ANIA, MAYATKA? FILIPINAS, SAAN A PILIPINAS

TALLO ti nagan ti pagiliantayo: Philippines, Filipinas, Pilipinas.

Makaulaw, segun ken ni Virgilio Almario, National Artist ken Chairman ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF).

Ti kaadda kano dagiti tallo a nagan ti mangipapaay iti nailian a pannakaulawtayo iti kinaasinotayo (self-identity) a kas pagilian.

Ti Filipinas ket aggapu iti Las Islas Felipinas nga impanagan dagiti Espaniol, a nangsakup kadatayo iti nasurok a 300 tawen a nagpatingga idi maika-19 a siglo, kadagiti isla a sinakupda iti Asia Pasipiko. Naadaw daytoy iti nagan ni Felipe II, ti agturturay nga ari ti Espania idi maika-16 a siglo.

Ti Philippines (The Philippine Islands wenno The Philippines) ti inaramat dagiti Amerikano nga opisial a nagan ti pagilian idi isuda met ti nangsakup iti pagilian kalpasan dagiti Espaniol.

Ti Pilipinas ket isu ti bersion iti Tagalog ti Filipinas a naaramat a kas lokal a bersion ti opisial a nagan ti pagilian babaen ti daan nga alpabeto. Nangrugi laeng a nairaman ti letra F ken pito a dadduma pay a letra iti opisial nga alpabeto idi 1987.

Adu ketdi ti nangkantiaw, nanglibbi, ken nangapa ken ni Almario idi rimmuar iti media, nangnangruna iti Internet, ti kontrobersial a resolusion ti KWF itoy a bulan (nupay idi pay laeng Abril a napasingkedan daytoy) a mangkidkiddaw iti pannakaaramat ti Filipinas a saan ketdi a Pilipinas, iti lokal a bersion wenno Philippines iti ruar wenno internasional nga agpang, ta ad-adda kano a mayannatup ti Filipinas iti pakasaritaan ken agdama a panagprogreso ti pagilian. 

Ngem kas iti adun a panagpanggep—wen, masao a kasta, ta saan nga inkapilitan (mandatory) ti resolusion ti KWF ta awan bileg daytoy a kas linteg, maipaigidto laeng daytoy a naudi nga addang ti komision a kas paset laeng ti komentario wenno panangilawlawag (footnote) iti pakasaritaantayo.

Kangrunaan man a rason dagiti asino man a mayat a mangbaliw iti nagan ti pagilian ti nakaro kano unay a kinakolonial ti nagan a Philippines ta pinartuat laeng daytoy dagiti Amerikano (ngem uray pay met ti Filipinas ta pinartuat met dagiti Espaniol). Idi matamtaming pay laeng ti Konstitusiontayo babaen ti Consitutional Commission a nabukel idi 1986, naisingasing dagiti sumaganad a nagan a mangsukat koma iti dayta a kolonial a nagan: Rizal a naadaw iti nagan ti Nailian a Bannuar, Bayani a “bannuar” ti kayatna a sawen iti Tagalog (Filipino itan), ken Luzviminda a panangyababa iti napagtitipon a nagan dagiti tallo a dadakkel a grupo dagiti isla ti pagilian (Luzon, Visayas ken Mindanao). Ngem agpapada a naiwalin dagitoy, a segun ken ni Joaquin Bernas, kameng daydi a Komision, kasla adda pay nayonna nga angaw iti diskusionda kadagitoy a singasing a nagan.

Sakbay dayta, naisingasing met ti Maharlika idi panawen ni Presidente Ferdinand E. Marcos. Adda pay nangisingasing iti Katipunan ken Lapu-lapu. Idi 1913, innakeman met ni Hen. Artemio Ricarte ti nagaramid iti Konstitusion ti pagilian a mangsukat iti Philippines iti Rizaline Islands.

Ngem kalpasan ti nabara a debate iti tunggal singasing, a mabalin met a mangriing iti nasionalismo ken uray pay pagkakatawaan wenno pagriringgoran dagiti maseknan, maibasuranto met laeng dagitoy a kas kadagiti daan a diario.

Iti laksid ngarud ti kanaigna a patangan maipapan iti nasionalismo (narigat a mataming daytoy iti debate ti lingguistika ken kultura)  ken kolonialismo (di mabukel daytoy a salaysay no awan dagiti kolonial a balikas a maaramat ditoy), makaulaw kadi ti panangusartayo iti agdama kadagiti tallo a nagan: Philippines, Filipinas, Pilipinas?

Philippines a kas Opisial a Nagan 

Saan a makaulaw (dayta ngamin ti pakaituronganna ti “national confusion” a lawlawaten ni Almario) ta nabayagen a The Philippines (wenno Republic of the Philippines) ti opisial a nagan ti pagilian, a kas nailanad iti Konstitusiontayo. Daytoy ngarud a nagan, kas mayannatup ditoy, ti agparang kadagiti amin nga opisina ken ahensia ti gobierno, opisial a dokumento, transaksion wenno komunikasion, ken daytoy ti opisial a nagantayo iti internasional a komunidad, kas koma iti panagkamengtayo iti United Nations Organizations ken Olympics.

Nupay kasta, dina met ibaga a tungpal-biag a kasta ti nagan ti pagilian. Ta mabalin met a mabaliwan ti naganna a kas sagudayen ti Seksion 2, Artikulo 16. Ngem nailanad pay ditoy a probision a mapasamak laeng dayta (ti pannakasukat ti nagan, karamanen ti nailian a kanta ken national seal) no ipalubos ti Kongreso babaen ti maysa a linteg a ratipikaranto dagiti umili babaen ti maysa a referendum. Ngem ti ania man a baro a nagan, rumbeng nga iparangarang wenno ibagian daytoy ti ania man panggep, pakasaritaan, ken tradision dagiti umili.

Nabatad ngarud nga awan ti karbengan ti resolusion ti KWF a mangibilin iti kayatna a pannakaaramat ti Filipinas a kas opisial a nagan ti pagilian. Impingetda laeng ti saan a pannakaaramat koma ti Pilipinas; nupay kasta, naaramat ditoy dagiti balikas a “himukin” ken “hindi sapilitan” wenno guyugoyen laeng dagiti maseknan a sumurot iti panggepda ken saan nga inkapilitan ti ibilbilinda kadagiti insitutusion wenno opisina nga agar-aramaten iti Pilipinas sakbay a napasingkedan ti resolusion.

Inako pay ni Almario a kasapulan ti napaut a proseso tapno naan-anay a maipatungpal ti panggepda, malaksid pay a narigat ti pannakaipakatna, kas makita iti kaadu a dagus dagiti nangkontra iti resolusion, ken ti dakkel a magastos ti gobierno a mangbaliw kadagiti maapektaran nga institusion.

No maipapan iti ibagbagada, nangruna dagiti netizen, nga agbalin a University of Filipinas ti University of the Philippines (UP), nalawag ketdi nga angaw wenno pagkakatawaan laeng daytoy iti cyberspace. Ta malaksid a naalas a denggen (nupay posible met a mapasamak ti UF no maalada laeng ti naan-anay a panawen a masanay daytoy iti panagdengngegtayo), nalipatandan sa a karaman ti Ingles nga opisial a lengguahe ti pagilian, kas ipekpeksa pay ti Konstitusiontayo.

Filipinas Kontra Pilipinas

Mabati laeng ngarud ditoy ti isyu maipapan iti lokal a bersion ti nagan ti pagilian. Filipinas kadi wenno Pilipinas?

Adda dakkel a rason wenno karbengan ti KWF a mangipapilit a Filipinas ti rumbeng a maaramat a saan ketdi a Pilipinas. Ditoy a maipakatda ti kayatda a consistency wenno ti maymaysa laeng a nagan a maaramat a para iti amin a kapadana a rason ken okasion.

Maipalagip a naaramat ti Pilipinas gapu ta awan ti letra nga F iti daan nga alpabeto (daytoy ti abakada a nayadal kadagiti eskuela sakbay ti 1987), ken Pilipino met ti awagda kadagiti agindeg. Ngem babaen ti agdama a Konstitusion, nagbalin a Filipino ti opisial a nagan ti nailian a lengguahetayo. Ket naipasurot ngarud ditoy ti pannakarepaso ti alpabeto tapno makapudno iti baro a paglintegan. Nairamanen dagiti letra a C, F, J, V, X, Z iti napabaro nga alpabeto, a kas pangbigbig met daytoy ti Estado kadagiti dadduma a lengguahe iti pagilian nga agar-aramat iti f wenno c kadagiti us-usarenda a balikas iti inaldaw. Ken tapno mayannatup met ti pannakaaramat dagitoy a letra kadagiti partikular a nagan dagiti tao, lugar ken adu pay a bambanag.

Nalaklaka ngarud a maipakat daytoy ti KWF uray awan ti linteg nga aggapu iti Kongreso ta saan a matagamtam ti opisial a nagan ti pagilian a Philippines. Kayatna a sawen “localized” laeng ti isyu.

Kinapudnona, adda met dagiti magasin wenno publikasion a kas iti Bannawag a nabayagen a mangar-aramat iti “Filipinas” a kas nagan ti pagilian ken iti Filipino a kas nagan dagiti agindeng iti, wen, Filipinas. Napateg pay ngarud ditoy ti pannakitinnulong ti Department of Education tapno maisaknap ti pannakausar ti Filipinas kadagiti maipablaak a libro a para iti eskuela. No maipapan kadagiti atleta, saan met ngata a narigat a kapatang dagiti isponsor dagiti atleta nga ilanadda laengen ti Filipinas imbes a Pilipinas iti likudan dagiti jacket wenno jersey-da.

Ken kangrunaanna, nalaka a mabantayan ti KWF dagiti mabangon wenno mapabaro nga institusion, ahensia wenno opisina a mangaramat iti Filipinas a saan ketdi a Pilipinas kadagiti aramatenda a nagan.

Mailawlawag a Nasayaat

Saan a direkta nga ibagbaga ti resolusion ti KWF a sukatanda ti Philippines a kas opisial a nagan ti pagilian. Ta kastoy ti pannakaisuratna iti partikular a paset ti resolusion: “...ibalik ang gamit ng Filipinas habang pinipigil ang paggamit ng Pilipinas upang mapalaganap ang opisyal at modernisadong katawagan ng bansa na kumikilala sa kasaysayan at pag-unlad ng pagkabansa nito.”

Mabalin a nagannad laeng ti komision wenno ammoda ketdi nga adda paglintegan a masalaponda ditoy. Ngem kadagiti debate ken iti panagpalawag ni Almario iti media, ditoy a timpuar ti napadakkel nga isyu a panangsukat iti nagan ti pagilian manipud iti Philippines a mapan iti Filipinas.

Adda ti KWF iti tengngel ti Office of the President, isu nga amin a panaggaraw ken pangngeddeng ti komision, rumbeng nga aglasat iti Malakanyang. Ket segun ken ni presidential spokesperson Edwin Lacierda, awan pay kano ti opisial a panagpapatang dagiti opisial ti Palasio mainaig iti resolusion. Agingga a kasta, maysa laeng a kabulong ti papel ti inruar ti KWF a resolusion.

Ti kaadun ti rimmaman a nagsao maipapan iti isyu ti mabalin a nakaulawan ti kaaduanna kadatayo. Saan ket a dagiti tallo a nagan a Philippines, Pilipinas ken Filipinas ti makaigapu iti pannakatikaw ti publiko. 

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 22, 2013.)

NO APAY A SAAN A MABALIN NGA AGKASAR DA LEO KEN NARDO

ANIAN a ragsak dagiti grupo dagiti alanganin wenno LGBT (lesbians, gays, bisexuals, transgender) ditoy Filipinas idi pasingkedan ti Korte Suprema ti Estados Unidos ti legalidad ti same-sex marriage wenno ti panagassawa dagiti agpada ti kinatao wenno seksna iti pagilianda

Wen, ta imbasura ti Korte itay napan a bulan ti Defense of Marriage Act (DOMA) wenno ti kontrobersial a linteg a mangiparit iti same-sex marriage. Ket gapu ngarud ta agbalinen a legal nga agassawa dagiti alanganin, magun-odda metten dagiti benepisio a kas iti ipapaay ti gobierno kadagiti tradisional (lalaki ken babai) nga agassawa.

Ngem segun iti Progressive Organization of Gays in the Philippines (Pro-gay), saan pay a panawen nga ipingetda ti pannakaipalubos koma met ditoy ti same-sex marriage. Ad-adda a nakaturong ti atension ti grupo iti panangbanbantayda iti Kongreso tapno agbalin metten a linteg ti gakat a mangiparparit iti pannakaipapaigid dagiti LGBT iti ania man a rason wenno okasion iti gimong.

Nabayagen nga arapaapda met a maipaay koma dagiti alanganin ti karbenganda a mangikasar kadagiti partnerda. Narigat a magun-odda dayta ngem saan met kano nga imposible, segun iti pannakangiwat ti Pro-gay.

Dagitoy man ketdi dagiti bangen wenno kasla katayag ti Bantay Everest a rumbeng nga ulien dagiti LGBT tapno magun-odda ti linteg a mangipalubos met koma iti same-sex marriage iti Filipinas. Ngem agpayso a posible dayta, no la ketdi marisutda dagiti agdama a pagtaudan ti parikutda no ituloyda ti panggepda.

1.  Konstitusion ken Family Code

Segun ken ni Joaquin Bernas, kolumnista ken eksperto iti Konstitusion, ti makunkuna a pamilia a bigbigen laeng ti Estado a sagrado ken rumbeng nga igigirna ken patibkeren a kas napateg nga institusion ti gimong ket isu daytoy ti pinundar ti natibker a heterosexual a relasion, wenno tradisional a buklen dagiti agassawa a babai ken lalaki (opposite sex).

Nagsadag ngarud ditoy ni Presidente Cory Aquino idi pirmaanna ti Executive Order 209 (wenno ti Family Code). Nabatad ti panangiladawan ti linteg iti kasar (marriage) a kas maysa a naisangsangayan a kontrata ti permanente a panagdenna ti lalaki ken babai tapno mangbangon iti maysa a pamilia. Nailanad pay iti maysa a probision a napateg a kidkiddawen ti maysa a balido a kasar ti legal a kapasidad dagiti agkasar, kayatna a sawen, addaan iti umisu nga edad ken rumbeng a maysa a lalaki ken maysa a babai.

Rumbeng ngarud nga asikasuen nga umuna dagiti LGBT ti pannakaamendar ti probision iti kasar, ken no kasapulan, maamendaran met ti Konstitusion tapno mailanad iti nalawag a balikas ti panangipalubos ti Estado iti same-sex marriage.

2. Simbaan Katoliko

Agsadag dagiti papadi iti Nasantuan a Biblia iti panangkontrada iti same-sex marriage, ta nailanad kano met ditoy a pinarsua ti Dios ni Adan ken ni Eba, saan ket a ni Adan ken ni Adan, wenno ni Eba ken ni Eba. Kontra ngarud ti nadiosan a paglintegan ti panagassawa ti agpada a lalaki wenno agpada a babai. Ta no impalubos dayta ti Dios idi damona pay laeng, saan koma a nayanak da Abel ken Cain a nagtaudan ti amin a kaputotan iti lubong a kas naisurat.

Dominante pay laeng dagiti Katoliko iti pagiliantayo, saan a kas iti America, isu a kasta ti kadakkel ti impluensia ti Simbaan iti lugartayo, saan laeng iti espiritual a banag ken uray pay ket iti politika.

Ngem no kas pagarigan ta naballasiw ti LGBT ti umuna a bangen (isyu legalidad), saan a kas karina a tungpalen dagiti papadi ti linteg iti same-sex marriage ta ipatangkenda a kontra daytoy iti doktrinada, a kas met iti nakaro a panangilunlunodda iti Reproductive Health Law.

No bilang ta kasta, liklikanto laeng ngarud dagiti alanganin iti sumaklang iti Simbaan wenno relihion a di mangikasar kadakuada. Saan laeng met a ti panagkallaysa iti simbaan, wenno ti panangkasar ti padi, pastor, wenno lider ti maysa a relihion ti bigbigen ti Estado a balido a kasar, ta mabalin met uray ti hues wenno ni Apo Mayor.

3. Tradision iti Pamilia   

Uray ibagbagada a naawaten ti gimongtayo ti panagiinnayat dagiti alanganin, saan pay met a makuna a napintas ti panagkitada dagiti tattao iti ania man a relasion nga awan ti bendision ti sagrado a matrimonio, a kas iti naminsan met a panangibilangda kadagiti ag-live-in a saan a normal a relasion. Ngem nain-inut a naawat ti pamilia dagiti kakastoy a relasion ta adda dagiti linteg a mangbigbigen iti situasionda.

Ngem sabali no dagiti alanganin ti agdenna. Ibagada lattan a saan a serioso ti relasion, no di man ibagada a pisikal laeng nga atraksion wenno agen-enjoy laeng dagiti asmang, ket awanto met laeng ti nasayaat a pagturonganna.  

Ngem no kas pagarigan ta naballasiw ti LGBT ti umuna ken maikadua a bangen (legalidad ken relihion), saan a kas karina ti panagballigida a dagus no agtaltalinaed ti diskriminasion kadagiti alanganin iti bukodda a pamilia.

Uray agpayso a maawat ti adu kadatayo ti kaadda dagiti alanganin iti gimongtayo, sabali a saritaan no bukodtayo nga anak ti agbalin a bakla wenno tomboy. Kasla makan daytoy a narigat nga alimonen. Agingga ngarud a di maawat dayta ti sibubukel a rikna dagiti nagannak, narigrigat la ket ngarud a maawatda a makikasar ti anakda a bakla iti maysa lalaki, wenno ti tomboy iti maysa a babai, no agbatayda iti no ania ti ammo dagiti nagannak maipapan iti pamilia nga isursuro ti paglintegan, Simbaan ken tradision.

Makita ti kinapudno daytoy iti reaksion ni Raquel Pempengco idi ibulgar ni Charice iti publiko a maysa isuna a tomboy. Kasla napukawen ti ganasna a makipatang pay iti anakna gapu iti nalaus a sakit ti nakemna. Kunana ketdi a maysa laeng a paset ti panagdakkel ti kinatomboy ti nalatak nga anakna ket amangan no maaturna met laeng daytoy (kasla kayatna a sawen, gurigor laeng ti kinabakla wenno kinatomboy a mapukaw met laeng no kabaelan nga agasan).

Napateg ngarud ditoy ti naan-anay a panangawat ti pamilia kadagiti alanganin. Ket no pudno met laeng ti ibagbaga dagiti nagannak a kanunonganda dagiti anakda iti ania man a pagragsakanda, ipakatda koma dayta a prinsipio kadagiti alanganin uray pay agingga iti panawen a makikasar metten dagitoy kadagiti bukodda a partner. 

4. Diskriminasion

Iti surbey ti Pew Research Center iti 30 a pagilian mainaig iti homoseksualidad, nangato ti grado ti Filipinas kadagiti makuna a “gay-friendly” a pagilian. Mapan a 73 a porsiento kadagiti napagsaludsodan a Filipino ti mangibagbaga a rumbeng laeng a maawat iti gimong ti kinabakla wenno kinatomboy.

Ngem saan a napnek iti resulta ti surbey dagiti grupo dagiti LGBT ta dina met kano iparangarang ditoy ti pudpudno a ladawan iti pagilian. Ta uray pay adda dayta balikas a “panangawat” (acceptance), agsadag laeng dita iti kondision wenno iti agraraira pay laeng a kapanunotan kadagiti alanganin nangnangruna iti panangiparang kadagitoy ti media. Masansan latta a pangarkos dagiti babakla kadagiti pabuya iti telebision wenno pelikula a mangpakpakatawa wenno nayon a pangragragsak, ket no tomboy met ti agparang kadagitoy, kanayon latta a siga ti karakterna.

Aglatlatak ita ti telenobela iti GMA-7 a “My Husband’s Lover” gapu iti temana a panangilaban dagiti dua nga alanganin iti nalimed nga ayan-ayatda. Ngem isyu iti moralidad ti inkutak a dagus dagiti obispo idi maala ti media iti kapanunotanda maipapan iti kakasta a pabuya.  

Kasta met a kaduanna kadagiti pribado a pagadalan ti naiget a mangibilbilin kadagiti bakla a mangisursuro a liklikanda nga impluensiaan dagiti adalanda iti kinabaklada (kas pagarigan ti pananguyugoyda kadagiti ubbing nga iruarda ti pudno a riknada), ken kadagiti alanganin nga agad-adal nga iparangarang iti ania man a pagilasinan iti kinabakla wenno kinatomboyda.

Kasta met a pakabasolan pay laeng dagiti estudiante ti kaadda ti relasionda kadagiti kapadada iti seks. Makita daytoy iti kaso ti St Scholastica’s College (SSC) kontra ken ni Pol Medina Jr., autor ti nalatak a comic strip a Pugad Baboy. Iti maysa ngamin a comic strip ni Medina, ibagbaga ti karakterna nga adu kano ti kasta a relasion dagiti babbai iti SSC. Ti pannakasair ti rikna dagiti opisial ti pagadalan, ipakitana laeng nga immoral ti panagkitada iti kasta a relasion, a kasla imbilang metten ti eskuela, a maysa pay met kadagiti institusion a mangitatal-o iti gender equality, a dakes ti agbalin a tomboy. Adu ketdi kadagiti estudianteda ti mangibagbaga nga adda kinapudno ti insurat ni Medina. Ipakpakita laeng ni Medina ti wayawayana nga agkomento kadagiti napapateg nga isyu iti gimong babaen ti komiksna.

AGINGGA ngarud nga adda dagitoy a klase ti diskriminasion ken ti pananguy-uyawda iti relasion dagiti agpada nga alanganin, narigat pay a maipingetda ti same-sex marriage. Umisu laeng ngarud ti addang ti Pro-gay ken dadduma pay a grupo dagiti LGBT nga igigirda nga umuna ti kangrunaan a karbenganda a kas tao iti ania man nga aspekto iti biag, ken ti pannakarespeto dayta a karbenganda. Dakkel ti namnamada a magun-odda dayta babaen ti maysa a linteg, isu a kasta unay ti panagreggetda a mangallukoy kadagiti lehislador nga ileppasen ti anti-discrimination bill iti Kongreso.

Maragup laeng ngarud ti isyu iti same-sex marriage iti patangan iti ayat. Daytoy ti pannakarikna koma dagiti alanganin iti pudpudno a panagayat kadakuada dagiti kameng ti pamiliada, gagayyem ken katrabahuanda. Kangrunaanna, mapalubosanda a mangtun-oy iti bukodda a pagragsakan a mainaig iti pudpudno ken awan patinggana nga ayat.

Ta kas kuna ni Harry K. Thomas Jr, ambassador ti Estados Unidos iti Filipinas idi agsarita iti maysa a pasken ti LGBT itay napan a bulan, “Love is what matters; gender is not important.” Wenno saan a masaludsod ditoy no tomboy wenno baklaka, no maysa a pudpudno a babai wenno lalaki. Ti nasken, isu ti kaadda ti ayat.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 15, 2013.)

KATULONGAN IDI, KASAMBAHAY ITAN

KATULONGAN laeng?

Laeng? Ay, saanen a mabalin a kasta lattan ti panangiladawantayo kadakuada. Malaksid ta nadalus ken nadayaw ti trabahoda, dakkel ti maitultulongda iti pamilia a mangas-asikaso kadagiti pagtaenganda.

Iti Kamanilaan, ad-adda ita nga us-usarenda ti “kasambahay” a pangawag kadagiti katulongan—a mabalin met nga adaptarentayo ta narigat met no “kabbalay” (kadua iti balay). Kayatna ngamin a sawen ti kasambahay ti “kasama sa bahay,” wenno pasetda metten ti pamilia; saandan a tagabo, mababaon wenno matangtangdanan a tumulong (a nakaadawan ti “katulong” a dati nga awagda). Nupay isu latta ti pakaiturongan ti baro a termino, iparangarangna ketdi ditoy ti panangital-o ti gimongtayo iti kasasaadda a kas mangmangged.

Ken awan kasamayanen a nangted iti biag iti dayta a naindaklan a panggep no di ti pannakapanday ti linteg a pakariknaan dagiti kasambahay ti panangigigir kadakuada ti gobiernotayo, ti panangtaming a nasayaat iti pagimbaganda, ken ti panangipaay kadakuada iti kinatalged, kinatalinaay ken awan ti pagbutbutnganda ken pakaal-alaanda iti sakit a agtrabaho.

Daytoy ti kangrunaan a panggep ti Batas Kasambahay (Akta Republika Blg. 10361 wenno Domestic Worker’s Act) a pinirmaan ni Presidente Noynoy Aquino idi Enero itoy a tawen. Idi laeng Hunio 4 a nagepekto ti linteg, apaman a rimmuar ti Implementing Rules and Regulations (IRR) daytoy.

Babaen ti linteg, saanen a maibilang dagiti katulongan iti “informal sector,” a kayatna a sawen, maipaayen kadakuada ti proteksion a kas met laeng kadagiti regular a mangmangged. Makuna a kasambahay ti asino man a tumultulong iti pamilia a mangasikaso iti pagtaengan, a pakairamanan dagiti yaya, kosinero/kosinera, labandero/labandera ken asino man a regular wenno saan a maputedputed ti obrana nga agtagibalay a matangtangdanan.

Napapateg a Probision ti Linteg

Manamnama a mangital-o pay iti kasasaad dagiti kasambahay iti amin a suli ti pagilian dagiti probision ti linteg a kas iti sumaganad:

1. Pannakaingato ti minimum a sueldoda, wenno mapanen a P2,500 (dati a P800) kadagiti sumsumrek kadagiti pagtaengan iti Kamanilaan, P2,000 kadagiti adda iti siudad wenno primera klase a munisipalidad, ken P1,500 kadagiti adda iti dadduma pay a munisipalidad.

2. Masapul a cash ti ibayad kadakuada; saan a mabalin ti promissory note, kupon ken kapadana a banag a kas koma iti no mano sako nga irik.

3. Pannakaipaay kadakuada ti 13th month pay ken dadduma pay a benepisio a kas iti saan a nababba ngem walo nga oras a panaginana iti kada aldaw a panagtrabahoda, maysa nga aldaw a panaginana (day-off) iti kada lawas, ken lima nga aldaw a service incentive leave nga adda bayadna.

4. Maaddaanda iti umisu a kontrata iti panagtrabaho (uray awan ti notariona) a naisurat iti lengguahe a maawatanda.

5. Karbengan a kalpasan ti makabulan a panagtrabahoda maiserrek dagitoy iti sakup ti Social Security System (SSS), Philippine Health Insurance Corporation, ken Home Development Mutual Fund (Pag-IBIG) ken maipaayan iti ania man a benepisio a maawidna kadagitoy nga ahensia.

6. Pannakaiparit nga agtrabaho dagiti agtawen iti saan a nakaragpat pay iti edad a 15. Kadagiti agtawen met iti 15 agingga iti 18, masapul nga agtrabahoda laeng iti agingga iti walo nga oras iti inaldaw (40 nga oras iti makalawas), di rumbeng nga agtabahoda iti manipud 10 ti rabii agingga iti 6 iti agsapa, ken kadagiti narisgo a trabaho wenno lugar a pagobraan.

7. Panangipaay kadakuada kadagiti legal a pagbasaran wenno rason tapno panawanda dagiti employerda nga awan ti sungsungbatanda (ngem mabalin met a papanawen ida ti employerda no adda panaglabsingda iti kontrata ken iti linteg). Adda kaibatoganna nga obligasion kadagiti saan nga agsadag kadagitoy a legal a rason ken paglintegan a mangwaswas iti panagtrabaho ti kasambahay.

8. Karbenganda nga agdarum tapno agmulta dagiti employerda a saan a mangpasueldo kadakuada iti umisu a gatad ken oras, panangtagabo kadakuada gapu laeng iti utang, ken dadduma pay a panaglabsing iti Kasambahay Law.

Ad-adda a Marigatan Dagiti Employer?

Ngem no anagentayo a nasayaat, nalaka a makapudno iti probision ti linteg dagiti nababaknang nga employer wenno dagiti mangipapaayen iti kaparehona no di man nasobsobra pay a benepisio kadagiti kasambahayda sakbay a naipakat ti Kasambahay Law. Kadagiti pamilia a saan met unay a dakkel ti mapaspastrekda iti binulan, ad-addan a marigatanda a mangala iti kasapulanda nga agtagibalay wenno yaya kadagiti naubbing pay nga annakda.

Kas pagarigan ti maysa a pamilia nga addaan iti dua a naubbing pay nga annak. Sakbay a naipakat ti Kasambahay Law, marigrigatandan a mangisakad iti pangpasueldoda iti kasambahayda. Ket no agbayadda itan iti kontribusion para iti SSS, Pag-IBIG ken PhilHealth, ad-addan a dumakkel ti gastosda. Dagiti ngamin employer ti agbayad iti sibubukel a premium wenno kontribusion iti SSS no saan nga umabot iti P5,000 ti sueldo ti kasambahayda. Adda dagiti gundaway a makurangan ti gastuen ti pamilia ket kapatang laengen dagiti agassawa iti kasambahayda a pampaminsanenda laengen nga ited ti sueldo daytoy inton maalada ti bonusda nga agassawa. Ngem ita, babaen ti baro a linteg, didan maaramid dayta iti kaykayatda ta amangan no ireklamo pay ida ti kasambahayda.

Gapu iti daytoy, dua laeng ti mabalin a pagpilian dagiti agassawa: umuna, ibbatandan ti kasambahayda ta didan kabaelan a bayadan ti sueldo ken benepisiona, ket ibatida laengen dagiti ubbing kadagiti lolo ken lolada iti probinsia; ken maikadua, sumardeng ti babai nga agtrabaho ta isu laengen ti agtagibalay.

Gapu iti kaadu dagiti pamilia a kastoy ti kasasaadna, adu met ngarud dagiti kasambahay a manamnama a maawanan iti trabaho. Ngem dagiti kasambahay a kayatda ti agtalinaed kadagiti amoda iti laksid ti kasasaadda iti biag, mapilitanda a mangikompromiso kadagiti benepisioda.

Kadagiti kakastoy ngarud koma a situasion a mapanunot ti gobierno nga ingato metten ti sueldo dagiti mangmangged ta isu pay a pangsupusopda iti nainayon a gastuenda a mangala iti serbisio dagiti kasambahay.

Kontra Abuso

Ngem bassit laeng daytoy a pagam-amkan nga epekto ti Kasambahay Law no iti pakabuklanna, nasayaat unay ti akem ti baro a linteg a kas napateg a social legislation wenno dakkel ti implikasionna iti pubic policy ti gobierno. 

Base iti datos ti Labor Force Survey idi 2010, mapan a 1.8 milion dagiti pribado a pagtaengan nga agar-aramat iti serbisio dagiti kasambahay.

Adun dagiti damag maipapan kadagiti pannakamaltrato dagiti kasambahay. Segun iti Visayan Forum, a manipud idi 2001, mapan a 510 a kaso dagiti mamalmaltrato a kasambahay ti mairepreport iti kada tawen, ken 98% kadagitoy dagiti babbai. Masansan a masapsaparanda dagiti pisikal a pannakaabuso, pannakaabuso iti sao, ken seksual. Dakkel pay ti bilang dagiti kaso dagiti kasambahay a saan a masusueldoan.

Naglatak itay napan a tawen ti nakaam-ames a napasamak ken ni Bonita Baran. Plinantsa daytoy ti agassawa nga employerna iti sumagmamano a paset ti bagina ken uray iti rupana a nakaigapuan iti pannakabulsekna, ken dadduma pay a nalak-amna a sakit.  

Kas sagudayen ti baro a linteg, pagrebbengan a salakniban ti employer ti karadkad ti kasambahayna; ngarud, awan ti karbenganna a mangmaltrato iti daytoy. Addaan met dagiti kasambahay kadagiti napapateg a karbengan ti maysa a mangmangged a kas iti maipaayan iti nasayaat a pagyanan, makan, tulong medikal no kasapulan, panagsanay ken edukasion, gundaway a mangngilin iti bukodna pammati, ken karbengan a maadaan iti pribado a biag.

Babaen ti Kasambahay Law, nalaklaka no kua a mayalikaka ti kasambahay ti bagina kadagiti pannakamaltrato a kas iti nalak-am ni Baran ta iti kanito a mangrugin a makapadas iti ania man a klase ti panagabuso, panaglabsingen dayta iti kontrata ken pagrebbengan ti employer ket mabalinen a rason tapno ireportna daytoy iti autoridad.

Aldaw Dagiti Katulong

Iparparit ti baro a linteg ti panangipaidam kadagiti kasambahay nga aramaten ti ania man a ramit ken gundawayna a makipatang iti sabali a tao iti ruar ti pagtaengan no la ketdi nalpasen ti trabahona wenno oras metten ti panaginanana. Awan met ti karbengan ti amo a pakibiangan ti selpon ken dadduma pay a personal nga alikamen ti katulongan.

Makatulong pay a dakkel ti maibilbilin ita a panangirehistro ti employer iti barangayda iti kasambahay nga alaenna nga agtrabaho iti pagtaenganna. Babaen ti mabukelto a Registry of Kasambahay iti barangay, maliklikan metten ti panangilemmeng ti employer iti kasambahayna wenno ti panangipupokna iti daytoy tapno di maammuan ti bukodna a pamilia wenno dagiti lumugar iti barangay a kas masansan a mapaspasamak.

Inton umay a tawen, manamnama a marambakan ti Aldaw Dagiti Kasambahay (Araw ng mga Kasambahay), kas ibilbilin pay ti linteg, wenno iti mismo nga anibersario ti aldaw a panangpirma ni Presidente Aquino ti Kasambahay Law. Nasayaatto dayta a pangrugian a pagadalan no pudno met laeng a nangipaay iti panagbalbaliw ti Kasambahay Law, wenno addan met laeng naimbag a nagbanagan daytoy.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 1, 2013.)