EMOSIONAL UNAY DAGITI FILIPINO?

NAKARO kadi unay ti kina-emosional dagiti Filipino? No dagiti damag iti inaldaw ti pagibasaran, pudno la ketdi dayta nga obserbasion.

Kas pagarigan ti napasamak iti LRT itay napan a bulan. Naimatangan ti adu a pasahero ti maysa a babai a napalalo ti panangbugkawna iti maysa a guardia. Gapu kano daytoy iti panangsitar ti guardia ti babai gapu ta di simrek daytoy iti rumbeng a sumrekanna. 

Nalimed a naibideo daytoy ti maysa a pasahero ket impostena daytoy iti maysa a social networking site. Naglatak ti bideo ken nagadu ti nagkomentario. Ibagbagada a saan met kano a makita ti nangrugian ti pasamak. Adda met nangibaga a di rumbeng ti panagngiwatngiwat ti babai nangruna ta adda daytoy iti publiko a lugar.

Nag-trending iti Twitter ti balikas nga AMALAYER manipud iti panangibugkaw ti babai iti “I am a liar (lah-yer, kunana)?”. Adda dagiti nasuron,  nadismaya ken nagkatawa laeng. Agingga a naiturong daytoy iti isyu ti gimong ken politika gapu ta maysa daytoy a kaso ti cyber-bullying, iti biang ti babai, ken ti saan a nasayaat a serbisio kadagiti public utility, iti biang iti administration ti LRT.

Makita ditoy no kasano a mapadakkel ti simple laeng a pasamak. Adda la bassit, agunget ti adu kadatayo, agprobokar, agsangit ken agaramid iti pagkakatawaan. Saan ngarud a pakasdaawanen ti surbey a rimmuar itay nabiit a mangibagbaga a ti Filipinas ti Numero Uno kadagiti pagilian a pagindegan dagiti nakaro unay nga emosional.

60% Kadagiti Filipino ti Emosional

Iti surbey nga insayangkat manipud iti 2009 agingga iti 2011 ti Gallup, research firm a nakabase iti Estados Unidos, kadagiti nasurok a 140 a pagilian, innem iti sangapulo a Filipino (wenno 60 a porsiento) ti nangibaga a makapadpadasda iti agpada a positibo ken negatibo nga emosion iti inaldaw a panagbiagda.

Makuna a positibo nga emosion ti pannakarikna iti nasayaat a pannakainana iti bagi, makarikna iti pannakarespeto ti sabali a tao, agragsak, agisem ken agkatawa a kanayon, ken makaadal wenno makaaramid kadagiti banag a kaay-ayo unay. Negatibo met nga emosion ti pakariknaan iti panagunget, pannakabannog, panagliday, sakit a pisikal ti gapuna, ken panagdanag.

Ngem uray dakkel ti iskortayo iti positibo nga emosion, saan met a makuna a maysa kadagiti kararagsakan a puli iti lubong dagiti Filipino. Ta nangato met ti iskortayo iti negatibo nga emosion. Nalidem la ketdi ti pudpudno nga interpretasion ti surbey no agbataytayo pay iti 2012 World Happiness Report a rimmuar itay Oktubre, a nangibaga a maysa ti Filipinas kadagiti saan unay a naragsak a pagilian. Maika-103 laeng ti ranggo ti Filipinas iti 155 a pagilian a narukod ti kinaragsak dagiti umilida. Adda pay report a ti Filipinas ti kangatuan iti bilang dagiti insidente iti depresion kadagiti pagilian iti Southeast Asia, ken mapan kano a 93 iti 100,000 a Filipino iti agpakpakamatay.

Nahiligtayo Unay iti Drama?

“Madrama” wenno nakaro kadi unay nga emosional dagiti Filipino?

Mabalin, ta iti laengen agbiag iti bukodtayo a lugar, napnapnon iti adu a drama iti biag, kas koma iti inaldaw a panangikaramuttayo iti pamiliatayo, iti kaawan met laengen ti makitatayo a progreso ti pagilian, a rason ti saan a nasayaat a taray ti pagsapulan ken negosio. Adda dita dagiti inaldaw a damag iti kinakapuy ti gobierno a mangipaay iti serbisio publiko a pakabuisitan la unay ti tunggal maysa kadatayo. Ken ti inaladaw a damag kadagiti kinadangkok iti kalsada, pamilia a panawan dagiti amma wenno inna a mapan agtrabaho iti sabali a pagilian, pannakaikkat iti trabaho, ken pannakaabuso a seksual kadagiti agtutubo.

Ngem iti laksid dagitoy a karit iti biag, ugalitayo met a pagkutien laeng dagiti abagatayo wenno agsennaaytayo lattan a mangibaga a kasta laeng ti biag. Isu a maisapartayo pay laeng ti agisem ken agragsak, ti ag-videoke, ti agaramid kadagiti pagkakatawaan a ladawan a maiposte iti Facebook—amin dagitoy iti laksid ti saplit ti biag wenno ania man a didigra. Dakkel ti panagtalektayo iti Namarsua ken ti panamatitayo iti kunkunada a kinaamnuttayo a mangsaranget iti ania man a karit iti biag.

Dayta ti rason nga agkatawatayo latta. Ken mangilawlawag metten daytoy iti dakkel nga iskortayo iti positibo nga emosion a kapareho met laeng ti iskortayo iti negatibo nga emosion.

Maysa a makita a rason ni Randy Dellosa, maysa a sikolohista, ti pakasaritaan ti pagiliantayo no apay a nakaro iti kina-emosionaltayo. Gapu iti napaut a pannakasakuptayo kadagiti nabibileg a pagilian, wenno ti panagbalintayo nga adipen kadakuada, nasursuro dagiti apongtayo a tenglen ti emosion wenno sentimientoda tapno di agkibaltang iti sanguanan kadagiti amoda, ta amangan no pakabitayanda pay. Ngem idi makaruk-attayo kadagiti gangganaet, adda ditan a nagbulos ti riknatayo, ket gapu daytoy a baro a wayawaya, awanen ti ania a panangtengngeltayo a mangipeksa kadagiti marikriknatayo. A no maminsan saanen a matengngel dagiti autoridad ti nakaro a panangipeksa dagiti umili iti wayawayada, kas koma iti kinawayada latta nga agiggem iti armas, ti mangpaltog kadagiti mangdungpar kadagiti luganda, wenno ti mangkarit iti dinnanogan dagiti mangatiw kadakuada iti argumento.

“Magpakatotoo”

Saan met a pakasdaawanen no apay a manipud naanag dagiti Filipino ti kaadda ti wayawayada iti Internet a makigayyem ken mangipeksa iti riknada, nagpapasda metten a mangaramid iti kaykayatda. Isu a kasta met ti ungetda iti ania man a panggep ti autoridad a matengngel dayta a wayawayada para iti pagimbagan met laeng ti sapasap.

Maysa pay a maitudo a rason ti kinadekket ti tunggal maysa dagiti kameng iti pamilia a Filipino. Adda laeng bassit ngarud a pakasaktan ti maysa, agramaram metten daytoy iti sibubukel a kaamaanda. Wenno uray ania a damag nga adda pakaseknan ti pamilia, wenno lagip dagiti pasamak ti pamilia, agbalinen ti asino man a kamengna nga emosional. Daytoy ti pataudan ti ay-ayattayo nga agbuya kadagiti drama iti telebision ta pagsarmingan met ngamin daytoy iti pudno a biag ti maysa a pamilia.

Ania koma ti maadalda iti drama ti telebision? Dagiti asawa a mangpengnget iti kabit dagiti asawada? Dagiti napaay iti ayat a makidinnanogan kadagiti karibalda? Wenno dagiti polis a mangibus iti balada kadagiti kriminal uray awan met gawayen dagitoy a lumaban?

Maysa pay a rason ti kinaemosionaltayo ti agdama ita a maitaltal-o iti media a panagbalin koma dagiti Filipino a pudno iti bagbagida (“magpakatotoo”). Masansan nga isursuro daytoy kadatayo dagiti artista a kas kada Kris Aquino ken Anabelle Rama. Uray ania ti ibaga ti dadduma, ti napateg maipakitada ti pudno a kinasiasinoda ken ti pudpudno a riknada. Ngem no maminsan met, adda dagiti mabastosan wenno mapasugkian gapu iti kastoy a panangipakita iti kinaprangka nga agsao.

Pagdaksan wenno Pagimbagan?

Ngem pakadaksan kadi wenno pagimbagan ti nakaro a kina-emosional dagiti Filipino?

No basaentayo dagiti komentario dagiti kakailiantayo a nailanad kadagiti artikulo iti nadumaduma a news website, aggudua ti pangituronganda iti surbey ti Gallup. Adda mangibaga a nasayaat no ibagada nga emosional dagiti Filipino ta ipakitana laeng kano ditoy nga iti laksid ti rigat iti biag, naisem ken mannakitunostayo pay laeng iti sabali a tao, mannakidanggay kadagiti gagayyemtayo iti ania man nga oras, ken makipagragragsaktayo latta kadagiti ay-ayatentayo iti biag. Iti ababa a pannao, dakkel ti panangipataeg dagiti Filipino iti biagda.

No anagentayo ti kaipapan ti balikas nga emosional, iparangarangna ti panangipakita ti pudno a rikna iti nabatad (demonstrative) ken nalaus wenno nabara (passionate) a wagas. Wenno iti sabali a konteksto, saan nga agul-ulbod ti emosional a tao iti ipakpakitana a rikna, wenno interes ken pakaseknanna iti maysa a banag. Ipaawatna ngarud ditoy ti ugali dagiti Filipino a mannakigayyem (hospitable), nalaka a pakitunosan, ken pudno nga agay-ayat iti pamilia.  

Ngem adda met agkuna a saan a nasayaat ti nakaro a kina-emosionaltayo. Pagtaudan ngamin daytoy ti kulturatayo a Filipino nga agrukrukbab la unay kadagiti nalalatak a personalidad. Wenno ti ay-ayattayo nga agbuya kadagiti serye a drama iti telebision. Adda ngarud agkuna a daytoy ti rason iti ad-adu a bilang ti mapartuattayo nga artista ngem dagiti mannurat, sientipiko ken akademiko.

Saan unay nga ar-aramaten dagiti Filipino ti utekda nga agpanunot no ania ti nasayaat kadakuada ta emosion ti masansan a paturayenda. Aggarawda latta a saanen nga agpanunot. Masansan a mapasamak daytoy iti panangipudosda dagiti lidertayo, aglalo no panawen ti eleksion, wenno ti maysa a lider a pagrukbabanda ket aglaslasat iti dakkel a pannubok.

Manangngaasi Ngamin Dagiti Filipino

Ammo la unay dagiti lidertayo daytoy a manangngaasi a galad dagiti Filipino isu a permi met ti panangmanipularda iti isyu, iti ladawanda iti publiko, wenno dagiti kapanunotanda tapno maawidda ti panangngaasi latta kadakuada dagiti umili. Kas pagarigan, masansan a makitatayo a naka-wheelchair dagiti naidarum nga opisial iti dakkel a kaso tapno iparangda a nakakaasi ti kasasaadda. Wenno ti pananguyot dagiti partido politikal nga agkandidato iti eleksion ti balo wenno naulila nga anak ti maysa a natay a politiko (a kas iti kaso ni Presidente Benigno S. Aquino III ta nakatulong unay ti ipupusay ti inana a ni Cory Aquino sumagmamano a bulan sakbay ti presidential election idi 2010). Adda met dagiti agsangit bayat ti panagbitlada iti Kongreso tapno maawisda ti simpatia dagiti Filipino para iti kayatda wenno dida kayat a gakat.

Iti ababa ngarud a pannao, rumrummuar a saan a kanayon a nasayaat ti epekto ti nakaro a kinaemosional (positibo ken negatibo) dagiti Filipino. Saan met a nasayaat no ibagatayo a liklikantayon ti agipeksa iti emosion. Ta kas kunadan, ti ania man a sobra, saan a nasayaat ti ibungana.

No ti Filipinas ti makuna a nakaro nga emosional iti surbey, ti met Singapore ti kasungani ti Filipinas. Ta daytoy a bassit a pagilian ti rimmuar iti surbey a Numero Uno kadagiti pagilian a saan unay nga agipekpeksa iti emosion dagiti umilida, wenno 36 laeng a porsiento kadakuada iti mangibagbaga a makariknada met ti emosion iti inaldaw a panagbiagda.

Saan met a nagustuan dagiti taga-Singapore ti resulta ti surbey ta negatibo daytoy kadakuada. Ipakpakitana laeng kano ditoy a narigat ti agbiag iti pagilianda uray nadur-as met ti ekonomiada, wenno awanen ti orasda nga agragsak wenno wayawayada nga agipeksa kadagiti riknada. Mabalin a gapu ta awanen ti libre kadakuada, ta rumbeng a bayadanda amin a garawda, gapu iti kinaiget ti gobiernoda a mangipakat kadagiti banag nga awan ti pagturonganna no di laeng iti panagprogresoda. Agparparang laeng ngarud a kasla robot dagiti umili.

Ket iti nasao met laeng a surbey, makita a balanse laeng ti iskor ti Estados Unidos ken dadduma pay a nasaliwanwan a pagilian mainaig iti pagrukodan iti emosion. Nakuna ngarud dagiti eksperto a masapul laeng ti maysa a pagilian ti kalalainganna a panangipakita iti emosion ngem pasurotan koma daytoy iti nauneg a panagpampanunot a manganag iti mapaspasamak iti aglawlaw.

Panunot, Saan nga Emosion, ti Paturayen

Ipakita pay ngarud ti surbey a kasapulan met ti tunggal pagilian nga ipasnek a tamingen ti karadkad ken pagragsakan (well-being) dagiti umili iti baet ti panangbalabala ti gobierno iti kasapulanda a progreso.

Nalawagen kadatayo ti kinaemosional dagiti Filipino. Ngem manipud ditoy, masursurotayo koma metten a tenglen ti emosiontayo wenno iturongtayo laeng iti tengnga, kas kadagiti banag a kasapulan ti naiget a panagdesision. Nangruna a maiturong daytoy kadagiti lidertayo, partikular iti isyu iti ekonomia, politika ken ania man a pakaseknan iti gimong.

Ken kangrunaanna, masursurotayo koma metten iti agseriosotayo iti biag no kasapulan. Kas koma ti agipasnektayo a mangrisut kadagiti parikuttayo, saan ket a ti mangibus laeng dagiti orastayo kadagiti babassit a banag a kas iti bideo ti babai nga agngiwatngiwat iti LRT. Masursurotayo koma metten ti agragsak wenno agrambak laeng no adda naimbag nga aramid. Saan ket nga agragsak laeng babaen ti panagaramidtayo a pagkakatawaan dagiti maimatangantayo a saan a nasayaat nga ugali dagiti padatayo nga ordinario nga umili.

Iti daytoy ngarud umay nga eleksion, a kas kanayon nga isursuroda kadatayo, aramatentayo ti panunottayo a mangibutos kadagiti lider a mangituray kadatayo. Saan koma a ti laeng emosion ti kanayon a patpaturayentayo.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 17, 2012.)