GEOHAZARD MAP, KUNAM, ATANUD?

KALPASAN ti nakaal-alingget a panangbasnot ni Bagyo Pablo (Bopha) iti sumagmamano a probinsia iti Mindanao itay nabiit, nairengreng manen ti kinapateg ti geohazard map ti Mines and Geosciences Bureau (MGB) iti panagsagana dagiti lugar a masakupan ti posible a pannakalayus, landslide  wenno pannakaginggined tapno mailiklik dagiti lumugar iti peligro.

Segun ngamin kadagiti report, saan kano nga inaramat dagiti maseknan a lokal nga opisial dagiti geohazard map iti lugarda tapno maipaing koma dagiti residente sakbay a nagtupak ti napigsa a tudo a binuyogan ti umatiberret nga angin.

Kas iti kaso ti Barangay Andap iti New Bataan, Compostela Valley. Awan man laeng ti panangipagarup dagiti opisial a ti gym ken barangay hall nga inaramatda nga evacuation center ket dupraken ti agdinakkel a danum. Adda laeng ngamin daytoy iti pingir ti karayan nga agayus manipud iti bantay. No inadalda koma nga immuna ti  geohazard map ti Compostela Valley, naamuanda koma a nalabaga ti maris ti nagsaadan dagiti evacuation center ti Andap kasta met dagiti dadduma a paset ti New Bataan. Kayatna a sawen a dakkel ti posibilidadna a malayus ken maapektaran iti panagreggaay ti daga dagitoy a lugar. Ngem naladawen idi maamirisda dayta.

Segun ken ni MGB director Leo Jasareno, 38 a porsiento kadagiti barangay ti New Bataan ti nangato ti posibilidadna a maapektaran iti panagreggaay ti daga, ken 44 a porsiento kadagitoy, a pakairamananen ti Andap, ti agpeligro met iti pannakalayus.

Nayanud ngarud ti kaaduanna a residente iti nasao a barangay. Iti Compostela Valley laeng, umaboten iti 309 ti natay idinto nga umabot iti 500 ti di pay nasapulan a mapapati a nagaburan iti napuskol a pitak ken kadagiti adu a troso a nayanud iti lugar. Iti pakabuklan a bilang dagiti biktima ni Pablo iti Mindanao, mapanen a 740 ti natay ken 890 met ti di pay nasapulan kas maibatay iti kaudian a listaan (Disiembre 11) ti National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC).

“Permanent Danger Zones”

Napateg a ramen iti risk reduction and disaster management program ti gobierno dagiti geohazard mapping nga insayangkat ti MGB kadagiti napalabas a tawen. Babaen dagiti pinartuatda a namarisan (color-coded) a mapa, nalaklakan a maitudo dagiti lugar iti pagilian a dakkel ti posibilidadna a malayus, pakapasamakan ti landslide no kasta a napigsa ti tudo, panagbaba dagiti daga, pannakateppang dagiti adda iti igid ti karayan ken baybay ken pannakaginggined. Gapu kadagitoy nga impormasion, adda ngarud pagibasaranen iti ania man a panagsakbay ti tunggal lokal a gobierno iti ania man a didigra ken iti panangipaayda iti umisu a lugar a pagtaengan dagiti umili tapno mayadayo dagitoy iti peligro. Mabalinda met a pawilan dagiti residente a mangbangon kadagiti balayda kadagiti makunkuna a “permanent danger zones.”

Manipud pay idi 2006, narugianen ti pannakaiwaras dagiti mapa kadagiti lokal nga opisial. Agingga iti agdama, agtultuloy ti panangmapa a nasayaat ti MGB iti pagilian, saan laeng a para iti disaster-preparedness program ti gobierno, no di pay ket para iti urban planning dagiti lokal a gobierno ken iti panagplano iti agrikultura iti konteksto iti panagannad iti ania man a sumangbay a dawel. Mabalin pay a ma-download dagitoy a geohazard map kadagiti website ti gobierno a kas iti DENR, MGB, Philippine Information Agency ken ti Environmental Science for Social Change.

Gapu iti padas met laeng dagiti residente ti Mindanao iti panangsaplit kadakuada ni Bagyo Sendong (Washi) idi Disiembre itay napan a tawen, impasneken ti gobierno ti panangikampania ti kinapateg dagiti geohazard map ken ania man nga impormasion manipud kadagiti eksperto iti daytoy nga agpang tapno maliklikan ti dakkel a disgrasia tunggal adda sumangbay a bagyo.

Maawatantayo ngarud ti nakaro a pannakadismaya ni Presidente Benigno S. Aquino III iti mapapati a nagkurangan dagiti lokal a gobierno kadagiti nadalapus a lugar iti Mindanao. Tinawen kano ngamin a makapadpadas iti arigna 20 a bagyo ti pagilian, ket kadagitoy a panawen, ken iti kaaddan dagiti madadaan a kabaruanan a teknolohia a mangwanawan iti bagyo, adda koma metten epektibo a plano dagiti lokal a gobierno, kas koma ti umisu a panagpilida kadagiti evacuation site ken ti dida panangipalubos kadagiti residente nga agbalay kadagiti permanent danger zone.

Ti Inyadal ni ‘Sendong’

Agpayso nga awan gawaytayo no maminsan iti panangsaplit ti dawel ti nakaparsuaan, ngem babaen ti nasayaat a panagplano ken naalibtak a panagkuti dagiti opisial, naliklikan koma ti dakkel a bilang dagiti biktima ken nadadael a sanikua.

Awan met ti pakababalawan ti PAGASA a nangireport iti bagyo a Pablo. Arigna makalawas sakbay a dimteng daytoy, naannad ti panangmonitor dagiti eksperto iti ahensia ti panagdaliasat ken ti posible a pagturongan daytoy ken ti kabileg ti ibuyogna nga angin apaman a sumrek iti sakup ti pagilian. Gapu iti padas ti ahensia ken ni Sendong, napartak ti ahensia a nangiballaag iti umay a bagyo, ken nagtultuloy ti panangipakaammoda kadagiti alert status kadagiti lugar a malasatan ti bagyo. Naiget met ti pananigbilinda iti madagdagus a panagpaing dagiti maapektaran a residente, nangnangruna kadagiti adda iti delikado a lugar.

Maipalagip a sakbay a nag-landfall ni Sendong idi napan a tawen, agingga laeng iti Signal Number Two ti ballaag ti PAGASA. Awan ti nangikankano daytoy, ta kuna dagiti agindeg, manmano met kano a lasatan ti napigsa a bagyo ti Cagayan de Oro, Iligan ken sumagmamano a paset ti Northern Mindanao. Dayta ket ngarud, idi nakadap-awen ni Sendong iti lugar, nangibati daytoy iti dakkel a flashflood kadagiti nababa a lugar iti Iligan ken Cagayan de Oro a nakatayan ti umabot iti 1,500 a residente.

Manipud ngarud daydi a bagyo, impasneken ti gobierno nga inringpas ti geohazard mapping ken ti pannakapabileg ti disaster-preparedness program dagiti lokal a gobierno. Limmasat met ni Pablo iti Iligan ken Cagayan de Oro ngem saanen a naulit ti napasamak idi napan a tawen ta naalibtaken dagiti maseknan nga opisial ken umili a nagsakbay. Daytoy ngarud ti rason ti kaawan arigna a nadadael a sanikua ken biag kadagitoy a lugar.

Malaksid iti di panangipangag kadagiti geohazard map, mababalaw pay dagiti lokal nga opisial ti Compostela Valley ken kabangibangna a probinsia iti kinakapuyda a mangisardeng iti illegal a panagtroso kadagiti sakupda, iti laksid ti logging ban nga impatungpalen ti Malakanyang kadagitoy a lugar ken dadduma pay a paset ti pagilian. Ti pannakaikisap dagiti kaykayo kadagiti kabambantayan ti nangnangruna a mababalaw kadagiti adun a limmabas a didigra iti pagilian. Ken dakkel pay a parikut ti Compostela Valley ti kaadun a bilang dagiti agipakpakat iti small-scale mining iti balitok, a mangiparangarang la unay iti kaawan ti ania a regulasion ti lokal a gobiernoda mainaig iti daytoy.

Kuankuansit nga Evacuation Plan

Ti kaadda dagitoy nga illegal nga aramid kadagiti kabambantayan iti Mindanao ti kasla agur-uray a peligro para kadagiti residente, wenno iti ania man nga oras agreggaay dagiti bantay ket magaburan dagiti adda iti nababa a lugar (kas ti napasamak iti Guinsaogon, Leyte idi 2006). Ngem kunada met a narigat a pabasolen dagiti lumugar ti Compostela Valley ken Davao Oriental gapu ta ti panagminas ken ti panagmula iti saba manipud kadagiti dinappatanda a kabakiran ti nangnangruna a pagsapulanda. Ken di met mababalaw no awan ti panangipangagda kadagiti ballaag ti gobierno iti umay a dawel ta agsadagda unay iti ammoda nga awan ti ania a bagyo a sumangsangbay kadakuada iti tinawen, ken awan a pulos ti padasda pay iti kakastoy a klase ti didigra.

Inyunay-unay ngarud ni Senador Loren Legarda, chairperson ti Senate Committee on Climate Change, ti panangipasnek dagiti lokal a gobierno nga adalen ti geohazard map ti lugarda tapno saanen a maulit ti awan kaes-eskanna nga evacuation plan iti Barangay Andap ken kadagiti dadduma pay a lugar a biktima iti napartak a panagdinakkel ti danum. Ammuenda no sadino ti saan a delikado a lugar a pagsaadan dagiti komunidad, ken nangnangruna nga ammuenda no sadino ti pangipainganda kadagiti residente no umayen ti dawel. Ken kiniddaw met ti DENR kadagiti maseknan a residente nga ipasnekda a tungpalen dagiti impormasion a maidanon kadakuada manipud ti gobierno, nangnangruna kadagitoy a panawen a narigaten a masurotan ti taray ti paniempona gapu iti agtultuloy nga epekto ti climate change.

Nupay kasta, inako ni Mahar Lagmay, propesor ti University of the Philippines National Institute of Geological Sciences (UP-NIGS), a saan a makaanay ti geohazard map kadagiti rehion para iti kasapulan nga impormasion, isu nga itultuloy pay laeng ti Project NOAH, ti agbalor iti P1.6 bilion a proyekto ti gobierno a mangisayangkat kadagiti topographic mapping, ti panagsukisokda mainaig iti daytoy a banag.

Ken para kadagiti lokal nga opisial, pangrugian laeng koma dagiti geohazard map nga iggemda para iti panangkitada ti pagimbagan dagiti umili. Tapno makissayan man laeng ti epekto ti didigra, ipaayanda koma dagiti residente nga abogenda kadagiti permanent danger zone iti alternatibo a lugar a pagtalinaedanda nga adayo iti disgrasia. Agaramidda koma iti pamuspusan tapno adda met madadaan a pagsapulan dagiti apektado a residente. Segun iti DENR, ti kinakurapay ti maysa a dakkel a rason no apay a maipilitan dagiti residente nga agminas iti bukbukodda (tarayanda ti regulasion ti gobierno) wenno iti nalimed a panagpukanda kadagiti kayo iti kabambantayan.

Ken kangrunaanna, masursurotayo koma metten a patien dagiti pakdaar dagiti eksperto wenno sientista, a saan laeng kadagiti aggapu kadagiti politiko ken negosiante.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 24, 2012.)

EMOSIONAL UNAY DAGITI FILIPINO?

NAKARO kadi unay ti kina-emosional dagiti Filipino? No dagiti damag iti inaldaw ti pagibasaran, pudno la ketdi dayta nga obserbasion.

Kas pagarigan ti napasamak iti LRT itay napan a bulan. Naimatangan ti adu a pasahero ti maysa a babai a napalalo ti panangbugkawna iti maysa a guardia. Gapu kano daytoy iti panangsitar ti guardia ti babai gapu ta di simrek daytoy iti rumbeng a sumrekanna. 

Nalimed a naibideo daytoy ti maysa a pasahero ket impostena daytoy iti maysa a social networking site. Naglatak ti bideo ken nagadu ti nagkomentario. Ibagbagada a saan met kano a makita ti nangrugian ti pasamak. Adda met nangibaga a di rumbeng ti panagngiwatngiwat ti babai nangruna ta adda daytoy iti publiko a lugar.

Nag-trending iti Twitter ti balikas nga AMALAYER manipud iti panangibugkaw ti babai iti “I am a liar (lah-yer, kunana)?”. Adda dagiti nasuron,  nadismaya ken nagkatawa laeng. Agingga a naiturong daytoy iti isyu ti gimong ken politika gapu ta maysa daytoy a kaso ti cyber-bullying, iti biang ti babai, ken ti saan a nasayaat a serbisio kadagiti public utility, iti biang iti administration ti LRT.

Makita ditoy no kasano a mapadakkel ti simple laeng a pasamak. Adda la bassit, agunget ti adu kadatayo, agprobokar, agsangit ken agaramid iti pagkakatawaan. Saan ngarud a pakasdaawanen ti surbey a rimmuar itay nabiit a mangibagbaga a ti Filipinas ti Numero Uno kadagiti pagilian a pagindegan dagiti nakaro unay nga emosional.

60% Kadagiti Filipino ti Emosional

Iti surbey nga insayangkat manipud iti 2009 agingga iti 2011 ti Gallup, research firm a nakabase iti Estados Unidos, kadagiti nasurok a 140 a pagilian, innem iti sangapulo a Filipino (wenno 60 a porsiento) ti nangibaga a makapadpadasda iti agpada a positibo ken negatibo nga emosion iti inaldaw a panagbiagda.

Makuna a positibo nga emosion ti pannakarikna iti nasayaat a pannakainana iti bagi, makarikna iti pannakarespeto ti sabali a tao, agragsak, agisem ken agkatawa a kanayon, ken makaadal wenno makaaramid kadagiti banag a kaay-ayo unay. Negatibo met nga emosion ti pakariknaan iti panagunget, pannakabannog, panagliday, sakit a pisikal ti gapuna, ken panagdanag.

Ngem uray dakkel ti iskortayo iti positibo nga emosion, saan met a makuna a maysa kadagiti kararagsakan a puli iti lubong dagiti Filipino. Ta nangato met ti iskortayo iti negatibo nga emosion. Nalidem la ketdi ti pudpudno nga interpretasion ti surbey no agbataytayo pay iti 2012 World Happiness Report a rimmuar itay Oktubre, a nangibaga a maysa ti Filipinas kadagiti saan unay a naragsak a pagilian. Maika-103 laeng ti ranggo ti Filipinas iti 155 a pagilian a narukod ti kinaragsak dagiti umilida. Adda pay report a ti Filipinas ti kangatuan iti bilang dagiti insidente iti depresion kadagiti pagilian iti Southeast Asia, ken mapan kano a 93 iti 100,000 a Filipino iti agpakpakamatay.

Nahiligtayo Unay iti Drama?

“Madrama” wenno nakaro kadi unay nga emosional dagiti Filipino?

Mabalin, ta iti laengen agbiag iti bukodtayo a lugar, napnapnon iti adu a drama iti biag, kas koma iti inaldaw a panangikaramuttayo iti pamiliatayo, iti kaawan met laengen ti makitatayo a progreso ti pagilian, a rason ti saan a nasayaat a taray ti pagsapulan ken negosio. Adda dita dagiti inaldaw a damag iti kinakapuy ti gobierno a mangipaay iti serbisio publiko a pakabuisitan la unay ti tunggal maysa kadatayo. Ken ti inaladaw a damag kadagiti kinadangkok iti kalsada, pamilia a panawan dagiti amma wenno inna a mapan agtrabaho iti sabali a pagilian, pannakaikkat iti trabaho, ken pannakaabuso a seksual kadagiti agtutubo.

Ngem iti laksid dagitoy a karit iti biag, ugalitayo met a pagkutien laeng dagiti abagatayo wenno agsennaaytayo lattan a mangibaga a kasta laeng ti biag. Isu a maisapartayo pay laeng ti agisem ken agragsak, ti ag-videoke, ti agaramid kadagiti pagkakatawaan a ladawan a maiposte iti Facebook—amin dagitoy iti laksid ti saplit ti biag wenno ania man a didigra. Dakkel ti panagtalektayo iti Namarsua ken ti panamatitayo iti kunkunada a kinaamnuttayo a mangsaranget iti ania man a karit iti biag.

Dayta ti rason nga agkatawatayo latta. Ken mangilawlawag metten daytoy iti dakkel nga iskortayo iti positibo nga emosion a kapareho met laeng ti iskortayo iti negatibo nga emosion.

Maysa a makita a rason ni Randy Dellosa, maysa a sikolohista, ti pakasaritaan ti pagiliantayo no apay a nakaro iti kina-emosionaltayo. Gapu iti napaut a pannakasakuptayo kadagiti nabibileg a pagilian, wenno ti panagbalintayo nga adipen kadakuada, nasursuro dagiti apongtayo a tenglen ti emosion wenno sentimientoda tapno di agkibaltang iti sanguanan kadagiti amoda, ta amangan no pakabitayanda pay. Ngem idi makaruk-attayo kadagiti gangganaet, adda ditan a nagbulos ti riknatayo, ket gapu daytoy a baro a wayawaya, awanen ti ania a panangtengngeltayo a mangipeksa kadagiti marikriknatayo. A no maminsan saanen a matengngel dagiti autoridad ti nakaro a panangipeksa dagiti umili iti wayawayada, kas koma iti kinawayada latta nga agiggem iti armas, ti mangpaltog kadagiti mangdungpar kadagiti luganda, wenno ti mangkarit iti dinnanogan dagiti mangatiw kadakuada iti argumento.

“Magpakatotoo”

Saan met a pakasdaawanen no apay a manipud naanag dagiti Filipino ti kaadda ti wayawayada iti Internet a makigayyem ken mangipeksa iti riknada, nagpapasda metten a mangaramid iti kaykayatda. Isu a kasta met ti ungetda iti ania man a panggep ti autoridad a matengngel dayta a wayawayada para iti pagimbagan met laeng ti sapasap.

Maysa pay a maitudo a rason ti kinadekket ti tunggal maysa dagiti kameng iti pamilia a Filipino. Adda laeng bassit ngarud a pakasaktan ti maysa, agramaram metten daytoy iti sibubukel a kaamaanda. Wenno uray ania a damag nga adda pakaseknan ti pamilia, wenno lagip dagiti pasamak ti pamilia, agbalinen ti asino man a kamengna nga emosional. Daytoy ti pataudan ti ay-ayattayo nga agbuya kadagiti drama iti telebision ta pagsarmingan met ngamin daytoy iti pudno a biag ti maysa a pamilia.

Ania koma ti maadalda iti drama ti telebision? Dagiti asawa a mangpengnget iti kabit dagiti asawada? Dagiti napaay iti ayat a makidinnanogan kadagiti karibalda? Wenno dagiti polis a mangibus iti balada kadagiti kriminal uray awan met gawayen dagitoy a lumaban?

Maysa pay a rason ti kinaemosionaltayo ti agdama ita a maitaltal-o iti media a panagbalin koma dagiti Filipino a pudno iti bagbagida (“magpakatotoo”). Masansan nga isursuro daytoy kadatayo dagiti artista a kas kada Kris Aquino ken Anabelle Rama. Uray ania ti ibaga ti dadduma, ti napateg maipakitada ti pudno a kinasiasinoda ken ti pudpudno a riknada. Ngem no maminsan met, adda dagiti mabastosan wenno mapasugkian gapu iti kastoy a panangipakita iti kinaprangka nga agsao.

Pagdaksan wenno Pagimbagan?

Ngem pakadaksan kadi wenno pagimbagan ti nakaro a kina-emosional dagiti Filipino?

No basaentayo dagiti komentario dagiti kakailiantayo a nailanad kadagiti artikulo iti nadumaduma a news website, aggudua ti pangituronganda iti surbey ti Gallup. Adda mangibaga a nasayaat no ibagada nga emosional dagiti Filipino ta ipakitana laeng kano ditoy nga iti laksid ti rigat iti biag, naisem ken mannakitunostayo pay laeng iti sabali a tao, mannakidanggay kadagiti gagayyemtayo iti ania man nga oras, ken makipagragragsaktayo latta kadagiti ay-ayatentayo iti biag. Iti ababa a pannao, dakkel ti panangipataeg dagiti Filipino iti biagda.

No anagentayo ti kaipapan ti balikas nga emosional, iparangarangna ti panangipakita ti pudno a rikna iti nabatad (demonstrative) ken nalaus wenno nabara (passionate) a wagas. Wenno iti sabali a konteksto, saan nga agul-ulbod ti emosional a tao iti ipakpakitana a rikna, wenno interes ken pakaseknanna iti maysa a banag. Ipaawatna ngarud ditoy ti ugali dagiti Filipino a mannakigayyem (hospitable), nalaka a pakitunosan, ken pudno nga agay-ayat iti pamilia.  

Ngem adda met agkuna a saan a nasayaat ti nakaro a kina-emosionaltayo. Pagtaudan ngamin daytoy ti kulturatayo a Filipino nga agrukrukbab la unay kadagiti nalalatak a personalidad. Wenno ti ay-ayattayo nga agbuya kadagiti serye a drama iti telebision. Adda ngarud agkuna a daytoy ti rason iti ad-adu a bilang ti mapartuattayo nga artista ngem dagiti mannurat, sientipiko ken akademiko.

Saan unay nga ar-aramaten dagiti Filipino ti utekda nga agpanunot no ania ti nasayaat kadakuada ta emosion ti masansan a paturayenda. Aggarawda latta a saanen nga agpanunot. Masansan a mapasamak daytoy iti panangipudosda dagiti lidertayo, aglalo no panawen ti eleksion, wenno ti maysa a lider a pagrukbabanda ket aglaslasat iti dakkel a pannubok.

Manangngaasi Ngamin Dagiti Filipino

Ammo la unay dagiti lidertayo daytoy a manangngaasi a galad dagiti Filipino isu a permi met ti panangmanipularda iti isyu, iti ladawanda iti publiko, wenno dagiti kapanunotanda tapno maawidda ti panangngaasi latta kadakuada dagiti umili. Kas pagarigan, masansan a makitatayo a naka-wheelchair dagiti naidarum nga opisial iti dakkel a kaso tapno iparangda a nakakaasi ti kasasaadda. Wenno ti pananguyot dagiti partido politikal nga agkandidato iti eleksion ti balo wenno naulila nga anak ti maysa a natay a politiko (a kas iti kaso ni Presidente Benigno S. Aquino III ta nakatulong unay ti ipupusay ti inana a ni Cory Aquino sumagmamano a bulan sakbay ti presidential election idi 2010). Adda met dagiti agsangit bayat ti panagbitlada iti Kongreso tapno maawisda ti simpatia dagiti Filipino para iti kayatda wenno dida kayat a gakat.

Iti ababa ngarud a pannao, rumrummuar a saan a kanayon a nasayaat ti epekto ti nakaro a kinaemosional (positibo ken negatibo) dagiti Filipino. Saan met a nasayaat no ibagatayo a liklikantayon ti agipeksa iti emosion. Ta kas kunadan, ti ania man a sobra, saan a nasayaat ti ibungana.

No ti Filipinas ti makuna a nakaro nga emosional iti surbey, ti met Singapore ti kasungani ti Filipinas. Ta daytoy a bassit a pagilian ti rimmuar iti surbey a Numero Uno kadagiti pagilian a saan unay nga agipekpeksa iti emosion dagiti umilida, wenno 36 laeng a porsiento kadakuada iti mangibagbaga a makariknada met ti emosion iti inaldaw a panagbiagda.

Saan met a nagustuan dagiti taga-Singapore ti resulta ti surbey ta negatibo daytoy kadakuada. Ipakpakitana laeng kano ditoy a narigat ti agbiag iti pagilianda uray nadur-as met ti ekonomiada, wenno awanen ti orasda nga agragsak wenno wayawayada nga agipeksa kadagiti riknada. Mabalin a gapu ta awanen ti libre kadakuada, ta rumbeng a bayadanda amin a garawda, gapu iti kinaiget ti gobiernoda a mangipakat kadagiti banag nga awan ti pagturonganna no di laeng iti panagprogresoda. Agparparang laeng ngarud a kasla robot dagiti umili.

Ket iti nasao met laeng a surbey, makita a balanse laeng ti iskor ti Estados Unidos ken dadduma pay a nasaliwanwan a pagilian mainaig iti pagrukodan iti emosion. Nakuna ngarud dagiti eksperto a masapul laeng ti maysa a pagilian ti kalalainganna a panangipakita iti emosion ngem pasurotan koma daytoy iti nauneg a panagpampanunot a manganag iti mapaspasamak iti aglawlaw.

Panunot, Saan nga Emosion, ti Paturayen

Ipakita pay ngarud ti surbey a kasapulan met ti tunggal pagilian nga ipasnek a tamingen ti karadkad ken pagragsakan (well-being) dagiti umili iti baet ti panangbalabala ti gobierno iti kasapulanda a progreso.

Nalawagen kadatayo ti kinaemosional dagiti Filipino. Ngem manipud ditoy, masursurotayo koma metten a tenglen ti emosiontayo wenno iturongtayo laeng iti tengnga, kas kadagiti banag a kasapulan ti naiget a panagdesision. Nangruna a maiturong daytoy kadagiti lidertayo, partikular iti isyu iti ekonomia, politika ken ania man a pakaseknan iti gimong.

Ken kangrunaanna, masursurotayo koma metten iti agseriosotayo iti biag no kasapulan. Kas koma ti agipasnektayo a mangrisut kadagiti parikuttayo, saan ket a ti mangibus laeng dagiti orastayo kadagiti babassit a banag a kas iti bideo ti babai nga agngiwatngiwat iti LRT. Masursurotayo koma metten ti agragsak wenno agrambak laeng no adda naimbag nga aramid. Saan ket nga agragsak laeng babaen ti panagaramidtayo a pagkakatawaan dagiti maimatangantayo a saan a nasayaat nga ugali dagiti padatayo nga ordinario nga umili.

Iti daytoy ngarud umay nga eleksion, a kas kanayon nga isursuroda kadatayo, aramatentayo ti panunottayo a mangibutos kadagiti lider a mangituray kadatayo. Saan koma a ti laeng emosion ti kanayon a patpaturayentayo.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 17, 2012.)

AGKANDIDATO ISU NGA ITA LAENG NGA AGPARANG

IDI rimmuar ti damag nga agkandidato a para alkalde iti Manila ni dati a Presidente Joseph “Erap” Estrada iti umay nga eleksion, adda dagiti nagsaludsod no mabalin daytoy. Nga umakar ti dati a mayor ti maysa nga ili (wenno siudad) iti sabali nga ili tapno agmayor manen.

Dati nga alkalde iti Siudad ti San Juan ni Erap, ken maam-ammo nga agindegen iti nasao a siudad sipud pay idi addan puot ti kaaduanna ngata kadatayo.

Ngem nayanak ken dimmakkel ni Erap iti Tondo, Manila. Sangkakunana ngarud a maysa daytoy a Manilenio nga awan surok ken kurangna. Ket tapno makapudno iti pagalagadan ti Comelec, nagrehistro daytoy idi napan a tawen a kas botante ti Manila. Malaksid a ditoy ti puonna, adda metten bukodna a pagtaengan ditoy.

Makabalubal ni Erap ti agdama nga ama ti siudad a ni Alfredo Lim. Awanen ti maaramidan pay ti kampo ni Lim tapno malapdanda ni Erap iti panggepna ta kualipikado daytoy. 

Iti maysa a programa iti telebision, sinaludsodda ni Lim no ania ti panggepna no bilang ta atiwen ti dati a taga-San Juan. Inyangawna a mapan met kano iti San Juan tapno tumaray nga alkalde iti sumarunonto nga eleksion.

Angawna laeng ngem posible dayta. No paypaysuenna ti kunana, umuna nga aramidenna ti gumatang iti pagtaenganna a balay iti siudad (wenno mabalin nga agupa), ket agtaeng ditoy iti uneg ti makatawen sakbay ti sumaruno nga eleksion, kas sagudayen ti Seksion 39 ti Local Government Code. Saan met a kasapulan nga agtalinaed ditoy iti inaldaw; ti napateg ipakitana ti intensionna nga agtalinaed iti lugar a pagbutosanna.

Ngem rumbeng nga agrehistro nga umuna ni Lim a kas botante ti San Juan. Segun iti Seksion 117 ti Omnibus Election Code, kaulipikado nga agrehistro ti maysa a tao no agtawen daytoy iti saan a nababbaba ngem 18, maysa a Filipino nga agindegen it pagilian iti makatawen sakbay ti eleksion, ken kangrunaanna, residente iti lugar a pagbutosanna innem a bulan sakbay ti sumaruno nga eleksion a panggepna a pakiramanan. 

Ti Naisangsangayan a Kaso ni Imelda Marcos

Mayarig man ti kaso ni Erap iti kaso met ni dati a First Lady Imelda Romualdez Marcos. Sakbay a nagbalin a diputado iti maikadua a distrito ti Ilocos Norte, nagserbi ni Marcos a diputado met iti umuna a distrito ti Leyte, ti puonda nga ag-Romualdez.

Kinapudnona, idi damo ni Marcos nga agkandidato a diputado, nagbalin a landmark case wenno napili a pagibasaran a kaso mainaig ti pudpudno a pagtaengan ti maysa a kandidato iti eleksion ti nagbanagan ti kasona. Gapu daytoy iti pangngeddeng ti Korte Suprema a nangibasura iti petision a madiskualipika ni Marcos a kandidato iti eleksion idi 1995 iti rason a saan a taga-Leyte daytoy. Segun kadagiti kalabanna, di rumbeng nga aramaten ti balo daydi nag-Presidente Ferdinand Marcos ti Tacloban, Leyte a kas pagindegan wenno residensiana ta malaksid a saan a nayanak ditoy, ken uray pay nagnaed ditoy manipud idi agtawen iti walo, pinanawanna met laeng ti probinsia ket ad-adda a nagnaeden iti Manila a nakayanakanna. Manipud iti panagassawada ken FM, ad-addan a makuna nga agnaeden iti Ilocos Norte a nakaikamanganna ta ditoy wenno iti Manila ti ad-adda a pagnanaedanda a sangapamilia. Di rumbeng kano nga agbaliw lattan ti residensia ti maysa a tao babaen laeng ti panangibagana nga agnaeden iti lugar a kayatna a pagkandidatuan.

Ngem segun iti Korte Suprema (Marcos v. Comelec, 248 SCRA 300), saan a mapukaw ti maysa a tao ti naggapuanna a lugar wenno pagtaengan (“domicile”) uray pay agnaeden daytoy iti sabali a lugar. Malaksid no nabatad ti panangipeksana iti intensionna a panawanna ti lugar babaen ti maysa nga aramid, kas koma iti panagrehistrona a kas botante iti immakaranna a lugar, wenno inlakona ti pagtaenganna iti dayta a naggapuanna a lugar. Kasta met a saan a mapukaw kenkuana iti estadona a kas agindeg iti lugar a paggapuanna (domicile) no ti kaawanna ditoy ket maigapu iti pagsapulanna, panagbasa wenno dadduma pay a rason wenno aramid a kasapulanna ti umadayo iti temporario laeng wenno iti saan met unay a napaut a panawen.

Iti biang ni Marcos, naipakitana met nga awan ti intensionna a panawan ti lugarda iti Leyte a dimmakkelanna. Ta uray pay idi tengngelda pay laeng ken FM ti turay, kanayon latta met ti panangbisita iti Leyte (masansan a ditoy ti pakaangayan ti selebrasion ti kasangayna), malaksid pay nga adda pagtaenganna ken adda pamiliana iti probinsia.

Linawlawagan ngarud ti Korte nga agpada laeng ti kaipapanan ti domicile (paggapuan a lugar) ken residence (aktual a pagtaengan wenno pagaw-awidan nga inaldaw) no maaramat daytoy iti eleksion. Ngem rumbeng nga ipakita ti maysa a kandidato wenno botante ti intensionna nga agnaed iti maysa a lugar ket iparangna daytoy babaen ti aramid nga aktual nga agindeg ditoy a kas lumugar. Ken maysa laeng ti rumbeng a domicile ti maysa a tao. Apaman ngarud a maipaneknekna ti panagbalinna a residente iti lugar, agtalinaed a kasta agingga a saan a makabirok iti umakaranna a baro a lugar a pagindeganna.

Idi ngarud immakar ni Marcos iti Leyte, babaen ti panagrehistrona ditoy a kas botante, pinanawanna metten a kas bukodna a domicile ti Ilocos Norte wenno Manila, ngem saan a kayatna met a sawen nga agtultuloyen iti panangpanawna kadagiti nasao a lugar. Agingga a sitatalinaed dagiti pagtaenganna a mabalinna a pagawidan wenno ania man a koneksionna iti lugar a naggapuanna, mabalin latta met daytoy nga agsubli kadagitoy no kayatna. Ti napateg, dina paggiddanen ti dua a lugar a kas domicile wenno residensia. Kalpasan ngarud ti terminona iti Leyte, nagsubli met laeng ni Marcos iti Ilocos Norte ket nagkandidato ken nangabak manen a kas diputado a mangibagi iti probinsia daydi lakayna.

Mapanda iti Lugar a Pangabakanda

Gapu ngarud iti nagbanagan ti kaso ti balo ni FM, nalawagen kadagiti politiko ti kadaras wenno kaawanen ti sawsawirna ti panagakarda iti sabali a lugar a nalaklaka a pangabakanda no agkandidatoda. Masurotda la ketdi ti innem a bulan a panagtaengda iti lugar a pagbutosanda, wenno makatawen no agkandidatoda iti ania man a lokal a posision.

Nadaras laeng ngarud ti yaakar ni Manny Pacquiao manipud iti Cagayan de Oro a nakaabakanna idi damona a tumaray a diputado a nagturong iti Sarangani a lugar ti asawana ket nakaigasatanna ngarud metten ti mangabak. Kasta met ti inaramid idi da August Syjuco ken Plaridel Abaya a kalpasan ti pannakaabakda idi agkandidatoda a diputado iti Makati ken Ilocos Sur (maika-2 a distrito), a kas panagsagannadda, napanda iti sabali a lugar (Iloilo ken ni Syjuco ken Cavite met ken ni Abaya) nga isu metten ti nangabakanda.    

Ngem saan a naigasatan ni Richard Gomes iti kastoy a wagas dagiti politiko. Saan a nalusotan ti aktor ti panangpetisionda iti pannakadiskualipikana a kandidato a diputado iti maikapat a distrito ti Leyte. Saan kano ngamin a taga-Ormoc, Leyte daytoy ta ti Greenhills, San Juan City ti pudpudno a pagaw-awidanna ken ti pamiliana. Agkurang ngarud ti kasapulan a bulan iti panagtaengna iti Leyte tapno makuna a naragpatna ti pagalagadan ti Comelec mainaig iti residensia (wenno domicile) ti maysa a kandidato. Ni Lucy Torres nga asawana a pudpudno a taga-Ormoc ti nangsukat kenkuana a kas kandidato ket pagsayaatanna ta nangabak daytoy iti daydi nga eleksion. Naadalanen ni Richard ket ita agkandidato daytoy a para mayor iti Siudad ti Ormoc.

Kaaduanna pay kadagiti nalalatak nga artista ti agawid kadagiti lugarda tapno agkandidatoda iti lokal a posision ti mapasabtan latta met iti pannakadillaw iti kinakurang ti panawen ti panagtalinaedda iti lugar a kas residente. Kas maibatay iti pagalagadan ti Comelec, mabalin ti asino a botante iti maseknan a lugar, partido politikal, organisasion wenno koalision, ti mangidatag iti petision kontra iti kandidato a mapapati a saan a kualipikado a kandidato iti ania man a rason a kidkiddawen ti linteg a pannakadiskualipika daytoy.

Sabagay, awanen sabali a nabileg a panglaban dagiti politiko a kabalubalda no saan a ti nasao a petision. Ta kunada man a narigat a kalabanen dagiti artista nangruna no nalatak pay laeng dagitoy.  

Agngangabit ti Kandidatura ni Aga

Ngem narikrikut ti sasaaden ni Aga Muhlach a kandidato met a diputado iti maikapat a distrito ti Camarines Sur a puon ti pamilia Muhlach. Itay napan a bulan, pinatgan ti Municipal Circuit Trial Courts ti San Jose, Camarines Sur ti petision ti maysa a botante nga ikkatenda da Aga ken Charlene Gonzales nga asawana a kas botante iti nasao a lugar. Saan kano a naragpat dagiti agassawa ti kasapulan nga innem a bulan a panagtaengda iti lugar sakbay ti panagrehistroda. No maikkat ngarud ni Aga iti listaan dagiti botante iti sumaruno nga eleksion, awanen ti bileg pay ti kandidaturana a kas diputado.

Ngem segun iti abugado ni Muhlach, idi pay laeng kano napan a tawen nga adda nagatang a daga dagiti agassawa iti ili ti San Jose ket pasaray kano ti panangbisitada ditoy. Inyulin ti abogado ti apela ni Muhlach iti korte ket kabayatanna nga awan pay ti pinal a pangngeddeng ti korte, agtalinaed ti nagan ni Muhlach iti listaan dagiti botante; awan ngarud ti rason pay tapno madiskualipika daytoy a kas kandidato.

Ngem kuna met ni James Jimenez, spokesperson ti Comelec, a saan a gapu ta adda balay wenno daga ni Muhlach iti nasao a lugar, maibaga metten nga agtaengen ditoy. Rumbeng met kano nga ipakitana iti nalawag a wagas ti intensionna nga agtaeng ditoy a kas lumugar. Ti korte, saan ket a ti Comelec, ti akinsakup ti petision kontra ken ni Muhlach, isu a binalakadan laengen ni Jimenez ti aktor a mangidatag daytoy iti “petition for inclusion” iti korte ket ipakitana amin nga ebidensiana a maibaga a pudpudno nga agindegen daytoy iti lugar iti uneg ti innem a bulan wenno nasursurok pay.

Kasla ngarud saan a naadalan ti kampo ni Aga iti napasamak idi ti kaso ni Richard. A no kayatna met laeng gayam ti agserbi iti lugarna, idi koma pay laeng a nangiwayat ti aktor iti umisu wenno nalawlawag nga addang tapno saanen nga agparikut ti kandidaturana. Ti rigatna no madiskualipika ni Aga, di mabalin a sublaten ni Charlene ti kandidaturana, a kas iti inaramid ni Lucy Torres, ta saan met a pudpudno taga-Camarines Sur daytoy.

Dagiti Met Laeng Botante ti Masurot

Agpayso a saan a maiparit ti panagakar-akar dagiti politiko iti lugar a kayatda a pagserbian no la ketdi masurotda ti pagalagadan ti Comelec. Ngem adda laeng kadagiti botante nga agbutos no palubosanda a ti dida pudpudno a kailian wenno kalugaran ti ibutosda nga agserbi wenno mangibagi kadakuada iti Kongreso. Maipalagip man ti kaso ni Senador Lito Lapid a nagkandidato met nga alkalde ti Makati iti eleksion idi 2007 idinto nga ad-adda nga am-ammo daytoy a taga-Pampanga ta nagserbi pay iti probinsia a kas gobernador iti napaut a panawen. Ngem saan nga impalubos dagiti umili nga iggamanna ti turay ti siudad babaen ti panangilayusda iti butos ni Jejomar Binay (Bise Presidente itan) a pudpudno a kailianda.

Iti biang dagiti botante ti Manila, saanen a napateg no pudpudno a saan a taga-Manila ni Erap no patien la ketdi ti kaaduanna kadakuada nga isu ti kasapulanda a lider para iti  panagbalbaliw ti siudad. Ket kasta met iti kaso dagiti botante iti Camarines Sur iti biang ni Aga no bilang ta mangabak iti kasona ken mapalubosan nga agkandidato. Addatayo iti salinong ti demokrasia, ket dagiti met laeng ngarud umili ti agpili iti kayatda babaen ti natalinaay ken nadalus nga eleksion.

Wen met ketdi, amangan no ad-adda ketdi nga epektibo a lider ken nadalus ti panagserbi dagitoy a dildillawenda a saan a lumugar.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 3, 2012.)