ALA, SUMUBLATKA MET, BAROK!

IDI iruar dagiti dua nga agkalaban a koalision dagiti partido politikal dagiti opisial a kandidatoda a para senador, di la ketdi naaluadan dagiti dadduma ti dilada nga agkuna iti “Sumelasu” (isu met laeng nga isu) wenno “Same banana equals saba.”  

Saan laeng a maigapu daytoy iti kasla naipaugalin kadagiti politiko a panagakar-akarda iti partido tunggal eleksion. Wenno saan laeng a gapu iti kaawan ti nalawag a plataporma wenno prinsipio a pagdudumaan dagiti partido iti koalision ken iti kasunganida a partido. Dagiti agkakalaban idi, isuda met laeng ti agkakadua ita. A kas met laeng idi.

Nangnangruna ketdi daytoy iti apeliedo dagiti agngayangay a senador. Arigna isu met laeng nga isu dagiti nalataken a nagan dagiti pamilia nga ibutostayo.

No saan a reeleksionista, kabsat wen anak met ti situtugaw a senador,  wenno asawa, anak ken asideg a kabagian ti agpason ti terminona a senador. Iti 19 a kandidato a senador manipud iti dua a koalision, 13 kadagitoy ti aggapu iti pamilia met laeng dagiti politiko nga akintengngel kadagiti nangangato a puesto iti gobierno.

Iti United Nationalist Alliance (UNA), ti koalision ti dua a partido nga idauluan ni Bise Presidente Jejomar Binay, dua kadagiti kandidatoda ti anak wenno kabsat ti situtugaw a senador.

Duanton ti Agakbsat iti Senado?

Anak ti agdama a Senate President Juan Ponce Enrile ni Dip. Jackie Enrile Jr ti Cagayan. Kabsat met ni Senador Jinggoy Estrada ni Dip. JV Ejercito ti San Juan City. Kayatna a sawen, no mangabak dagiti dua a kandidato, addanton agama iti Senado, ken manayonan pay ti bilang dagiti agkabsat no bilang ta mailayon manen ni Senador Alan Peter Cayetano ket kaduaenna met laeng ditoy ti kabsatna a ni Senador Pia Cayetano.

Iti pakasaritaan ti Senado, da Pia ken Alan Cayetano ti kaunaan pay laeng nga agkabsat a naggiddan a nagtakem; idinto a da Jinggoy ken Loi Ejercito-Estrada dagiti agina a naggiddan met a nagtakem ditoy.

Dua kadagiti kandidato pay ti UNA ti kabagian met dagiti dati a senador: da Tingting Cojuangco, ikit ni Presidente ken dati a senador Benigno Aquino III, ken Dip. Mitos Magsaysay ti Zambales, asawa ti kasinsin ni nag-Senador Ramon “Jun” Magsaysay Jr. (kandidato met itoy umay nga eleksion).

Agpada met nga aggapu iti kaamaan dagiti politiko kadagiti lugarda da Richard Gordon iti Zambales ken Olongapo, ken Juan Miguel Zubiri iti Bukidnon. Agpada a dati a senador da Gordon ken Zubiri (naglusulos iti puestona itay napan a tawen).

Iti met koalision ti administrasion a buklen ti Liberal Party, Nacionalista Party, ken Nationalist People’s Coalition, agpada met nga anak dagiti senador da Senador Koko Pimentel III (anak ni dati a Senate President Nene Pimentel Jr.) ken Dip. Sonny Angara ti Aurora (anak ni Senador Edgardo Angara nga agpason iti takemna inton umay a tawen). Malaksid a kabsat ti agdama a senador ni Alan Peter Cayetano, anak pay daytoy ti dati a senador, ni daydi nag-Senador Rene Cayetano.

Napatpateg ti Nagan ngem ti Gapuanan

Kayat met a sukatan ni dati a Dip. Cynthia Villar ti Las Piñas ti asawa daytoy a ni Senador Manny Villar nga agpaso metten ti takemna. Ken kasinsin ni Presidente Aquino ti nairaman pay iti tiket, ni Bam Aquino nga anak ti naub-ubing a kabsat daydi nag-Senador Ninoy Aquino Jr.

Aggapu met iti pamilia dagiti politiko iti Sorsogon ni agpailayon a senador Chiz Escudero, maysa kadagiti dua nga independiente iti tiket ti administrasion.

Mangipakita laeng ngarud ditoy a ti nagan ti pamilia ti kandidato, saan ket a ti padas daytoy ken plataporma ti gobierno, ti nangnangruna a konsiderasion dagiti dua a koalision a nangipili kadagiti inramanda iti opisial a tiketda.

Segun ken ni Ramon Casiple, executive director ti Institute for Political and Electoral Reforms, dakdakkel ti gundaway dagiti agikut kadagiti nalataken a nagan iti politika ta nalaka laeng a malagip dagitoy dagiti botante.

Masansan ngamin nga agkurang ti ammo dagiti botante kadagiti dadduma a kandidato, ket no ania ti nalatak kadakuada, wenno kabesadodan a nagan, isu laengen ti isuratda iti balota. Malaksid pay iti panangipagarupda a ti nagan nga ibutosda ket isu met laeng ti beterano wenno naglataken a politiko, ket dida ammo nga anak, apo, asawa wenno kabagianna laeng daytoy, wenno inaramat laeng daytoy a kandidato ti nasao a nalatak a nagan.

Maiparit ti Dinastia iti Politika?

Nangilukat manen ngarud daytoy ti isyu maipapan iti dinastia iti politika. Mapagpapatangan ita no maysa daytoy nga isyu a pakaseknan la unay dagiti botante, wenno maysa laeng a kadawyan a paset wenno ramen ti demokrasiatayo.

Makunkuna a dinastia ti panagsisinnukat iti turay manipud iti maymaysa laeng a pamilia wenno nabileg a grupo. Daytoy ti kadawyan a kaipapananna ti dinastia kadagiti diksionario. Saan ngarud a dakes daytoy ta maipakpakaten daytoy manipud pay idi panawen dagiti ari ken reyna ken agingga iti agdama a sistema ti gobiernotayo.

Ngem no agbataytayo iti agdama a Konstitusion, salungasingen ti dinastia iti politika ti prinsipio ken nainsiriban a panangpataray ti turay iti Estado. Babaen ti Artikulo II, Seksion 26 ti 1987 Konstitution, paspasingkedan ti Estado iti panangipaayna iti agpapada a panangaramat kadagiti gundaway para iti serbisio publiko ken pannakaiparit ti dinastia iti politika. Ngem saan nga impaay ti nasao a probision ti pudpudno a kaipapanan ti dinastia iti politika, no di ket impatudonna ti pannakailawlawag daytoy iti ania man a linteg a sangalen ti Kongreso para iti daytoy.

Ngem iti laksid ti nasuroken a dua a dekada kalpasan ti ratipikasion ti Konstitusion, awan pay napanday a linteg (“enabling law”) a kasapulan koma a mangipakat iti pannakaiparit ti dinastia iti politika babaen ti kaipapananna a mailawlawagto koma ditoy.

Saan met nga awan ti rason dagiti nagaramid iti Konstitusiontayo a nangiraman iti probision ti anti-political dynasty iti paglintegantayo. Kangrunaan ditoy ti panggep dagiti nagsurat a risuten ti naalas a panangtengtengngel latta ti maymaysa a pamilia wenno nabileg a grupo iti rienda ti turay, a rason ngarud ti pannakaibaddek ti pudpudno a kaipapanan ti demokrasia.

Binukodanda Laeng ti Bileg ti Politika ken Ekonomia

Kasla naipaikadawyanen nga aramid dagiti politiko (dagiti aggapu kadagiti elitista a kaamaaan) ti mangmanipular iti eleksion tapno mapataginayon latta ti bilegda. Nupay adda gundaway dagiti umili a mangpili iti kayatda a butosan, awan met ti ania a nagan a pagpilianda no dagiti isu met laeng a kameng ti pamilia.

Nagtultuloy ti panagturay dagitoy nga elitista, ken nanayonan pay ti bilangda wenno nasukatan ketdi dagiti dadduma a pamilia babaen ti panangrugi met a panagturay dagiti pamilia (crony wenno kaaliado iti politika) a pinanuynoyan ti diktadoria ni dati a Presidente Ferdinand Marcos.

Segun ken ni Dr. Encarnacion Tadem, direktor ti Third World Studies Center iti Unibersidad ti Filipinas, iparangarang laeng ti kaadda ti dinastia iti politika ti saan a nasayaat a pannakaiwaras ti bileg iti ekonomia ken turay iti gimongtayo.

Kasapulan ngarud ti maysa a linteg, kas ibilbilin ti Konstitusion, tapno maisardengen ti panagikut laeng ti sumagmamano a pamilia iti turay ti pagilian. Ngem ti rigatna, nagpupuniponan met ti Kongreso a napusgan nga agaramid iti kasapulantayo a linteg kadagiti aggapu iti nabibileg a kaamaan dagiti politiko. No aramidenda ti linteg, kasla met ngarud sinentensiaanda metten ti pannakapukaw ti bilegda.

Isu a kadagiti naidatagen nga anti-dynasty bill iti Kongreso, a nupay awan ti nariri a nangkonkontra kadagitoy, kasla tinuroganda laengen dagitoy ta awan pay ti nataming kadagitoy iti maseknan a komite ti Kamara wenno Senado.

Dua a Kaipapanan ti Dinastia iti Politika

Maysa ketdi a rason ti di pannakakuti dagiti gakat ti pagdudumaan iti panangawat dagiti lehislador iti kaipapanan ti “political dynasty.”

Iti Senate Bill 2649 nga indatag ni Senador Miriam Defensor Santiago, dua ti pangiturongan iti kaipapanan ti dinastia iti politika. Umuna, maparitan nga agkandidato iti ania man a posision iti maymaysa a probinsia ti asawa, anak wenno asino man a nadekket a kabagianna wenno kabagian ti asawana (agingga iti second degree) ti maysa a situtugaw nga opisial nga agpailayon iti partikular nga eleksion. Ken maikadua, maparitan ti asino man kadagitoy a nadakamat a kabagian ti opisial a sukatan daytoy iti posision a panawanna iti sumaruno nga eleksion kalpasan laeng nga agpaso ti termino daytoy.

Daytoy met laeng ti pangiturongan ti kaipapan ti dinastia iti gakat iti Kamara, ti House Bill No 3413, nga indatag ni Bayan Muna Party-List Rep. Teddy Casiño. Ngem iti paggidiatanda, inramanna ti siudad, a saan laeng a ti probinsia, a pakaipakatan ti linteg. Ken innayonna a sakup pay ti anti-dynasty bill dagiti agassawa, agkabsat ken nadekket nga agkabagian nga aggigiddan nga agkandidato iti maymaysa nga eleksion iti agsabali a posision uray awan ti pakainaiganda iti asino man a situtugaw nga opisial.

Ngem adda dagiti manglimitar laeng iti kaipapanan daytoy kadagiti kameng ti maymaysa a pamilia nga agiggem iti nadumaduma a posision iti gobierno. Kayatna a sawen, mabalin a sukatan ti anak ti amana a mayor, wenno ti asawa daytoy.

Ken adda met dagiti pabor iti dua a pangiturongan iti kaipapanan ti dinastia ngem saan a pabor dagitoy a malimitaran laeng daytoy kadagiti lokal a posision a kas iti kayat ni Santiago. Rumbeng met kano koma a mairaman ditoy iti eleksion para iti Kamara ken Senado. Ket no daytoy ti masurot, mabalin a saanen a napalubosan nga agkandidato pay dagiti naub-ubing nga Angara ken Enrile, da Cynthia Villar, JV Ejercito, ken ti agpailayon a Cayetano.

Ngem kinontra met daytoy ti sumagmamano a senador ta sakupen ti sibubukel a pagilian ti pannakabutos dagiti kameng ti Senado. Narigrigat ngarud a masuruan wenno maimpluensiaan dagiti umili no asino ti kayatda a butosan.

Adda met ketdi dagiti anak wenno asawa a napataran no di man nasurokanda dagiti nasayaat a gapuanan dagiti nagtawidanda iti turay, ngem nakurang pay ti ania man a balligida tapno mawaswasen ti agdama a nga estruktura ti politika a bukbukodan laeng ti mabilbilang a pamilia. Bayat ti panagpabpabileg latta dagitoy a pamilia iti puersada, ad-adda latta met a bumilbileg iti ania man a nangbangen iti gundaway dagiti ordinario nga umili a maipaayan met iti bileg nga agturay. 

No mayarig ngamin ti Filipinas iti dadduma a demokratiko a pagilian, ad-adda laeng a negatibo ti epekto ti dinastia iti politika ti pagilian. Partikular ditoy ti pannakaipakat ti warlordism, nangruna iti lokal nga agpang, tapno maagumanda ti turay ken mapasigurado nga awanen ti mangpadas pay a mangagaw pay iti daytoy kadakuada.

Saan a Garantia ti Nagan

Saan ngarud nga aksidente wenno di nairanrana nga arigna amin a napapanglaw a lugar iti pagilian ket tengngel dagiti pamilia a nagramuten ti dinastiada iti politika. Wen, ta isuda laeng wenno bassit a paset ti lugarda ti aggangganar iti parabur iti napauten a panawen, ket dagiti marigrigat isu latta a basbassit ti bingayda ngem iti rumbeng. Ket dagiti tumubngar, mapilitanda met laeng nga agulimek gapu iti butbutengda.

Ngem iti biang ni Diputado Angara, malimitaran laeng ti dinastia iti umuna  kaipapanan daytoy. Saan ngarud a sakupen daytoy ti panggepna a mangsukat iti amana iti Senado. Ken maysa, innayonna, adda met kabaelan dagiti botante a di mangibutos kadagiti kandidato nga agsadag laeng iti nagan ti pamiliada iti iseserrekda iti politika. Ibasarda ti panagpilida iti kaadda ti nadalus a nagan ken nasayaat a gapuanan dagiti kandidato.

Adda met ngarud dagiti kameng ti dinastia a saanen a nagballigi iti eleksion. Iti eleksion para iti Senado iti napalpalabas, saan a nakatulong ti name recall iti panagkandidato da Sonia Roco, Susan Ople, Gwen Pimentel, ken Raffy Biazon. Naarus dagitoy iti laksid ti imetda a nalatak a nagan dagiti dati a senador nga amada, wenno asawa iti biang ni Roco.

Iti lokal nga agpang, naregreg met ti adu no di amin amin a kameng ti sumagmamano a dinastia dagiti politiko. Ngem kaaduanna kadagitoy a naiwagaten a dinastia ti inabak met laeng dagiti padada met laeng a kameng ti dinastia, wenno pamilia a mapan met laeng ti rugina a mangirubuat iti bukodda a dinastia.

Ket awan ngarud pay maaramidantayo no di ti aguray ti kasapulantayo a reporma ti politika tapno masurot ti ibilbilin ti Konstitusiontayo a maiparit ti dinastia iti politika. No adda man maaramidan dagiti botante iti umay nga eleksion, daytoy iti panangipapatida a mangsirig iti kalidad wenno gapuanan ti asino man a kandidato nga agsadag laeng iti nagan ti pamiliada tapno agampayagda iti eleksion.

Di rumbeng a mairanud dagiti annak wenno kabagian ti maysa a politiko no awan met karbengan dagitoy a mangiggem iti turay.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 15, 2012.)