KATULONGAN IDI, KASAMBAHAY ITAN

KATULONGAN laeng?

Laeng? Ay, saanen a mabalin a kasta lattan ti panangiladawantayo kadakuada. Malaksid ta nadalus ken nadayaw ti trabahoda, dakkel ti maitultulongda iti pamilia a mangas-asikaso kadagiti pagtaenganda.

Iti Kamanilaan, ad-adda ita nga us-usarenda ti “kasambahay” a pangawag kadagiti katulongan—a mabalin met nga adaptarentayo ta narigat met no “kabbalay” (kadua iti balay). Kayatna ngamin a sawen ti kasambahay ti “kasama sa bahay,” wenno pasetda metten ti pamilia; saandan a tagabo, mababaon wenno matangtangdanan a tumulong (a nakaadawan ti “katulong” a dati nga awagda). Nupay isu latta ti pakaiturongan ti baro a termino, iparangarangna ketdi ditoy ti panangital-o ti gimongtayo iti kasasaadda a kas mangmangged.

Ken awan kasamayanen a nangted iti biag iti dayta a naindaklan a panggep no di ti pannakapanday ti linteg a pakariknaan dagiti kasambahay ti panangigigir kadakuada ti gobiernotayo, ti panangtaming a nasayaat iti pagimbaganda, ken ti panangipaay kadakuada iti kinatalged, kinatalinaay ken awan ti pagbutbutnganda ken pakaal-alaanda iti sakit a agtrabaho.

Daytoy ti kangrunaan a panggep ti Batas Kasambahay (Akta Republika Blg. 10361 wenno Domestic Worker’s Act) a pinirmaan ni Presidente Noynoy Aquino idi Enero itoy a tawen. Idi laeng Hunio 4 a nagepekto ti linteg, apaman a rimmuar ti Implementing Rules and Regulations (IRR) daytoy.

Babaen ti linteg, saanen a maibilang dagiti katulongan iti “informal sector,” a kayatna a sawen, maipaayen kadakuada ti proteksion a kas met laeng kadagiti regular a mangmangged. Makuna a kasambahay ti asino man a tumultulong iti pamilia a mangasikaso iti pagtaengan, a pakairamanan dagiti yaya, kosinero/kosinera, labandero/labandera ken asino man a regular wenno saan a maputedputed ti obrana nga agtagibalay a matangtangdanan.

Napapateg a Probision ti Linteg

Manamnama a mangital-o pay iti kasasaad dagiti kasambahay iti amin a suli ti pagilian dagiti probision ti linteg a kas iti sumaganad:

1. Pannakaingato ti minimum a sueldoda, wenno mapanen a P2,500 (dati a P800) kadagiti sumsumrek kadagiti pagtaengan iti Kamanilaan, P2,000 kadagiti adda iti siudad wenno primera klase a munisipalidad, ken P1,500 kadagiti adda iti dadduma pay a munisipalidad.

2. Masapul a cash ti ibayad kadakuada; saan a mabalin ti promissory note, kupon ken kapadana a banag a kas koma iti no mano sako nga irik.

3. Pannakaipaay kadakuada ti 13th month pay ken dadduma pay a benepisio a kas iti saan a nababba ngem walo nga oras a panaginana iti kada aldaw a panagtrabahoda, maysa nga aldaw a panaginana (day-off) iti kada lawas, ken lima nga aldaw a service incentive leave nga adda bayadna.

4. Maaddaanda iti umisu a kontrata iti panagtrabaho (uray awan ti notariona) a naisurat iti lengguahe a maawatanda.

5. Karbengan a kalpasan ti makabulan a panagtrabahoda maiserrek dagitoy iti sakup ti Social Security System (SSS), Philippine Health Insurance Corporation, ken Home Development Mutual Fund (Pag-IBIG) ken maipaayan iti ania man a benepisio a maawidna kadagitoy nga ahensia.

6. Pannakaiparit nga agtrabaho dagiti agtawen iti saan a nakaragpat pay iti edad a 15. Kadagiti agtawen met iti 15 agingga iti 18, masapul nga agtrabahoda laeng iti agingga iti walo nga oras iti inaldaw (40 nga oras iti makalawas), di rumbeng nga agtabahoda iti manipud 10 ti rabii agingga iti 6 iti agsapa, ken kadagiti narisgo a trabaho wenno lugar a pagobraan.

7. Panangipaay kadakuada kadagiti legal a pagbasaran wenno rason tapno panawanda dagiti employerda nga awan ti sungsungbatanda (ngem mabalin met a papanawen ida ti employerda no adda panaglabsingda iti kontrata ken iti linteg). Adda kaibatoganna nga obligasion kadagiti saan nga agsadag kadagitoy a legal a rason ken paglintegan a mangwaswas iti panagtrabaho ti kasambahay.

8. Karbenganda nga agdarum tapno agmulta dagiti employerda a saan a mangpasueldo kadakuada iti umisu a gatad ken oras, panangtagabo kadakuada gapu laeng iti utang, ken dadduma pay a panaglabsing iti Kasambahay Law.

Ad-adda a Marigatan Dagiti Employer?

Ngem no anagentayo a nasayaat, nalaka a makapudno iti probision ti linteg dagiti nababaknang nga employer wenno dagiti mangipapaayen iti kaparehona no di man nasobsobra pay a benepisio kadagiti kasambahayda sakbay a naipakat ti Kasambahay Law. Kadagiti pamilia a saan met unay a dakkel ti mapaspastrekda iti binulan, ad-addan a marigatanda a mangala iti kasapulanda nga agtagibalay wenno yaya kadagiti naubbing pay nga annakda.

Kas pagarigan ti maysa a pamilia nga addaan iti dua a naubbing pay nga annak. Sakbay a naipakat ti Kasambahay Law, marigrigatandan a mangisakad iti pangpasueldoda iti kasambahayda. Ket no agbayadda itan iti kontribusion para iti SSS, Pag-IBIG ken PhilHealth, ad-addan a dumakkel ti gastosda. Dagiti ngamin employer ti agbayad iti sibubukel a premium wenno kontribusion iti SSS no saan nga umabot iti P5,000 ti sueldo ti kasambahayda. Adda dagiti gundaway a makurangan ti gastuen ti pamilia ket kapatang laengen dagiti agassawa iti kasambahayda a pampaminsanenda laengen nga ited ti sueldo daytoy inton maalada ti bonusda nga agassawa. Ngem ita, babaen ti baro a linteg, didan maaramid dayta iti kaykayatda ta amangan no ireklamo pay ida ti kasambahayda.

Gapu iti daytoy, dua laeng ti mabalin a pagpilian dagiti agassawa: umuna, ibbatandan ti kasambahayda ta didan kabaelan a bayadan ti sueldo ken benepisiona, ket ibatida laengen dagiti ubbing kadagiti lolo ken lolada iti probinsia; ken maikadua, sumardeng ti babai nga agtrabaho ta isu laengen ti agtagibalay.

Gapu iti kaadu dagiti pamilia a kastoy ti kasasaadna, adu met ngarud dagiti kasambahay a manamnama a maawanan iti trabaho. Ngem dagiti kasambahay a kayatda ti agtalinaed kadagiti amoda iti laksid ti kasasaadda iti biag, mapilitanda a mangikompromiso kadagiti benepisioda.

Kadagiti kakastoy ngarud koma a situasion a mapanunot ti gobierno nga ingato metten ti sueldo dagiti mangmangged ta isu pay a pangsupusopda iti nainayon a gastuenda a mangala iti serbisio dagiti kasambahay.

Kontra Abuso

Ngem bassit laeng daytoy a pagam-amkan nga epekto ti Kasambahay Law no iti pakabuklanna, nasayaat unay ti akem ti baro a linteg a kas napateg a social legislation wenno dakkel ti implikasionna iti pubic policy ti gobierno. 

Base iti datos ti Labor Force Survey idi 2010, mapan a 1.8 milion dagiti pribado a pagtaengan nga agar-aramat iti serbisio dagiti kasambahay.

Adun dagiti damag maipapan kadagiti pannakamaltrato dagiti kasambahay. Segun iti Visayan Forum, a manipud idi 2001, mapan a 510 a kaso dagiti mamalmaltrato a kasambahay ti mairepreport iti kada tawen, ken 98% kadagitoy dagiti babbai. Masansan a masapsaparanda dagiti pisikal a pannakaabuso, pannakaabuso iti sao, ken seksual. Dakkel pay ti bilang dagiti kaso dagiti kasambahay a saan a masusueldoan.

Naglatak itay napan a tawen ti nakaam-ames a napasamak ken ni Bonita Baran. Plinantsa daytoy ti agassawa nga employerna iti sumagmamano a paset ti bagina ken uray iti rupana a nakaigapuan iti pannakabulsekna, ken dadduma pay a nalak-amna a sakit.  

Kas sagudayen ti baro a linteg, pagrebbengan a salakniban ti employer ti karadkad ti kasambahayna; ngarud, awan ti karbenganna a mangmaltrato iti daytoy. Addaan met dagiti kasambahay kadagiti napapateg a karbengan ti maysa a mangmangged a kas iti maipaayan iti nasayaat a pagyanan, makan, tulong medikal no kasapulan, panagsanay ken edukasion, gundaway a mangngilin iti bukodna pammati, ken karbengan a maadaan iti pribado a biag.

Babaen ti Kasambahay Law, nalaklaka no kua a mayalikaka ti kasambahay ti bagina kadagiti pannakamaltrato a kas iti nalak-am ni Baran ta iti kanito a mangrugin a makapadas iti ania man a klase ti panagabuso, panaglabsingen dayta iti kontrata ken pagrebbengan ti employer ket mabalinen a rason tapno ireportna daytoy iti autoridad.

Aldaw Dagiti Katulong

Iparparit ti baro a linteg ti panangipaidam kadagiti kasambahay nga aramaten ti ania man a ramit ken gundawayna a makipatang iti sabali a tao iti ruar ti pagtaengan no la ketdi nalpasen ti trabahona wenno oras metten ti panaginanana. Awan met ti karbengan ti amo a pakibiangan ti selpon ken dadduma pay a personal nga alikamen ti katulongan.

Makatulong pay a dakkel ti maibilbilin ita a panangirehistro ti employer iti barangayda iti kasambahay nga alaenna nga agtrabaho iti pagtaenganna. Babaen ti mabukelto a Registry of Kasambahay iti barangay, maliklikan metten ti panangilemmeng ti employer iti kasambahayna wenno ti panangipupokna iti daytoy tapno di maammuan ti bukodna a pamilia wenno dagiti lumugar iti barangay a kas masansan a mapaspasamak.

Inton umay a tawen, manamnama a marambakan ti Aldaw Dagiti Kasambahay (Araw ng mga Kasambahay), kas ibilbilin pay ti linteg, wenno iti mismo nga anibersario ti aldaw a panangpirma ni Presidente Aquino ti Kasambahay Law. Nasayaatto dayta a pangrugian a pagadalan no pudno met laeng a nangipaay iti panagbalbaliw ti Kasambahay Law, wenno addan met laeng naimbag a nagbanagan daytoy.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 1, 2013.)