanginngina iti presiona iti merkado no mapalubosan dagitoy a mailako.
Ken maikadua, maibatay kadagiti report, kasapulan unay dagiti Tsino ti ania man a matagamtamda a kinabaknang manipud iti taaw gapu ta agkurkurang kano metten ti pagtaudan ti taraon ti dakkel unayen a populasionda. Isu nga agwarasda a mapan agsawar kadagitoy. No kabaelanda a tenglen ti taaw a kas iti ar-aramidenda, nakasaysayaat la unay kadakuada. Ngem no saan, sililimedda a mapan agkalap kadagiti paset a kukua ti sabali a pagilian. Kas iti naminsan, nagbasakbasakda iti sakup ti Russia a nakapasabtanda la ket ngarud iti kanion manipud ti puersa dagiti Ruso.
Dayta ngarud ti gapuna a kasapulan a pabilegenda ti addan a puersada kadagiti disso a pagkalapanda. Rumbeng a salaknibanda dagiti mangngalapda. Nangrugi daytoy iti panangagawda kadatayo ti Mischief Island idi 1995 nga iti agdama, nagbalinen daytoy a pagsangladan dagiti barkoda a mapan agsawar kadagiti kinabaknang iti taaw.
Ngem nasayaat koma no ikan laeng ti gagarada. Agalada pay kadagiti korales nga usarenda a nabileg a panglaok iti ar-aramidenda a pangpigket para iti industria ti panagaramid iti bapor.
Segun iti Malakanyang, saan laeng ngarud nga isyu daytoy iti panangagaw ti teritorio no di ket kangrunaanna, isyu daytoy iti pannakasaluad ti nakaparsuaan. Napateg dagiti korales tapno mapagtalinaed ti kinabuslon ti ikan iti dayta a paset ti taaw. Kadagiti korales ngamin nga agapon tapno agitlog dagiti lames, ken pagtaudan ti kasapulan a taraon dagiti kappo ken dadduma pay a nabiag iti baybay.
Ipakpakat ti pagiliantayo dagiti pagalagadan tapno masaluadan ti pannakabalanse ti biag iti taaw. Iparparit ngarud daytoy ti panagala kadagiti higante a kappo wenno kadagiti pawikan tapno agserbi a taraon dagiti babaknang, wenno agala kadagiti korales tapno maaramid laeng a dekorasion dagiti agkakangayed a balay. Maiparparit met ngarud ti pannakailako dagitoy a kinabaknang tapno awan ti maengganio nga agala kadagitoy.
No mapalubosan lattan dagiti Tsino iti kayatda, awanton ti mabati kadagiti korales iti taawtayo, ket pagangayanna, agpapadanton nga agbisin dagiti adu a pagilian ta nakirangto metten dagiti ikan a makalapan. Ipakitana laeng ngarud ditoy nga awan ti panangisakit ti Tsina kadagiti kaarrubana a pagilian, wenno kadagiti sumaruno a henerasion.
Ad-adda pay ketdin a tumurtured dagiti Tsino, aglalo ta nabilegen ti kaadda ti puersada iti taaw. Dida pay mapnek iti Spratlys, agkaradapda pay a sumrek iti Palawan ken Tawi-tawi tapno agalada kadagiti protected species. Kasla awan man laeng ti panagamakda a matiliw ken madusada; kasla aguyawda pay a mangibagbaga a padasentayo kano ida a kemmegen; itarayandatayo laeng.
Dayta ngarud ti yan ti parikut. Awan a pulos ti kabaelantayo a matengngel iti daytoy a naalas nga aramid dagiti mangngalap a Tsino. Manipud pay idi dekada 90, adun dagiti matiltiliwan a poachers saan laeng nga iti Spratlys no di pay ket iti Palawan ken iti Tawi-tawi. Kadakkelan a damag ti napasamak idi 2007 a nakatiliwan ti 30 a mangngalap a nangikarga kadagiti baporda iti ginasut a pawikan ken rinibu pay nga itlog dagitoy manipud iti Turtle Islands a sakup ti probinsia ti Tawi-Tawi.
Imbes a mabalud dagitoy a Tsino, no asino la ditan ti nakibibiang tapno mawayawayaan dagitoy. No ania la ditan ti ibagbagda a rason, a limmasatda laeng iti lugartayo wenno adda lehitimo a permitda manipud kadagiti lokal nga opisial. Ngem ti nalawag ketdi, naggapu ti bilin iti Malakanyang a pannakaruk-atda gapu ta di kayat ti administrasion idi ni Gloria Macapagal Arroyo a mapikar ti rikna ti gobierno ti Tsina a pagtataudan ti dakkel a puonan para iti negosio ken impraestruktura.
Gapu ngarud iti ibagbagada a “diplomatic fix” wenno pannakapakawan dagiti naglabsing a Tsino iti nagan ti diplomasia ti gapuna a nawaya latta dagiti Tsino a makaruar iti pagilian, ken awan duaduana nga agsublidanto manen.
Dakkel pay a pakababalawan ti gobierno ni GMA ti panangideklarana idi a “regime of islands” babaen ti pagalagadan ti UNCLOS iti Scarborough Shoal ken ti Kalayaan Group of Islands imbes nga imbagana koma a sakup ti teritoriotayo dagitoy. Ngem inaramidna laeng dayta—manen—tapno saan a masaktan ti rikna ti higante a kaarrubatayo iti Asia.
Ken ti rigatna pay, kakumplot gayam dagitoy a poachers a Tsino dagiti lokal a residente, a kas naduktalan ti Philippine Navy itay nabiit, iti panagpalutpotda iti kaudian a kaso ti poaching iti Balabac Island, iti abagatan a paset ti Palawan.
Adda met ketdi sisasagana a tumulong iti pagiliantayo para iti ania man a kasapulannatayo a mangbantay iti taaw. Adda dita ti ikarkari ti Estados Unidos a panangtulongda kadatayo no bilang ta maipittayo iti maysa a laban, malaksid pay iti agtultuloy a panangipapaayda iti pundo tapno mapabileg ti puersatayo. Itay nabiit, adda met inkari ti Japon a 12 a kabarbaro a patrol boats nga aramaten ti bukodtayo a Coast Guard para iti seguridad ti baybaytayo.
Malaksid iti panangpabileg iti puersatayo, no kasapulan, isingsingasing pay ni Rep. Rodolfo Biazon ti panangdawattayo iti tulong manipud iti UN, kas koma ti panangibaonda iti bukodda a peacekeeping force tapno adda agsiput kadagiti sumrek apoachers. Ta kas iti nasaon, saan laeng nga isyu ti teritorio daytoy no di ket isyu ti seguridad ti nakaparsuaan ken taraon a pakaseknan amin nga agindeg iti lubong.
Ala, aramiden koma amin ti gobiernotayo ti amin a rumbeng nga aramidenna. No pudno la ketdi ti imbalikas ni PNoy iti SoNA a dina palubosan a maagawantayo iti sanikua, nasayaat dayta a pangrugian. Dina koma tuladen ti immun-una nga administrasion nga awanen ti kadarasan nga inaramidna no di ti panangpagusto a kankanayon iti nabileg a pagilian.
Iti agdama, nabatad ti kayat ni PNoy, ti agbirok kadagiti solusion a di rumbeng a pakaigapuan ti pakaisagmakantayo. Agtultuloy ngarud ti pannakium-umanna kadagiti eksperto iti nasao nga isyu ken kadagiti kaaliadotayo a pagilian.
Ngem kas kadagiti dadduma nga isyu, kasapulan met ti tulong ti tunggal umili ta daytoy man nga isyu ti pakariknaantayo iti panangipategtayo, saan laeng nga iti kinabaknang ti pagiliantayo, no di pay ket ti pannakital-o ti dayawtayo a kas Filipino.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 16, 2012.)
No comments:
Post a Comment