AGKANDIDATO ISU NGA ITA LAENG NGA AGPARANG

IDI rimmuar ti damag nga agkandidato a para alkalde iti Manila ni dati a Presidente Joseph “Erap” Estrada iti umay nga eleksion, adda dagiti nagsaludsod no mabalin daytoy. Nga umakar ti dati a mayor ti maysa nga ili (wenno siudad) iti sabali nga ili tapno agmayor manen.

Dati nga alkalde iti Siudad ti San Juan ni Erap, ken maam-ammo nga agindegen iti nasao a siudad sipud pay idi addan puot ti kaaduanna ngata kadatayo.

Ngem nayanak ken dimmakkel ni Erap iti Tondo, Manila. Sangkakunana ngarud a maysa daytoy a Manilenio nga awan surok ken kurangna. Ket tapno makapudno iti pagalagadan ti Comelec, nagrehistro daytoy idi napan a tawen a kas botante ti Manila. Malaksid a ditoy ti puonna, adda metten bukodna a pagtaengan ditoy.

Makabalubal ni Erap ti agdama nga ama ti siudad a ni Alfredo Lim. Awanen ti maaramidan pay ti kampo ni Lim tapno malapdanda ni Erap iti panggepna ta kualipikado daytoy. 

Iti maysa a programa iti telebision, sinaludsodda ni Lim no ania ti panggepna no bilang ta atiwen ti dati a taga-San Juan. Inyangawna a mapan met kano iti San Juan tapno tumaray nga alkalde iti sumarunonto nga eleksion.

Angawna laeng ngem posible dayta. No paypaysuenna ti kunana, umuna nga aramidenna ti gumatang iti pagtaenganna a balay iti siudad (wenno mabalin nga agupa), ket agtaeng ditoy iti uneg ti makatawen sakbay ti sumaruno nga eleksion, kas sagudayen ti Seksion 39 ti Local Government Code. Saan met a kasapulan nga agtalinaed ditoy iti inaldaw; ti napateg ipakitana ti intensionna nga agtalinaed iti lugar a pagbutosanna.

Ngem rumbeng nga agrehistro nga umuna ni Lim a kas botante ti San Juan. Segun iti Seksion 117 ti Omnibus Election Code, kaulipikado nga agrehistro ti maysa a tao no agtawen daytoy iti saan a nababbaba ngem 18, maysa a Filipino nga agindegen it pagilian iti makatawen sakbay ti eleksion, ken kangrunaanna, residente iti lugar a pagbutosanna innem a bulan sakbay ti sumaruno nga eleksion a panggepna a pakiramanan. 

Ti Naisangsangayan a Kaso ni Imelda Marcos

Mayarig man ti kaso ni Erap iti kaso met ni dati a First Lady Imelda Romualdez Marcos. Sakbay a nagbalin a diputado iti maikadua a distrito ti Ilocos Norte, nagserbi ni Marcos a diputado met iti umuna a distrito ti Leyte, ti puonda nga ag-Romualdez.

Kinapudnona, idi damo ni Marcos nga agkandidato a diputado, nagbalin a landmark case wenno napili a pagibasaran a kaso mainaig ti pudpudno a pagtaengan ti maysa a kandidato iti eleksion ti nagbanagan ti kasona. Gapu daytoy iti pangngeddeng ti Korte Suprema a nangibasura iti petision a madiskualipika ni Marcos a kandidato iti eleksion idi 1995 iti rason a saan a taga-Leyte daytoy. Segun kadagiti kalabanna, di rumbeng nga aramaten ti balo daydi nag-Presidente Ferdinand Marcos ti Tacloban, Leyte a kas pagindegan wenno residensiana ta malaksid a saan a nayanak ditoy, ken uray pay nagnaed ditoy manipud idi agtawen iti walo, pinanawanna met laeng ti probinsia ket ad-adda a nagnaeden iti Manila a nakayanakanna. Manipud iti panagassawada ken FM, ad-addan a makuna nga agnaeden iti Ilocos Norte a nakaikamanganna ta ditoy wenno iti Manila ti ad-adda a pagnanaedanda a sangapamilia. Di rumbeng kano nga agbaliw lattan ti residensia ti maysa a tao babaen laeng ti panangibagana nga agnaeden iti lugar a kayatna a pagkandidatuan.

Ngem segun iti Korte Suprema (Marcos v. Comelec, 248 SCRA 300), saan a mapukaw ti maysa a tao ti naggapuanna a lugar wenno pagtaengan (“domicile”) uray pay agnaeden daytoy iti sabali a lugar. Malaksid no nabatad ti panangipeksana iti intensionna a panawanna ti lugar babaen ti maysa nga aramid, kas koma iti panagrehistrona a kas botante iti immakaranna a lugar, wenno inlakona ti pagtaenganna iti dayta a naggapuanna a lugar. Kasta met a saan a mapukaw kenkuana iti estadona a kas agindeg iti lugar a paggapuanna (domicile) no ti kaawanna ditoy ket maigapu iti pagsapulanna, panagbasa wenno dadduma pay a rason wenno aramid a kasapulanna ti umadayo iti temporario laeng wenno iti saan met unay a napaut a panawen.

Iti biang ni Marcos, naipakitana met nga awan ti intensionna a panawan ti lugarda iti Leyte a dimmakkelanna. Ta uray pay idi tengngelda pay laeng ken FM ti turay, kanayon latta met ti panangbisita iti Leyte (masansan a ditoy ti pakaangayan ti selebrasion ti kasangayna), malaksid pay nga adda pagtaenganna ken adda pamiliana iti probinsia.

Linawlawagan ngarud ti Korte nga agpada laeng ti kaipapanan ti domicile (paggapuan a lugar) ken residence (aktual a pagtaengan wenno pagaw-awidan nga inaldaw) no maaramat daytoy iti eleksion. Ngem rumbeng nga ipakita ti maysa a kandidato wenno botante ti intensionna nga agnaed iti maysa a lugar ket iparangna daytoy babaen ti aramid nga aktual nga agindeg ditoy a kas lumugar. Ken maysa laeng ti rumbeng a domicile ti maysa a tao. Apaman ngarud a maipaneknekna ti panagbalinna a residente iti lugar, agtalinaed a kasta agingga a saan a makabirok iti umakaranna a baro a lugar a pagindeganna.

Idi ngarud immakar ni Marcos iti Leyte, babaen ti panagrehistrona ditoy a kas botante, pinanawanna metten a kas bukodna a domicile ti Ilocos Norte wenno Manila, ngem saan a kayatna met a sawen nga agtultuloyen iti panangpanawna kadagiti nasao a lugar. Agingga a sitatalinaed dagiti pagtaenganna a mabalinna a pagawidan wenno ania man a koneksionna iti lugar a naggapuanna, mabalin latta met daytoy nga agsubli kadagitoy no kayatna. Ti napateg, dina paggiddanen ti dua a lugar a kas domicile wenno residensia. Kalpasan ngarud ti terminona iti Leyte, nagsubli met laeng ni Marcos iti Ilocos Norte ket nagkandidato ken nangabak manen a kas diputado a mangibagi iti probinsia daydi lakayna.

Mapanda iti Lugar a Pangabakanda

Gapu ngarud iti nagbanagan ti kaso ti balo ni FM, nalawagen kadagiti politiko ti kadaras wenno kaawanen ti sawsawirna ti panagakarda iti sabali a lugar a nalaklaka a pangabakanda no agkandidatoda. Masurotda la ketdi ti innem a bulan a panagtaengda iti lugar a pagbutosanda, wenno makatawen no agkandidatoda iti ania man a lokal a posision.

Nadaras laeng ngarud ti yaakar ni Manny Pacquiao manipud iti Cagayan de Oro a nakaabakanna idi damona a tumaray a diputado a nagturong iti Sarangani a lugar ti asawana ket nakaigasatanna ngarud metten ti mangabak. Kasta met ti inaramid idi da August Syjuco ken Plaridel Abaya a kalpasan ti pannakaabakda idi agkandidatoda a diputado iti Makati ken Ilocos Sur (maika-2 a distrito), a kas panagsagannadda, napanda iti sabali a lugar (Iloilo ken ni Syjuco ken Cavite met ken ni Abaya) nga isu metten ti nangabakanda.    

Ngem saan a naigasatan ni Richard Gomes iti kastoy a wagas dagiti politiko. Saan a nalusotan ti aktor ti panangpetisionda iti pannakadiskualipikana a kandidato a diputado iti maikapat a distrito ti Leyte. Saan kano ngamin a taga-Ormoc, Leyte daytoy ta ti Greenhills, San Juan City ti pudpudno a pagaw-awidanna ken ti pamiliana. Agkurang ngarud ti kasapulan a bulan iti panagtaengna iti Leyte tapno makuna a naragpatna ti pagalagadan ti Comelec mainaig iti residensia (wenno domicile) ti maysa a kandidato. Ni Lucy Torres nga asawana a pudpudno a taga-Ormoc ti nangsukat kenkuana a kas kandidato ket pagsayaatanna ta nangabak daytoy iti daydi nga eleksion. Naadalanen ni Richard ket ita agkandidato daytoy a para mayor iti Siudad ti Ormoc.

Kaaduanna pay kadagiti nalalatak nga artista ti agawid kadagiti lugarda tapno agkandidatoda iti lokal a posision ti mapasabtan latta met iti pannakadillaw iti kinakurang ti panawen ti panagtalinaedda iti lugar a kas residente. Kas maibatay iti pagalagadan ti Comelec, mabalin ti asino a botante iti maseknan a lugar, partido politikal, organisasion wenno koalision, ti mangidatag iti petision kontra iti kandidato a mapapati a saan a kualipikado a kandidato iti ania man a rason a kidkiddawen ti linteg a pannakadiskualipika daytoy.

Sabagay, awanen sabali a nabileg a panglaban dagiti politiko a kabalubalda no saan a ti nasao a petision. Ta kunada man a narigat a kalabanen dagiti artista nangruna no nalatak pay laeng dagitoy.  

Agngangabit ti Kandidatura ni Aga

Ngem narikrikut ti sasaaden ni Aga Muhlach a kandidato met a diputado iti maikapat a distrito ti Camarines Sur a puon ti pamilia Muhlach. Itay napan a bulan, pinatgan ti Municipal Circuit Trial Courts ti San Jose, Camarines Sur ti petision ti maysa a botante nga ikkatenda da Aga ken Charlene Gonzales nga asawana a kas botante iti nasao a lugar. Saan kano a naragpat dagiti agassawa ti kasapulan nga innem a bulan a panagtaengda iti lugar sakbay ti panagrehistroda. No maikkat ngarud ni Aga iti listaan dagiti botante iti sumaruno nga eleksion, awanen ti bileg pay ti kandidaturana a kas diputado.

Ngem segun iti abugado ni Muhlach, idi pay laeng kano napan a tawen nga adda nagatang a daga dagiti agassawa iti ili ti San Jose ket pasaray kano ti panangbisitada ditoy. Inyulin ti abogado ti apela ni Muhlach iti korte ket kabayatanna nga awan pay ti pinal a pangngeddeng ti korte, agtalinaed ti nagan ni Muhlach iti listaan dagiti botante; awan ngarud ti rason pay tapno madiskualipika daytoy a kas kandidato.

Ngem kuna met ni James Jimenez, spokesperson ti Comelec, a saan a gapu ta adda balay wenno daga ni Muhlach iti nasao a lugar, maibaga metten nga agtaengen ditoy. Rumbeng met kano nga ipakitana iti nalawag a wagas ti intensionna nga agtaeng ditoy a kas lumugar. Ti korte, saan ket a ti Comelec, ti akinsakup ti petision kontra ken ni Muhlach, isu a binalakadan laengen ni Jimenez ti aktor a mangidatag daytoy iti “petition for inclusion” iti korte ket ipakitana amin nga ebidensiana a maibaga a pudpudno nga agindegen daytoy iti lugar iti uneg ti innem a bulan wenno nasursurok pay.

Kasla ngarud saan a naadalan ti kampo ni Aga iti napasamak idi ti kaso ni Richard. A no kayatna met laeng gayam ti agserbi iti lugarna, idi koma pay laeng a nangiwayat ti aktor iti umisu wenno nalawlawag nga addang tapno saanen nga agparikut ti kandidaturana. Ti rigatna no madiskualipika ni Aga, di mabalin a sublaten ni Charlene ti kandidaturana, a kas iti inaramid ni Lucy Torres, ta saan met a pudpudno taga-Camarines Sur daytoy.

Dagiti Met Laeng Botante ti Masurot

Agpayso a saan a maiparit ti panagakar-akar dagiti politiko iti lugar a kayatda a pagserbian no la ketdi masurotda ti pagalagadan ti Comelec. Ngem adda laeng kadagiti botante nga agbutos no palubosanda a ti dida pudpudno a kailian wenno kalugaran ti ibutosda nga agserbi wenno mangibagi kadakuada iti Kongreso. Maipalagip man ti kaso ni Senador Lito Lapid a nagkandidato met nga alkalde ti Makati iti eleksion idi 2007 idinto nga ad-adda nga am-ammo daytoy a taga-Pampanga ta nagserbi pay iti probinsia a kas gobernador iti napaut a panawen. Ngem saan nga impalubos dagiti umili nga iggamanna ti turay ti siudad babaen ti panangilayusda iti butos ni Jejomar Binay (Bise Presidente itan) a pudpudno a kailianda.

Iti biang dagiti botante ti Manila, saanen a napateg no pudpudno a saan a taga-Manila ni Erap no patien la ketdi ti kaaduanna kadakuada nga isu ti kasapulanda a lider para iti  panagbalbaliw ti siudad. Ket kasta met iti kaso dagiti botante iti Camarines Sur iti biang ni Aga no bilang ta mangabak iti kasona ken mapalubosan nga agkandidato. Addatayo iti salinong ti demokrasia, ket dagiti met laeng ngarud umili ti agpili iti kayatda babaen ti natalinaay ken nadalus nga eleksion.

Wen met ketdi, amangan no ad-adda ketdi nga epektibo a lider ken nadalus ti panagserbi dagitoy a dildillawenda a saan a lumugar.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 3, 2012.)