ANIAT’ DAKESNA NO NGUMINA TI SIGARILIO?

MAIBATAY iti datos ti Department of Health (DOH), pito iti sangapulo a makaigapu iti pakakatkatayan dagiti Filipino iti sakit ti adda pakainaiganna iti panagsigarilio. Ken kadagitoy nga agsakit, 10 kadakuada ti matay iti kada oras, wenno 240 iti inaldaw wenno 87,600 iti tinawen. Saan a pagduaduaanen daytoy ta uppat kano iti sangapulo a nataengan a Filipino ti agsigsigarilio.

Kanser ti kangrunaan a sakit a maala iti panagsigarilio. Ti kaadda ti nikotina ken dadduma pay a makasabidong a kemikal a maala iti kada stick ti sigarilio ken ti asuk daytoy ti mangparnuay saan laeng iti kanser, no di pay iti panagkapsut ti naturalesa ti agus-usar. Pakaalaan ngarud pay daytoy iti atake ti puso, atake iti utek (stroke), ken nadumaduma a sakit iti bara.

Ken saan laeng a dagiti agsigsigarilio ti agpeggad kadagitoy a sakit, uray pay dagiti ubbing, babbai wenno dagiti di agsigsigarilio gapu iti pannakalang-abda iti asuk manipud iti sigarilio. Dagitoy ti maawagan iti “second-hand smokers” a kas met kadagiti mannigarilio nga agpeggad ti biagda.

Ngem saan laeng nga isyu iti salun-at ti rason nga adda dagiti di pabor iti sigarilio. Aggapu ti sigarilio iti mula a tabako. Ket manipud iti magatud a bulong ti tabako, aglasat daytoy kadagiti proseso manipud iti paggapuanna a pagtalonan agingga kadagiti planta.

Mangdadael Met iti Nakaparsuaan

Dakkel met ti epekto ti industria ti tabako iti nakaparsuaan. Adu a puon ti kayo ti maar-aramat a pagsungrod kadagiti pugon (sabalinto pay dagiti papel, nga agtaud met laeng iti kayo, a mausar a pangrolio kadagiti sigarilio). No mano a kayo iti bakir ti tinuangda kadagidi a panawen a kapigsa ti industria ti tabako iti Amianan tapno adda laeng maaramat a pagsungrod kadagiti pugon. Maysa ngarud a rason ti pannakakalbo dagiti kabambantayan iti Ilokos ken Abra ti pannakapukan dagiti adu a kayo tapno ilakoda a pagsungrod kadagiti pugon.

Segun iti World Health Organization (WHO), mapan a 200,000 nga ektaria iti kabakiran ti lubong ti maikiskisap iti tinawen gapu iti pannakapukan dagiti kayo a maaramat laeng iti proseso ti panagaramid iti sigarilio.

Ammotayo met a ti pannakaikisap dagiti kaykayo iti kabakiran ti kangrunaan a nangdadael ti nakaparsuaan. No awan ngaminen ti adu a kayo iti bantay, agreggaay ti daga ken pagtaudan pay daytoy iti dakkel a layus. Ken gapu kadagitoy a didigra, bumaba ti produksion ti taraon.

Malaksid pay iti pannakakalbo dagiti bambantay, napeggad pay dagiti maaramat a pestisidio ken kemikal a ganagan a mangsabidong iti daga a pagmulaan, wenno pagtaudan ti sakit iti kudil wenno pannakulaw dagiti mannalon nga agaramat kadagitoy. Ken malaksid iti asuk a maipug-aw, parikut pay dagiti rungrong ti sigarilio a maibato lattan iti sadino a lugar. Sabali pay dagiti kaso ti uram maigapu kadagiti nabaybay-an a nakasindi a sigarilio. Isu nga adu ti agkuna nga awan ti rason tapno di maisardeng, wenno makissayan laeng koma, ti panagusar iti sigarilio. Iti kasta adda koma met papanan ti ibagbagada nga awan ti naimbag nga ipaay ti sigarilio iti salun-attayo.

Daytoy ngarud ti rason nga iti isyu iti sin tax bill, adu dagiti mangkanunong iti pannakaipangato ti buis a masingir kadagiti produkto ti tabako. Awan met nasakit a bakrang ti kaaduanna nga umili no ngumina ti sigarilio gapu iti nangato a buis ta di met nasisita iti inaldaw a panagbiagtayo ti sigarilio, no di ket makunkuna a pagnam-ayan (luxury) laeng a produkto daytoy (malaksid kadagiti makunkuna a nagbalinen a bisioda ti agsigarilio ta agsakitda no dida makasusop iti inaldaw). Ken ditay’ liplipatan a makasabidong ti sigarilio iti salun-at ken ti nakaparsuaan.

Iliklik ti Sigarilio kadagiti Agtutubo

Iti sumar ngarud ti gobierno, no ngumina ti sigarilio, dinton kas karina a kabaelan a gatangen daytoy dagiti agtutubo ken dagiti marigrigat, dua a sektor a pagtaudan iti dakkel a bilang dagiti nailuod iti sigarilio. Iti maysa a surbey idi 2009, naammuan a nasurok a 28 a porsiento kadagiti Filipino ti agsigsigarilio, ken matantia nga umabot iti 17.3 a milion kadagiti agtawen iti 15 ti mangpadpadas metten nga agbisio iti daytoy.  

No maidilig ngamin kadagiti nabakbaknang a pagilian iti Asia, ti presio ti sigarilio iti Filipinas ti kalakaan. Gapu ngarud ta nalaka ti presio ditoy, ken di maabbatan ti kaadu dagiti anunsio ken promosion kadagiti produkto iti tabako, nalaka a maguyugoy ti asino man nga agsigarilio. Nadaras met ngarud ti panagtinnag dagitoy nga addict.

Maysa ngarud a solusion ti sin tax, wenno ti awagda iti gakat a mangpadakkel iti pamastrekan ti gobierno babaen dagiti produkto a mangparnuay iti bisio (sin product), a pakairamanan metten ti arak.

Mismo a ti Malakanyang ti naiget a mangidurduron iti pannakaanamong a dagus ti gakat iti Kongreso. Panggep ngamin daytoy nga usaren ti maur-orda a pundo manipud iti buis tapno maparegta ti programa ti gobierno para iti pannakaital-o ti salun-at dagiti umili.

Kanunongan unay ti DOH iti gakat ta malaksid a maispal ti adu a Filipino iti peligro iti panagsigarilio, pangrugian metten daytoy ti panagbaba ti bilang dagiti mannigarilio. Para iti bukod ngarud a panggep ti ahensia, inawaganda ti sin tax a kas “health bill” wenno “an anti-cancer tax.”

Segun ken ni Senador Franklin Drilon, umabot iti P103.8 bilion ti tinawen a mapaspastrekan ti gobierno manipud iti produkto ti tabako ngem arigna doble met wenno P188.8 bilion ti kasapulan tapno maagasan laeng dagiti Filipino a nakaala iti kanser iti bara, sakit ti puso ken dadduma pay a sakit gapu iti panagsigarilio ken panaginum iti arak.

Ni Drilon ti agdama a chairman ti Senate ways and means committee a kangrunaan a manggamgamulo iti pannakabukel ti gakat. Sinukatanna ni Senador Ralph Recto a naglusulos itay napan a bulan gapu iti pananguyaw iti Malakanyang ken dadduma pay a sektor iti indatagna a gakat. Kayat ngamin ni Recto a manipud iti P15 bilion agingga iti P20 bilion ti pannakaingato laeng ti koleksion ti excise tax ti tabako ken alkohol nga adayo unay iti kidkiddawen ti Department of Finance a P60 bilion. Napabasol ngarud ni Recto a nakikumplot kadagiti negosiante iti tabako tapno iruarna ti kasta a nababa a gatad.

Mayaten ti P45 Milion

Mangnamnama iti Bureau of Internal Revenue a makakolekta iti P154.6 a bilion iti uneg ti uppat a tawen no masurot ti singasingda.

Babaen ngarud ti naamendaran a bersion ti Senate Bill 3299 (Sin Tax Bill), kasayaatanen ti P40 agingga iti P45 bilion a panggepda a singiren. Ket iti biang ni Presidente Benigno S. Aquino III, nasaysayaat la bassit daytoy ngem ti bersion ni Recto.

Ngem segun met kadagiti kontra iti sin tax bill, no nangina unay ti presio ti sigarilio, dumakkel la ketdi ti insidente ti esmagling kadagitoy a produkto banag a nagkunaan met ti Makati Business Club a mapasamak laeng daytoy no agbanag a nangatngato nga adayo ti presio ti sigarilio ngem dagiti presio kadagiti kaarrubatayo a pagilian, ken nakapuy ti gobierno a mangipakat iti linteg ken regulasion para kadagiti sumrek a produkto kadagiti pantalan wenno pagisangladan kadagiti produkto.  

Segun met ken ni Winnie Monsod, maysa nga ekonomista ken host iti telebision, saan met a kayatna a sawen a no ngumato ti buis ti produkto, bumassit metten ti mapastrek dagiti kompania ti tabako. Dinakamatna ti maysa a panagadal a mangibagbaga a kabaelan latta a pagtalinaeden dagiti kompania ti bilang dagiti aggatgatang iti produktoda gapu ta adda ngarud met dagiti makunkuna a regular nga agus-usar iti produkto.

Ti laeng ngamin makaganansia iti dakkel ti kayat dagitoy a kompania. Ngem ti pudno ketdi, saan laeng a dagiti negosiante ti adda iti likud iti panag-lobby iti Kongreso kontra iti sin tax bill, ta karamanen ditoy dagiti politiko nga aggangganar iti kontribusion manipud kadagitoy a kompania ti tabako tunggal eleksion. Wenno dagiti politiko a makaanag a kasapulanda nga iparikna nga isaksakitda dagiti mannalon iti tabako, ta isuda pay a mangibutos kadakuada. 

Ibagbaga pay dagiti kontra iti sin tax bill a no maipangina unay ti presio, nakirangton ti aggatang a mabalin a pakalugian ti negosio. Pagangayanna, adu ti mangrikep a kompania, ken awan met laeng ngarud ti pagturongan ti ikarkari ti gobierno a nayon a masingir a buis. Ken kangrunaanna, kunada pay, adunto nga umili ti mapukawan iti panggedan, manipud kadagiti mannalon nga agmulmula iti tabako ken kadagiti adda iti paktoria ti sigarilio ken kadagiti aglaklako iti sigarilio.

Ngem segun iti Action for Economic Reform (AER), saan met unay nga adu dagiti mangmangged iti pagaramidan iti sigarilio ta kadagitoy a panawen, agsadag unayen dagiti kompania iti moderno a teknolohia a para iti produksion. Kasta met a manmanon dagiti agmulmula iti tabako.

“Yosi Kadiri!”

 Segun iti Philippine Tobacco Institute (PTI), umabot iti 840,000 dagiti mannalon iti tabako ken 32,000 nga ektaria ti mulmulaanda iti tabako. No sumaren kano dayta ni Monsod, mapan a 26 a mannalon ti manggamgamulo iti maysa laeng nga ektaria a daga a namulaan ti tabako. Malaksid pay a no ibatayna iti datos ti Bureau of Agricultural Statistics nga umabot laeng iti P85,000 ti mapastrek iti maysa nga ektaria ti tabako iti tinawen, mapan laeng ngarud a P3,269 ti matgedan ti tunggal maysa kadagiti 26 a mannalon. Kayatna a sawen, saan a pudno a mapukawan iti dakkel dagiti agmulmula ti tabako no maisardengen ti industria iti lugarda. Ta uray kadagitoy a panawen, nagbassit met gayam ti mategteggedanda.

Awan ngarud ti rason tapno dida pay la agmula iti sabali a produkto a kas iti mais ken nateng. Wenno mabalin met a mulaan dagiti daga iti saba, niog ken dadduma pay a nalaka a pakaapitanda iti dakkel.

Iti pakabuklan dagitoy ti paggasgastuan ti gobiernotayo, ken pakapukawanda, gapu iti tabako: dakkel pundo para iti panangtaripato kadagiti masaksakit, dakkel a pannakalugi gapu iti importasion ti sigarilio no kasta nga agsuek ti pisos, pannakasayang dagiti daga a mamulaan koma dagiti kasapulan a produkto, pannakadadael dagiti sanikua gapu iti uram ken dadduma pay nga aksidente, pannakakalbo dagiti kabambantayan, ken dakdakkel a pundo a pangsaranay kadagiti biktima iti didigra.

Ket tapno maisardengen, wenno makissayan man laeng dagitoy a dakes nga epekto ti sigarilio, ti pannakaingato ti buis ti produkto ti tabako ti kasayaatan a wagas. Pudno laeng ti  kampania ti gobierno iti napalabas nga administrasion a “Yosi Kadiri!”

Kas kuna ni Susan Ople, iti kolumna ti maysa a magasin, dakkel kano a pakabasolan no saan nga agbalin a linteg ti sin tax bill.

Iti biangko, ayonak la unay dayta, saan laeng a gapu ta anak daytoy ni nag-Senador Blas Ople a natay iti sakit ti bara gapu iti nakaro a panagsigarilio. 

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 26, 2012.)